Jambyl Jabaev – qazaqtyŋ jyraular dästürın jäne suyrypsalu önerın ülken bır deŋgeige kötergen aqyn. HH ǧasyrdyŋ Gomerı atanǧan da Jambyl edı. Būl ataqty alu nemese däl osy deŋgeidı Jambyl aqynǧa kezdeisoq bere salǧan joq. Sebebı aqynnyŋ aitysy, jyrauǧa tän qabıletı men sol qūndylyqty saqtauy sekıldı erekşelıkterı būl ataqty aluǧa äser ettı.
Qazaqtyŋ tolǧauy men aitysyn klassikalyq janrdan ada qylmai, sol qalpynda keiıngı ūrpaqqa jetkızgen de Jambyl. Qazır kez kelgen aitysta aqynnyŋ aty atalady. Oǧan sebep ızdeudıŋ de qajetı joq. Jambyl – qazaq aitys önerınıŋ şoqtyǧy biık tūlǧasy.
Jambyl turasynda qazaq ädebietındegı ǧalymdardyŋ aşqan jaŋalyǧy da, bergen pıkırlerı men zertteulerı de köp. Sebebı aitys önerınıŋ janrlyq erekşılıgın jasaǧan da, jetkızgen de Jambyl Jabaev bolatyn. Mäselen, ädebiettanuşy ärı ǧalym Aigül Isımaqova aqyn turaly mynandai pıkır bıldırgen: Jambyl Japaūly «Äkeme» degen öleŋınde bylai degen:
Bataŋdy maǧan ber, äke,
Tılıme menıŋ er, äke.
Japanyŋ ūly aqyn bop,
Jaqsy ısteptı der, äke.
Jambyldyŋ aqyndyǧy sovet kezeŋıne deiın qalyptasqan. 1913 jyly Vernyida (qa-zırgı Almaty) bükıl aqyndardy şa¬qy¬ryp alyp Romanovtar äuletın ma¬daq¬tai¬tyn öleŋder jaz degende bas tartqan aqyn¬dardyŋ ışınde Jambyl da bolǧan. Ol eger bilıkke ūnaǧysy kelse nege sol kezde Romanovtardy maqtamasqa. Romanovtardyŋ me¬reitoiyna bailanysty körme ötkızıledı, aqyndardy oǧan da alyp kelıp madaqtaityn jyr jazuyn talap etkende sol kezdegı bi¬lıktı mazaq etken «Östepkede» degen öleŋı düniege kelgen:
Elde jürgen egeiler,
Qalada qūr üiıldıŋ.
Ūlyq körseŋ ūilyǧyp,
Jeldı küngı qamystai
Japyrylyp iıldıŋ», –
deidı.
Ädebiettanuşy M.Bazarbaev öz zert¬teulerınde: «Jyrşy Jambyl, jy¬rau Jambyl, aitysker Jambyl, aqyn Jam¬byl» dep aqyn şyǧarmaşylyǧyn tört sa¬laǧa bölıp qarastyrǧan. Būl tūjyrymdar teoriialyq taldaular arqyly negızdelgen. Kä¬sıbi mamandar anyqtaǧandai, Jambyl – sovet zamanynda jyraulyq dästürdı damytuşy.
Būl bızdıŋ emes, ädebiettanuşy ǧalymnyŋ aitqan pıkır ärı tüiını.
Jambyl poeziiasynyŋ, aitystarynyŋ erekşelıgı de sonda, onda belgılı bır astar, filosofiialyq män jatatyn. Olai deitınımız, Jambyl aqynnyŋ Keŋes ökımetı kezınde şyndyqty tura jetkızbei, janamalap, jasyryp jetkızuı, filosofiialyq oiyn är sözdıŋ, är tarmaqtyŋ astyna kırgızu, sonyŋ boiyna sıŋdıru ülken eŋbek. Mıne, bız bıletın Jambyl turaly türlı pıkır aitylsa da, onyŋ aqyndyq qabıletı men filosofiialyq oiyn eşkım ūrlai almaidy.
Jambyl aqynnyŋ «Sūr jylan» degen öleŋın alaiyq. Öleŋnıŋ taqyryptyq-ideialyq erekşelıgı de, filosofiialyq jasyryn mänı de bar. Būlai dep baǧa bermes būryn öleŋnıŋ özıne bır üŋılsek:
Ysqyrdy taǧy sūr jylan,
Ekı aiyr tılı u jylan,
Baqytty beibıt elımde
Jasyrynǧan sūm jylan,
Oi-şūqyrdy saǧalap,
Eldı toryp jaǧalap,
Jabyqtan kırgen qu jylan, – deidı aqyn.
Qaraŋyzşy, mūndaǧy surettep otyrǧan «sūr jylany» şynymen de jylannyŋ özı me?! Ärine, joq. Jylannyŋ tür-türı bolady. Alaida ysqyratyn jylandy nemese onyŋ ünın estıgen adam bar ma? Joq. Endeşe būl jai ǧana teŋeu emes, astarly oi, astarly filosofiialyq mänı bar ülken ärı tereŋde jatqan mäsele. Mūnda zaŋdy türde «ysqyrǧan jylan kım?» degen sūraq tuyndauy mümkın. Jauapty türlı qylyp beruge bolady. Alaida filosofiianyŋ erekşelıgı de osynda tūrǧan joq pa.
Ergen itter aitaqqa,
Satylǧan jauyz, bai tapqa,
Jaryqtan. qaşqan bandalar,
Öŋşeŋ soqyr jyn jylan.
Qanqūmarlar jylany,
Troskii jylany,
Qaidaǧy zūlym sūm jylan,
Jai jylan ba, būl jylan—
Qara, joldas, bas qosyp,
Halyqqa qara kün tosyp,
Saqtaǧan zärın boiyna
Tuǧyzbaq bop bızge ylaŋ.
Halyqtyŋ qara jaulary
Bas qosyp qai-qaidaǧy,
Eleusız jürıp elımde
Neler sūmdyqty oilady.
Mıne, bız ızdep otyrǧan män de, jauap ta osy emes pe edı. Sūr jylanymyz aramyzǧa kırgen satqyndar, qazaqtyŋ janşyp, onyŋ bükıl bolmysyna qastandyq jasaǧandar. Joǧaryda atap ötkendei aqynnyŋ HH ǧasyrdyŋ Gomerı atanunyna osy bır joldar da jetkılıktı sekıldı.
Qai ǧasyrda bolmasyn qazaqtyŋ jyraulyq dästürı men folkory häm ondaǧy filosofiiasyn özınıŋ mänın joimaq emes. Sebebı onyŋ boiynşa aqiqat pen şyndyq, küresker beine men ülken tarihi tūlǧalardyŋ eŋbegı jatyr. Jambyl Jabaev turaly qandai pıkır aitylsa da, ol özınıŋ öleŋderı arqyly jäne onyŋ astarly mänı arqyly keler ūrpaqqa bererın berıp kettı. Bızdıŋ boryş tek endı sony zerdeleu ärı zertteu.
Aqdidar ÄUEZ
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU, qazaq filologiiasynyŋ magistranty,
Danat JANATAEV
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU professory, dosent
