Ahmet Baitūrsynūly – qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken jaryq jūldyz. Ol «Masa» bolyp halyqty oiatyp, qaraŋǧylyqtyŋ qūrsauynan qūtqaruǧa tyrysty. Aǧartuşy-ǧalym, ūstaz ärı aqyn Ahmettıŋ HH ǧasyr basynda elımız üşın, Täuelsızdık üşın jasaǧan äreketterı keleşek ūrpaqtyŋ esınde saqtaldy.
1905 jyly Qarqaraly petisiiasynyŋ avtory bolyp, sol uaqyttan bastap saiasatqa aralasa bastady. Dala erejesın qazaq elınıŋ müddesıne sai etıp jasauyn talap etıp, köptıŋ arasynan suyrylyp şyqty. 1910 jyly bilıkke qarsy şyqqany üşın Ahmet Baitūrsynūly Orynborǧa jer audarylyp, Ä.Bökeihan, M.Dulatūly syndy halyq ziialylarymen tanysty. Būdan keiın Alaşordaşylarmen bırıge otyryp, «Qazaq» gazetın şyǧarǧany da belgılı. Būl gazet ziialy qauymnyŋ saiasi qūraly boldy. Mūnda qarapaiym halyqtyŋ közın aşuǧa baǧyttalǧan türlı aqparattar, Patşa ükımetınıŋ ädıletsızdıgın äşkerelegen «Jer kımdıkı?» sekıldı maqalalar da jariialanyp tūrdy. KSRO qūryla salysymen, qazaq halqyna qatysty ädıletsız basqaru jüiesın synǧa alyp, Leninge hat joldady. Ahmet Baitūrsynūly öz basyn qauıpke tıge otyryp, tügeldei jüiege qarsy şyqqan azdyŋ bırı edı.
Tūtas buynnyŋ töl basy bolǧan Ahmet Baitūrsynūly özınıŋ «Qyryq mysal» kıtabyn 1909 jyly jariialady. Ol öleŋderınde, mysaldarynda Resei otarşylarynyŋ zorlyq-zombylyq äreketterın, aqylsyz basşy men ezgıge tap bolǧan qazaq jaiyn tūspaldai sipattady. Aqyn erekşe «mysal» janryn taŋdai otyryp, ūǧymdy ideiasy, uytty tılımen äleumettık sananyŋ oianuyna äserın tigızdı. Azamattyq ūstanymy, armany men maqsatyn kestelep, «Masa» degen ataumen jeke kıtap şyǧardy. Aityp ötkenımızdei, ūiyqtap jatqan halyqty masa bolyp oiatyp, öner-bılımge, ǧylym-ılımge şaqyrdy. Qazaq halqynyŋ sol uaqyttaǧy enjarlyq, jalqaulyq, qaraŋǧylyq sekıldı kemşılıkterın tüp tamyrymen joiǧysy keldı. Şeteldıŋ türlı aqyn-jazuşylaryn audaryp, ädebietke ülken üles qosty. Onyŋ «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty Abaiǧa arnalǧan maqalasy älı künge deiın maŋyzyn joǧaltpaǧan şyǧarma bolyp tabylady. Abaidyŋ azamattyq pozisiiasyn aiqyndap, aqyndyq şeberlıgın joǧary baǧalady.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ aty da, eŋbekterı de ūmytylmady. Onyŋ halqy üşın jasaǧan ereŋ erlıgı, ädebiet salasynyŋ damuyna qosqan ülesı eşkımnıŋ esınen şyqpady. Būl jaily türlı maqalalar, kölemdı kıtaptar men taǧylymdy monografiialar da jazyldy. Ö.Äbdimanūlynyŋ «Ahmettanu:oqu qūraly», R.İmahanbettıŋ «Ūlaǧatty ūlt ūstazy», A.Oisylbaidyŋ «A.Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşyndaǧy» söz önerı men poetika mäselelerın», Tatiana Tugaidyŋ «Ahmet Baitūrsynūlynyŋ Orynbordaǧy jolyn» atap ötuge bolady. Mūndai monografiialardyŋ bırı - 2010 jyly jariialanǧan «Ǧasyr saŋlaǧy:Ahmet Baitūrsynūlynyŋ şyǧarmaşylyq ǧūmyrbaiany». Raihan İmahanbettıŋ atalmyş monografiiasy mūraǧattardan alynǧan derekter men faktıler negızınde jazylǧan. Mūnda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ būl künge deiın jūmbaq bolyp kelgen tūstary keŋınen sipattalǧan. Monografiia bırneşe taraulardan tūrady. Är tarau aǧartuşynyŋ ömırıne, şyǧarmaşylyǧyna, eŋbekterıne arnalǧan.
Monografiianyŋ bırınşı bölımı «Ömırbaiandyq derekter» dep atalady. Bölımde Ahmettıŋ tuǧan jerı turaly keŋ aqparat berılgen. 1988 jylǧy qaulyny tılge tiek ete otyryp, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ aty berılgen eldı mekender turaly aitady. Sonymen qatar qazaqtyŋ tūŋǧyş tarhany Jänıbek pen Ahmettıŋ tüp atalary bır ekenın de bıluge bolady. Batyr Jänıbek Şaqşaqtyŋ şöberesı bolsa, Ahmet Şaqşaqtyŋ toǧyzynşy tarmaqtaǧy tıkelei ūrpaǧy bolyp tabylady. Tektı atadan taraǧan Ahmettıŋ arǧy tegıne köz jügırte otyryp, qazırgı Ahmet Baitūrsynūly auylyndaǧy aǧartuşynyŋ äuletınıŋ qorymy jatqandyǧyn, onyŋ ırgetasyn Ahmettıŋ özı qalaǧandyǧyn da bıluge bolady. Ärı taraudan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ şejıresı men ūrpaǧy jaily eşkım bıle bermeitın derekterdı de köruge bolady.
Taraudy oqi otyryp, Patşa ükımetı Ahmettıŋ aǧartuşylyq bedelıne nūqsan keltırıp, «ūltşyl» etıp körsetuge qajettı derekterdı sonau 1910 jyldan bastalǧanyn köruge bolady. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ maqalalary toptastyrylyp, Semeiden Dala gubernatorynyŋ keŋsesıne jıberılıp otyrǧan. Avtor mūraǧattaǧy derekterdı keltıre otyryp, är qūjatta Troiniskidıŋ mörı basylǧanyn da däleldeidı.
Ahmettı qorǧap qalu maqsatynda el ziialylary türlı maqalalar jariialaǧan. Solardyŋ bırı «Qazaqtyŋ halyq aqyny türmede» atty maqalasy bırneşe basylymda qatar jariialanǧan eken. M.Bekmetovtyŋ «qazaq aqyny» atty maqalasy 1909 jyly «Orenburgskii krai» atty gazette basylǧan. Mūnda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ aǧartuşylyq, aqyndyq, qoǧamdyq qyzmetterı turaly keŋınen sipattalady.
Monografiiada Ahmettıŋ jary Bädrisafanyŋ 1910 jyly küieuı abaqtyǧa qamalǧan soŋ şyǧaryp alu maqsatynda jazǧan ötınış-haty berılgen. Hatta Badrisafa tergeudıŋ aiaqtalǧan alǧa tarta otyryp, Ahmettı bosatuyn nemese kepıldıkke şyǧaruyn sūraidy. Ahmettıŋ jarynyŋ tynymsyz talpynuy men ızdenısı, ötınışı jerde qalmady. Jalpy aǧartuşynyŋ bosap şyǧuyna ülken äserın tigızdı. Sot şeşımı boiynşa Ahmet Baitūrsynūly 1910 jyldyŋ nauryzynda Orynborǧa köştı. Sonymen qatar Ahmettıŋ däl osy uaqytta eş jazyqsyz otyrǧandyǧyn Raihan İmahanbettıŋ mūraǧattan alynǧan N.Skalozubovtyŋ Işkı ıster ministrıne jazǧan hatyndaǧy myna mälımdesemen bylaişa däleldeidı: «...Arestovan on 1 iiulia i do sih[] por[] emu nikogo obvinen[ı]ia ne prediavleno».
Atalmyş bölımnen aǧartuşy Ahmettıŋ ömırınen keltırılgen derekterdı ǧana emes, qanatty sözderı men maqalalaryna jasalǧan kölemdı taldaulardy, Orynbordaǧy ömır kezeŋın de oqyp bıluge bolady. Mäselen Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Orynbor äm 10 peuıral» atty maqalasyn avtor tılge tiek etıp, şet jerde jürse de, halyq aǧartuşysy aralasa ömır sürgen halyqtardyŋ ara-qatynasyn sipattap, keleşektegı qazaq halqynyŋ bolaşaǧy qalai bolatyndyǧy turaly ülken mäselenı qozǧaidy. «...Qazaq degen qaşannan öz aldyna ūlt bolyp, Edılden Ertıske, Oraldan Auǧanǧa deiın tūtas tūrǧan qalyq edı. Aramyzǧa är türlı jūrt kırıskende solarmen qatar, atymyz joǧalmai, qazaq ūlty bolyp tūra alamyz ba?», - dep jazǧan Ahmet är tıldıŋ aidauynda jürgen qazaqtar üşın özındık älıpbi kerektıgın alǧa tartady. «Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady» degen qaǧidasyn är halyqtyŋ ūlt bolyp qalyptasuyndaǧy eŋ özektı mäsele etıp körsetedı. Būl maqalasynan soŋ Ahmet Baitūrsynūly Orynborda qazaq älıpbiın jasaudy bırden qolǧa alǧan. Qazaqtyŋ jeke söilesu tılı bolǧanymen, jazu mäselesıne kelgende özgege kırıptar ekenın bılgen aǧartuşy barynşa kiril älıpbiınen alşaqtauǧa tyrysty.
Monografiiada jazbaşa derekterden bölek, Ahmettıŋ özı tüsken suretter, ükımetke jazǧan jedelhattarynyŋ köşırmesı berılgen. Tarihi suretterdıŋ ışınen özge Alaşordaşylardyŋ suretın, jūbaiy Badrisafa Baitūrsynovanyŋ, qyzy Şolpan Ahmetqyzynyŋ suretterın de kezdestıruge bolady. Sonymen qatar Raihan İmahanbettıŋ M.Jūrynovtyŋ 2006 jyly jariialanǧan «Akademiianyŋ alpys asuy» atty maqalasyn negızge ala otyryp, Ahmettıŋ 1921-1922 jyldary Qazaq KSR Aǧartu Halyq Komissariaty Akademiialyq ortalyǧynyŋ alǧaşqy töraǧasy bolǧandyǧyn, Qazaq ǧylymnyŋ ūiymdastyryluyna eleulı üles qosqandyǧyn jazyp ötedı.
Raihan İmahanbettıŋ 2010 jyly jariialanǧan būl monografiiasy – ahmettanu ǧylymyna qosqan ülken üles. Qazaq ädebietınıŋ tarihy men eldıŋ HH ǧasyrdaǧy küi-jaiy, Alaşordaşylardyŋ özara bailanysy, qarym-qatynasynan mol derekter beredı. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ömırı, şyǧarmaşylyǧy, otbasylyq jaǧdaiynyŋ jūmbaq tūstaryn aşyp berdı. Tarihi derekter men mūraǧatta şaŋ basqan qūjattardy söiletıp, artyna ülken mūra qaldyrdy.
Avtordyŋ özı aitqandai zertteudıŋ maqsaty bırtuar azamat ǧalym – Ahmettıŋ mūrasyn, ūşqyr armany men qiialyn öskeleŋ ūrpaqqa tanytu boldy. Jäne būl maqsatyna jettı de. Kelelı şyǧarma bır adamnyŋ tūtastai ǧūmyryn sipattap qana qoiǧan joq. HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldaryndaǧy oqiǧalardy, el basyna töngen qauıpter men qaraly künderdıŋ artynan tuǧan säulelı bolaşaqtyŋ däl osy azamattardyŋ eŋbegı ekendıgın däleldedı.
Diana ASANOVA,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU,
filologiia fakultetı,
qazaq tılı men ädebietı mamandyǧynyŋ 4-kurs studentı
