جامبىل جاباەۆ – قازاقتىڭ جىراۋلار ءداستۇرىن جانە سۋىرىپسالۋ ونەرىن ۇلكەن ءبىر دەڭگەيگە كوتەرگەن اقىن. حح عاسىردىڭ گومەرى اتانعان دا جامبىل ەدى. بۇل اتاقتى الۋ نەمەسە ءدال وسى دەڭگەيدى جامبىل اقىنعا كەزدەيسوق بەرە سالعان جوق. سەبەبى اقىننىڭ ايتىسى، جىراۋعا ءتان قابىلەتى مەن سول قۇندىلىقتى ساقتاۋى سەكىلدى ەرەكشەلىكتەرى بۇل اتاقتى الۋعا اسەر ەتتى.
قازاقتىڭ تولعاۋى مەن ايتىسىن كلاسسيكالىق جانردان ادا قىلماي، سول قالپىندا كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن دە جامبىل. قازىر كەز كەلگەن ايتىستا اقىننىڭ اتى اتالادى. وعان سەبەپ ىزدەۋدىڭ دە قاجەتى جوق. جامبىل – قازاق ايتىس ونەرىنىڭ شوقتىعى بيىك تۇلعاسى.
جامبىل تۋراسىندا قازاق ادەبيەتىندەگى عالىمداردىڭ اشقان جاڭالىعى دا، بەرگەن پىكىرلەرى مەن زەرتتەۋلەرى دە كوپ. سەبەبى ايتىس ونەرىنىڭ جانرلىق ەرەكشىلىگىن جاساعان دا، جەتكىزگەن دە جامبىل جاباەۆ بولاتىن. ماسەلەن، ادەبيەتتانۋشى ءارى عالىم ايگۇل ىسىماقوۆا اقىن تۋرالى مىنانداي پىكىر بىلدىرگەن: جامبىل جاپاۇلى «اكەمە» دەگەن ولەڭىندە بىلاي دەگەن:
باتاڭدى ماعان بەر، اكە،
تىلىمە مەنىڭ ەر، اكە.
جاپانىڭ ۇلى اقىن بوپ،
جاقسى ىستەپتى دەر، اكە.
جامبىلدىڭ اقىندىعى سوۆەت كەزەڭىنە دەيىن قالىپتاسقان. 1913 جىلى ۆەرنىيدا (قا-زىرگى الماتى) بۇكىل اقىنداردى شا¬قى¬رىپ الىپ رومانوۆتار اۋلەتىن ما¬داق¬تاي¬تىن ولەڭدەر جاز دەگەندە باس تارتقان اقىن¬داردىڭ ىشىندە جامبىل دا بولعان. ول ەگەر بيلىككە ۇناعىسى كەلسە نەگە سول كەزدە رومانوۆتاردى ماقتاماسقا. رومانوۆتاردىڭ مە¬رەيتويىنا بايلانىستى كورمە وتكىزىلەدى، اقىنداردى وعان دا الىپ كەلىپ ماداقتايتىن جىر جازۋىن تالاپ ەتكەندە سول كەزدەگى بي¬لىكتى مازاق ەتكەن «وستەپكەدە» دەگەن ولەڭى دۇنيەگە كەلگەن:
ەلدە جۇرگەن ەگەيلەر،
قالادا قۇر ءۇيىلدىڭ.
ۇلىق كورسەڭ ۇيلىعىپ،
جەلدى كۇنگى قامىستاي
جاپىرىلىپ ءيىلدىڭ»، –
دەيدى.
ادەبيەتتانۋشى م.بازارباەۆ ءوز زەرت¬تەۋلەرىندە: «جىرشى جامبىل، جى¬راۋ جامبىل، ايتىسكەر جامبىل، اقىن جام¬بىل» دەپ اقىن شىعارماشىلىعىن ءتورت سا¬لاعا ءبولىپ قاراستىرعان. بۇل تۇجىرىمدار تەوريالىق تالداۋلار ارقىلى نەگىزدەلگەن. كا¬سىبي ماماندار انىقتاعانداي، جامبىل – سوۆەت زامانىندا جىراۋلىق ءداستۇردى دامىتۋشى.
بۇل ءبىزدىڭ ەمەس، ادەبيەتتانۋشى عالىمنىڭ ايتقان پىكىر ءارى ءتۇيىنى.
جامبىل پوەزياسىنىڭ، ايتىستارىنىڭ ەرەكشەلىگى دە سوندا، وندا بەلگىلى ءبىر استار، فيلوسوفيالىق ءمان جاتاتىن. ولاي دەيتىنىمىز، جامبىل اقىننىڭ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە شىندىقتى تۋرا جەتكىزبەي، جانامالاپ، جاسىرىپ جەتكىزۋى، فيلوسوفيالىق ويىن ءار ءسوزدىڭ، ءار تارماقتىڭ استىنا كىرگىزۋ، سونىڭ بويىنا ءسىڭدىرۋ ۇلكەن ەڭبەك. مىنە، ءبىز بىلەتىن جامبىل تۋرالى ءتۇرلى پىكىر ايتىلسا دا، ونىڭ اقىندىق قابىلەتى مەن فيلوسوفيالىق ويىن ەشكىم ۇرلاي المايدى.
جامبىل اقىننىڭ «سۇر جىلان» دەگەن ولەڭىن الايىق. ولەڭنىڭ تاقىرىپتىق-يدەيالىق ەرەكشەلىگى دە، فيلوسوفيالىق جاسىرىن ءمانى دە بار. بۇلاي دەپ باعا بەرمەس بۇرىن ولەڭنىڭ وزىنە ءبىر ۇڭىلسەك:
ىسقىردى تاعى سۇر جىلان،
ەكى ايىر ءتىلى ۋ جىلان،
باقىتتى بەيبىت ەلىمدە
جاسىرىنعان سۇم جىلان،
وي-شۇقىردى ساعالاپ،
ەلدى تورىپ جاعالاپ،
جابىقتان كىرگەن قۋ جىلان، – دەيدى اقىن.
قاراڭىزشى، مۇنداعى سۋرەتتەپ وتىرعان «سۇر جىلانى» شىنىمەن دە جىلاننىڭ ءوزى مە؟! ارينە، جوق. جىلاننىڭ ءتۇر-ءتۇرى بولادى. الايدا ىسقىراتىن جىلاندى نەمەسە ونىڭ ءۇنىن ەستىگەن ادام بار ما؟ جوق. ەندەشە بۇل جاي عانا تەڭەۋ ەمەس، استارلى وي، استارلى فيلوسوفيالىق ءمانى بار ۇلكەن ءارى تەرەڭدە جاتقان ماسەلە. مۇندا زاڭدى تۇردە «ىسقىرعان جىلان كىم؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. جاۋاپتى ءتۇرلى قىلىپ بەرۋگە بولادى. الايدا فيلوسوفيانىڭ ەرەكشەلىگى دە وسىندا تۇرعان جوق پا.
ەرگەن يتتەر ايتاققا،
ساتىلعان جاۋىز، باي تاپقا،
جارىقتان. قاشقان باندالار،
وڭشەڭ سوقىر جىن جىلان.
قانقۇمارلار جىلانى،
تروتسكي جىلانى،
قايداعى زۇلىم سۇم جىلان،
جاي جىلان با، بۇل جىلان—
قارا، جولداس، باس قوسىپ،
حالىققا قارا كۇن توسىپ،
ساقتاعان ءزارىن بويىنا
تۋعىزباق بوپ بىزگە ىلاڭ.
حالىقتىڭ قارا جاۋلارى
باس قوسىپ قاي-قايداعى،
ەلەۋسىز ءجۇرىپ ەلىمدە
نەلەر سۇمدىقتى ويلادى.
مىنە، ءبىز ىزدەپ وتىرعان ءمان دە، جاۋاپ تا وسى ەمەس پە ەدى. سۇر جىلانىمىز ارامىزعا كىرگەن ساتقىندار، قازاقتىڭ جانشىپ، ونىڭ بۇكىل بولمىسىنا قاستاندىق جاساعاندار. جوعارىدا اتاپ وتكەندەي اقىننىڭ حح عاسىردىڭ گومەرى اتانۋنىنا وسى ءبىر جولدار دا جەتكىلىكتى سەكىلدى.
قاي عاسىردا بولماسىن قازاقتىڭ جىراۋلىق ءداستۇرى مەن فولكورى ءھام ونداعى فيلوسوفياسىن ءوزىنىڭ ءمانىن جويماق ەمەس. سەبەبى ونىڭ بويىنشا اقيقات پەن شىندىق، كۇرەسكەر بەينە مەن ۇلكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى جاتىر. جامبىل جاباەۆ تۋرالى قانداي پىكىر ايتىلسا دا، ول ءوزىنىڭ ولەڭدەرى ارقىلى جانە ونىڭ استارلى ءمانى ارقىلى كەلەر ۇرپاققا بەرەرىن بەرىپ كەتتى. ءبىزدىڭ بورىش تەك ەندى سونى زەردەلەۋ ءارى زەرتتەۋ.
اقديدار اۋەز
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، قازاق فيلولوگياسىنىڭ ماگيسترانتى،
دانات جاناتاەۆ
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوتسەنت
