Ahmet Baıtursynuly – qazaqtyń mańdaıyna bitken jaryq juldyz. Ol «Masa» bolyp halyqty oıatyp, qarańǵylyqtyń qursaýynan qutqarýǵa tyrysty. Aǵartýshy-ǵalym, ustaz ári aqyn Ahmettiń HH ǵasyr basynda elimiz úshin, Táýelsizdik úshin jasaǵan áreketteri keleshek urpaqtyń esinde saqtaldy.
1905 jyly Qarqaraly petıııasynyń avtory bolyp, sol ýaqyttan bastap saıasatqa aralasa bastady. Dala erejesin qazaq eliniń múddesine saı etip jasaýyn talap etip, kóptiń arasynan sýyrylyp shyqty. 1910 jyly bılikke qarsy shyqqany úshin Ahmet Baıtursynuly Orynborǵa jer aýdarylyp, Á.Bókeıhan, M.Dýlatuly syndy halyq zııalylarymen tanysty. Budan keıin Alashordashylarmen birige otyryp, «Qazaq» gazetin shyǵarǵany da belgili. Bul gazet zııaly qaýymnyń saıası quraly boldy. Munda qarapaıym halyqtyń kózin ashýǵa baǵyttalǵan túrli aqparattar, Patsha úkimetiniń ádiletsizdigin áshkerelegen «Jer kimdiki?» sekildi maqalalar da jarııalanyp turdy. KSRO quryla salysymen, qazaq halqyna qatysty ádiletsiz basqarý júıesin synǵa alyp, Lenınge hat joldady. Ahmet Baıtursynuly óz basyn qaýipke tige otyryp, túgeldeı júıege qarsy shyqqan azdyń biri edi.
Tutas býynnyń tól basy bolǵan Ahmet Baıtursynuly óziniń «Qyryq mysal» kitabyn 1909 jyly jarııalady. Ol óleńderinde, mysaldarynda Reseı otarshylarynyń zorlyq-zombylyq áreketterin, aqylsyz basshy men ezgige tap bolǵan qazaq jaıyn tuspaldaı sıpattady. Aqyn erekshe «mysal» janryn tańdaı otyryp, uǵymdy ıdeıasy, ýytty tilimen áleýmettik sananyń oıanýyna áserin tıgizdi. Azamattyq ustanymy, armany men maqsatyn kestelep, «Masa» degen ataýmen jeke kitap shyǵardy. Aıtyp ótkenimizdeı, uıyqtap jatqan halyqty masa bolyp oıatyp, óner-bilimge, ǵylym-ilimge shaqyrdy. Qazaq halqynyń sol ýaqyttaǵy enjarlyq, jalqaýlyq, qarańǵylyq sekildi kemshilikterin túp tamyrymen joıǵysy keldi. Sheteldiń túrli aqyn-jazýshylaryn aýdaryp, ádebıetke úlken úles qosty. Onyń «Qazaqtyń bas aqyny» atty Abaıǵa arnalǵan maqalasy áli kúnge deıin mańyzyn joǵaltpaǵan shyǵarma bolyp tabylady. Abaıdyń azamattyq pozıııasyn aıqyndap, aqyndyq sheberligin joǵary baǵalady.
Ahmet Baıtursynulynyń aty da, eńbekteri de umytylmady. Onyń halqy úshin jasaǵan ereń erligi, ádebıet salasynyń damýyna qosqan úlesi eshkimniń esinen shyqpady. Bul jaıly túrli maqalalar, kólemdi kitaptar men taǵylymdy monografııalar da jazyldy. Ó.Ábdımanulynyń «Ahmettaný:oqý quraly», R.Imahanbettiń «Ulaǵatty ult ustazy», A.Oısylbaıdyń «A.Baıtursynulynyń «Ádebıet tanytqyshyndaǵy» sóz óneri men poetıka máselelerin», Tatıana Týgaıdyń «Ahmet Baıtursynulynyń Orynbordaǵy jolyn» atap ótýge bolady. Mundaı monografııalardyń biri - 2010 jyly jarııalanǵan «Ǵasyr sańlaǵy:Ahmet Baıtursynulynyń shyǵarmashylyq ǵumyrbaıany». Raıhan Imahanbettiń atalmysh monografııasy muraǵattardan alynǵan derekter men faktiler negizinde jazylǵan. Munda Ahmet Baıtursynulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵynyń bul kúnge deıin jumbaq bolyp kelgen tustary keńinen sıpattalǵan. Monografııa birneshe taraýlardan turady. Ár taraý aǵartýshynyń ómirine, shyǵarmashylyǵyna, eńbekterine arnalǵan.
Monografııanyń birinshi bólimi «Ómirbaıandyq derekter» dep atalady. Bólimde Ahmettiń týǵan jeri týraly keń aqparat berilgen. 1988 jylǵy qaýlyny tilge tıek ete otyryp, Ahmet Baıtursynulynyń aty berilgen eldi mekender týraly aıtady. Sonymen qatar qazaqtyń tuńǵysh tarhany Jánibek pen Ahmettiń túp atalary bir ekenin de bilýge bolady. Batyr Jánibek Shaqshaqtyń shóberesi bolsa, Ahmet Shaqshaqtyń toǵyzynshy tarmaqtaǵy tikeleı urpaǵy bolyp tabylady. Tekti atadan taraǵan Ahmettiń arǵy tegine kóz júgirte otyryp, qazirgi Ahmet Baıtursynuly aýylyndaǵy aǵartýshynyń áýletiniń qorymy jatqandyǵyn, onyń irgetasyn Ahmettiń ózi qalaǵandyǵyn da bilýge bolady. Ári taraýdan Ahmet Baıtursynulynyń shejiresi men urpaǵy jaıly eshkim bile bermeıtin derekterdi de kórýge bolady.
Taraýdy oqı otyryp, Patsha úkimeti Ahmettiń aǵartýshylyq bedeline nuqsan keltirip, «ultshyl» etip kórsetýge qajetti derekterdi sonaý 1910 jyldan bastalǵanyn kórýge bolady. Ahmet Baıtursynulynyń maqalalary toptastyrylyp, Semeıden Dala gýbernatorynyń keńsesine jiberilip otyrǵan. Avtor muraǵattaǵy derekterdi keltire otyryp, ár qujatta Troınıkıdiń móri basylǵanyn da dáleldeıdi.
Ahmetti qorǵap qalý maqsatynda el zııalylary túrli maqalalar jarııalaǵan. Solardyń biri «Qazaqtyń halyq aqyny túrmede» atty maqalasy birneshe basylymda qatar jarııalanǵan eken. M.Bekmetovtyń «qazaq aqyny» atty maqalasy 1909 jyly «Orenbýrgskıı kraı» atty gazette basylǵan. Munda Ahmet Baıtursynulynyń aǵartýshylyq, aqyndyq, qoǵamdyq qyzmetteri týraly keńinen sıpattalady.
Monografııada Ahmettiń jary Bádrısafanyń 1910 jyly kúıeýi abaqtyǵa qamalǵan soń shyǵaryp alý maqsatynda jazǵan ótinish-haty berilgen. Hatta Badrısafa tergeýdiń aıaqtalǵan alǵa tarta otyryp, Ahmetti bosatýyn nemese kepildikke shyǵarýyn suraıdy. Ahmettiń jarynyń tynymsyz talpynýy men izdenisi, ótinishi jerde qalmady. Jalpy aǵartýshynyń bosap shyǵýyna úlken áserin tıgizdi. Sot sheshimi boıynsha Ahmet Baıtursynuly 1910 jyldyń naýryzynda Orynborǵa kóshti. Sonymen qatar Ahmettiń dál osy ýaqytta esh jazyqsyz otyrǵandyǵyn Raıhan Imahanbettiń muraǵattan alynǵan N.Skalozýbovtyń Ishki ister mınıstrine jazǵan hatyndaǵy myna málimdesemen bylaısha dáleldeıdi: «...Arestovan on 1 ııýlıa ı do sıh[] por[] emý nıkogo obvınen[i]ıa ne predıavleno».
Atalmysh bólimnen aǵartýshy Ahmettiń ómirinen keltirilgen derekterdi ǵana emes, qanatty sózderi men maqalalaryna jasalǵan kólemdi taldaýlardy, Orynbordaǵy ómir kezeńin de oqyp bilýge bolady. Máselen Ahmet Baıtursynulynyń «Orynbor ám 10 peýiral» atty maqalasyn avtor tilge tıek etip, shet jerde júrse de, halyq aǵartýshysy aralasa ómir súrgen halyqtardyń ara-qatynasyn sıpattap, keleshektegi qazaq halqynyń bolashaǵy qalaı bolatyndyǵy týraly úlken máseleni qozǵaıdy. «...Qazaq degen qashannan óz aldyna ult bolyp, Edilden Ertiske, Oraldan Aýǵanǵa deıin tutas turǵan qalyq edi. Aramyzǵa ár túrli jurt kiriskende solarmen qatar, atymyz joǵalmaı, qazaq ulty bolyp tura alamyz ba?», - dep jazǵan Ahmet ár tildiń aıdaýynda júrgen qazaqtar úshin ózindik álipbı kerektigin alǵa tartady. «Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» degen qaǵıdasyn ár halyqtyń ult bolyp qalyptasýyndaǵy eń ózekti másele etip kórsetedi. Bul maqalasynan soń Ahmet Baıtursynuly Orynborda qazaq álipbıin jasaýdy birden qolǵa alǵan. Qazaqtyń jeke sóılesý tili bolǵanymen, jazý máselesine kelgende ózgege kiriptar ekenin bilgen aǵartýshy barynsha kırıl álipbıinen alshaqtaýǵa tyrysty.
Monografııada jazbasha derekterden bólek, Ahmettiń ózi túsken sýretter, úkimetke jazǵan jedelhattarynyń kóshirmesi berilgen. Tarıhı sýretterdiń ishinen ózge Alashordashylardyń sýretin, jubaıy Badrısafa Baıtursynovanyń, qyzy Sholpan Ahmetqyzynyń sýretterin de kezdestirýge bolady. Sonymen qatar Raıhan Imahanbettiń M.Jurynovtyń 2006 jyly jarııalanǵan «Akademııanyń alpys asýy» atty maqalasyn negizge ala otyryp, Ahmettiń 1921-1922 jyldary Qazaq KSR Aǵartý Halyq Komıssarıaty Akademııalyq ortalyǵynyń alǵashqy tóraǵasy bolǵandyǵyn, Qazaq ǵylymnyń uıymdastyrylýyna eleýli úles qosqandyǵyn jazyp ótedi.
Raıhan Imahanbettiń 2010 jyly jarııalanǵan bul monografııasy – ahmettaný ǵylymyna qosqan úlken úles. Qazaq ádebıetiniń tarıhy men eldiń HH ǵasyrdaǵy kúı-jaıy, Alashordashylardyń ózara baılanysy, qarym-qatynasynan mol derekter beredi. Ahmet Baıtursynulynyń ómiri, shyǵarmashylyǵy, otbasylyq jaǵdaıynyń jumbaq tustaryn ashyp berdi. Tarıhı derekter men muraǵatta shań basqan qujattardy sóıletip, artyna úlken mura qaldyrdy.
Avtordyń ózi aıtqandaı zertteýdiń maqsaty birtýar azamat ǵalym – Ahmettiń murasyn, ushqyr armany men qııalyn óskeleń urpaqqa tanytý boldy. Jáne bul maqsatyna jetti de. Keleli shyǵarma bir adamnyń tutastaı ǵumyryn sıpattap qana qoıǵan joq. HH ǵasyrdyń 20-30 jyldaryndaǵy oqıǵalardy, el basyna tóngen qaýipter men qaraly kúnderdiń artynan týǵan sáýleli bolashaqtyń dál osy azamattardyń eńbegi ekendigin dáleldedi.
Dıana ASANOVA,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ,
fılologııa fakýlteti,
qazaq tili men ádebıeti mamandyǵynyń 4-kýrs stýdenti
