ادامزات ءوزىن سانالى ەسەپتەگەنىمەن، تاريحىنداعى مىڭداعان قىرعىن سوعىستار ونىڭ دا «دجۋنگلي زاڭىمەن» ءومىر كەشىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. ايىرماسى – ءوز جىرتقىشتىعىن اقتاۋ ءۇشىن ءتۇرلى سىلتاۋلار تاباتىندىعى. سونىڭ ءبىرى – كۇشى باسىمداۋ حالىق وزىنە جاساندى «ۇلى» تاريحتار ويلاپ تابا وتىرىپ، ال وزگە ەتنوستار تۋرالى «تاريحتا ەلەۋلى ىستەر جاساماعان، كەش پايدا بولعان كەمشىن ۇلت، سول سەبەپتى ءوز ەركىمەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى ەمەس» دەگەندەي پىكىر تاراتىپ، جاۋلاپ الۋى. مۇنداي ساياساتتى ەكى عاسىرعا جۋىق ەۆروپالىقتار جۇرگىزىپ وتىرعان تۇرك حالىقتارىنا قارسى ويلاستىرىلعان «ۇندىەۆروپالىق تەورياسىنان» دا كورەمىز. بۇل «تەوريا» بويىنشا تۇران جەرىندە ەجەلدەن ءيرانتىلدى حالىقتار تۇرعان ەكەن دە، تۇركتەر تەك VI-عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ التايدىڭ ارعى جاعىنان كەلىپ جاۋلاپ تۇركىستان اتاپتى-مىس. وسى «تەوريانى» ۇستانعان الەم تاريحشىلارى پىكىرىنشە، ءبىزدىڭ ماقتانىشپەن ناسيحاتتاپ جۇرگەن «التىن ادام» دا ساق دەگەن «ءيرانتىلدى» حالىقتىكى ەكەن! ال ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن بىرنەشە عاسىر بۇرىن-اق قازىرگى قازاق ەلىنىڭ قۇرامىنداعى قاڭلى رۋى سىرداريا بويىندا، ءۇيسىن رۋى جەتىسۋ مەن وعان ىرگەلەس جەرلەردە ءىرى حاندىق قۇرعاندىعى ەسكەرىلمەۋدە.
ال، شىندىعىندا، 1465 جىلى قازاق حاندىعىنا بىرىككەن تۇرك رۋلارىنىڭ بىرقاتارىنىڭ اتتارى ونداعان عاسىر بۇرىن دا تاريحتا بەلگىلى بولعان. مىسالى، ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى 209 جىلى حۋننۋ يمپەرياسىن قۇرۋشىلار قۇيان، لان جانە ءسۇيبۋ تايپالارى ەكەندىگى قىتاي دەرەكتەرىندە جازىلعان. وسى يمپەريانىڭ بيلەۋشى قۇيان تايپاسىنان (قيان، تۇركتىڭ «قۇيعان» ءسوزى، كوپشە ءتۇرى قيات) تاراعان قوڭىرات، قورالاس، تورە، تاراقتى، قاتاعان، شانىشقىلى رۋلارى بۇگىندە قازاق قۇرامىندا بار.
قىتاي تاريحنامالارىندا، 1240 جىلى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتالعان دەرەكتە، راشيد اد-ءديننىڭ 1310 ج. جازىلعان «جاميع ات-تاۋاريح» جانە باسقا دا شىڭعىز حان تاريحى جايىنداعى شەجىرەلەردە بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى جالايىر تايپاسى تۋرالى VIII-عاسىردان، نايمان مەن كەرەي حاندىقتارى جايىندا ح-عاسىردان بايان ەتىلگەن. سول زاماندا ەرتىس پەن دۋناي وزەندەرى ارالىعىنداعى الىپ تەرريتوريا دەشتى قىپشاق اتالعانى ايان. قازىردە قىپشاق اتتى رۋ دا، تاريحتا «بەس دۋلۋ» بىرلەستىگى رەتىندە بەلگىلى دۋلاتتار دا قازاق قۇرامىندا.
الايدا سوڭعى ءۇش عاسىر بويعى وتارشىلدىق ساياسات حالقىمىزدىڭ تاريحىن ورەسكەل بۇرمالاپ، ال ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋىمىزگە تىيىم بولعاندىقتان قوعامدا «قازاقتىڭ پايدا بولعانىنا 550 جىل عانا» دەگەن تۇسىنىك ورىن الدى. ءحىح-حح عاسىرلاردا قازاققا تالاي گەنوتسيدتەردىڭ جاسالۋىنا وسى «جاس ەتنوس، دامىماعان حالىق» دەگەن كوزقاراس تا سەبەپ بولعانى انىق. كسرو يمپەرياسى كەزىندە «سوۆەتتىك ۇلت» جاساۋ ماقساتىمەن وتارىنداعى حالىقتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلسە، بۇگىندە الەمدىك قارجى الپاۋىتتارى «عالامداستىرۋ» ۇرانىمەن ادامزاتتى ۇلتتىق تامىرىن ۇمىتقان تەگىن بىلمەس توبىرعا اينالدىرىپ «ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ» كوزدەلۋدە. وسىناۋ «تەكسىزدەندىرۋ ساياساتىنا» ساناسى شارپىلىپ، اتا-بابالارىنىڭ اتىنان بەزىنۋدى «وركەنيەتتىلىك» دەپ ۇعىپ رۋشىلدىقپەن، ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسپەك جاندار ءوز ارامىزدان دا شىقتى.
ال وزگە مەملەكەتتەر جايىنا نازار اۋدارساق، مىسالى، رەسەيدەگى ۆياتكا قالاسى ەرتەدەگى ۆياتيچ, تۆەر قالاسى مەن وبلىسى تيۆەر تايپاسىنىڭ، ال بەرىدە، 1916 سالىنعان مۋرمانسك قالاسى ۋگرو-فينندىك مۋروم تايپاسىنىڭ اتىمەن اتالىپ وتىر، «مۋروم ورمانى» دا بار. موسكۆا قالاسى (وبلىسى) دا ۋگرو-فينندىك موكشا (موكسەل) تايپاسىنىڭ اتاۋىنان ەكەن. گەرمانياداعى ساكسونيا، پرۋسسيا، ت.ب. وبلىستار دا ەرتەدەگى ساكس، پرۋسس تايپالارىنىڭ اتتارى. اقش-تاعى كوپتەگەن شتاتتارعا وسى ەلدىڭ بايىرعى حالقى – ءۇندىس تايپالارىنىڭ اتاۋلارى بەرىلگەن: داكوتا شتاتى - لاكوتا، مونتانا – مونتانە، ايوۆا – كايوۆا، چيكاگو – چيكاسو تايپاسىنىڭ اتى ەكەن. كانادا استاناسى وتتاۆا قالاسى دا ءۇندىس تايپاسىنىڭ اتاۋى. وسىلايشا ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارى ەل تاريحىن، حالىقتىڭ تەگىن بىلدىرۋگە قىزمەت قىلىپ تۇر ەكەن. ەندەشە بىزگە دە، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعانىمىزعا شيرەك عاسىر وتكەن كەزدە، وتارشىلدىق ساياسات كەلتە قىلعان تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە نە كەدەرگى، كىمدەردەن «ۇيالامىز»؟ قازاقتىڭ «جاس ەتنوس» ەمەس، تەرەڭ تامىرلى ەجەلگى ۇلت ەكەنىن ناسيحاتتار ۇتىمدى جولداردىڭ ءبىرى رەتىندە حالقىمىزعا قاتىستى كونە دەرەكتەردە بار، الەم تاريحشىلارى قانىق اتاۋلاردى نەگە قازاقستان گەوگرافيالىق كارتاسىندا كورسەتپەسكە؟!
مىسالى، كسرو «قىزىل يمپەرياسى» كەزەڭىنىڭ بەلگىسى «قىزىلوردا» اتاۋىنان قۇتىلىپ، وبلىس اتىن وسى ولكەدە ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن حاندىق قۇرعان رۋ اتىمەن «قاڭلى ۇلىسى» دەپ نەگە ەجەلگى اتاۋىن قايتارماسقا!؟ ال تاريحتاعى زور ىستەرى ەسكەرىلىپ مودە ءشانيۇي جانە شىڭعىز حاننىڭ رۋى قيات اتاۋى قىزىلوردا قالاسىنا بەرىلسە بولار ەدى. نۇكىس اتىن قاراقالپاق استاناسى العاندا، تاريحتى نۇكىسپەن بىرگە اتالاتىن قيات نەگە ەلەۋسىز قالماق؟!.
قاڭلى ۇلىسىنان شىمكەنت قالاسىنا دەيىنگى ارالىق «قوڭىرات ۇلىسى (نەمەسە ۇيىسى، اۋدانى), ال، شارتتى مولشەرمەن، شىمكەنتتەن شۋ وزەنىنە (نەمەسە قوردايعا) دەيىنگى جەر «دۋلات ۇلىسى» (ۇيىسى) اتالىپ، ودان ىلە وزەنى ارالىعى «ءۇيسىن ۇلىسى»، ىلە وزەنىنەن تالدىقورعان قالاسىنا دەيىنگى جەر «جالايىر ۇلىسى»، ال تالدىقورعان قالاسىنان التاي تاۋىنا دەيىنگى ارالىق «نايمان ۇلىسى» اتالسا. تورعاي وبلىسىن «قىپشاق ۇلىسى»، ەجەلگى داي تايپاسى سانالاتىن اداي اتىمەن ماڭعىستاۋ وبلىسىن اتاعان ءجون. پاۆلودار وبلىسىن «كەرەكۋ اتايمىز» دەپ ورىس ساۋداگەرى كورياكوۆتىڭ اتىن قايتارۋعا كۇش سالعانشا نەگە «كەرەي ۇلىسى» اتاماسقا؟! الەمدىك تاريحتا اتى ءماشھۇر وزگە دە رۋ اتاۋلارىمەن (قازىرگى قونىستانۋىنا قاراي يا شارتتى تۇردە) وزگە دە ۇلىس، ۇيىستاردى (اۋدان) اتاۋعا بولادى. مىسالى، قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىن نەگە «البان-سۋان ۇيىسى» اتاماسقا؟! الدە بىزگە ارۋاقتى بابالار ەسىمىنەن گورى پانفيلوۆ اتى قاستەرلى مە؟!
ورىس ءسوزى سانالاتىن: «وبلاست»، «ۆولوست»، «ۆولوسنوي»، «ۋەزد» (قازاق: «وبلىس، بولىس، وياز» دەيتىن), شىن مانىندە، تۇركتىڭ (قازاقتىڭ) «ۇلەس، ۇلىس»، «ۇيىس» ء(جۇز) سوزدەرىنىڭ بۇرمالانۋىنان تۋعان. سوندىقتان «وبلىستى» – «ۇلىس»، اۋداندى (ۋەزد) – «ۇيىس» دەسەك تىلىمىزگە دە يگى.
ارينە، وسى اتالىنعان رۋلاردىڭ كەيبىرىنىڭ ەرتەدەگى جەر شەكاراسى قازىرگى ورنالاسۋىنان وزگەلەۋ بولۋى مۇمكىن. بىراق بۇگىنگى ماقسات رۋلارعا ۇلەس ءبولىپ بەرۋ ەمەس، تەك سول ەجەلگى رۋلاردىڭ قازاقستان جەرىندە، قازاق قۇرامىندا ەكەنىن كورسەتۋ، سول ارقىلى قازاقتىڭ «كەنجە-كەمشىن ەتنوس» ەمەستىگىن دالەلدەۋ.
ەگەر ۇلىس يا ۇيىس (اۋدان) ءبىر رۋدىڭ اتىمەن اتالىنسا ول جەرگە باسقا رۋدىڭ كىسىسى بارا المايدى دەۋ قيسىنسىز. الماتى وبلىسىندا «ۇيعىر اۋدانى» بار. الايدا وندا باسقا دا ۇلتتار تۇراتىنى، ال ۇيعىرلاردىڭ تەك وسى اۋداندا عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ وزگە دە جەرلەرىن مەكەندەيتىنى بەلگىلى. سونداي-اق ماتاي ستانساسىندا تەك ماتاي-نايماندار تۇرادى دەپ كىم ايتىپتى؟
تاريحتا ونداعان عاسىر بويىنا بەلگىلى وسى اتالىنعان تۇرك تەكتى رۋلار قازاقتان باسقا دا ەتنوستاردىڭ قۇرامىندا بار. قازاقستاندا ۇلىستارعا كونە رۋ اتاۋلارىن قايتارعان باستامامىز بارشا تۇرك مەملەكەتتەرىندەگى قاڭلى، قيات، ءۇيسىن، جالايىر، نايمان، كەرەي، ارعىنداردىڭ ءتۇبى ءبىر تۋىس ەكەنىن سەزىنۋىن كۇشەيتە تۇسەرى حاق. كوپتەن ايتىپ جۇرگەن «تۇرك بىرلىگى» يدەياسى وسىنداي ناقتى ىستەر ارقىلى عانا جۇزەگە اسپاق.
«ءولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەگەن تەك اس بەرۋ ەمەس، اتا-بابالارىمىزدىڭ اتىن ءوشىرىپ الماي ناسيحاتتاۋ دا ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇگىندە، ساياسات الەمدى تەكسىزدەندىرۋگە باعىت العان زاماندا، قازاق ەلىنىڭ تەكتىك تامىرىن ساقتاماق وسى باستاماسى كۇللى الەم حالىقتارى ۇلگى ەتەر ىسكە اينالۋعا ءتيىس.
اتا-بابالارىمىزدىڭ اتىنان بەزىنەر كۇنا قىلىقتان ارىلايىق، حالقىمىزدىڭ باي تاريحىن ءوزىمىز كەلتە قىلمايىق، اعايىن!
حاسەن قوجا-تۇرك
