Adamzat ózin sanaly eseptegenimen, tarıhyndaǵy myńdaǵan qyrǵyn soǵystar onyń da «djýnglı zańymen» ómir keship kele jatqanyn kórsetedi. Aıyrmasy – óz jyrtqyshtyǵyn aqtaý úshin túrli syltaýlar tabatyndyǵy. Sonyń biri – kúshi basymdaý halyq ózine jasandy «uly» tarıhtar oılap taba otyryp, al ózge etnostar týraly «tarıhta eleýli ister jasamaǵan, kesh paıda bolǵan kemshin ult, sol sebepti óz erkimen ómir súrýge tıisti emes» degendeı pikir taratyp, jaýlap alýy. Mundaı saıasatty eki ǵasyrǵa jýyq evropalyqtar júrgizip otyrǵan túrk halyqtaryna qarsy oılastyrylǵan «Úndievropalyq teorııasynan» da kóremiz. Bul «teorııa» boıynsha Turan jerinde ejelden ırantildi halyqtar turǵan eken de, túrkter tek VI-ǵasyrdyń ortasynan bastap Altaıdyń arǵy jaǵynan kelip jaýlap Túrkistan atapty-mys. Osy «teorııany» ustanǵan álem tarıhshylary pikirinshe, bizdiń maqtanyshpen nasıhattap júrgen «Altyn adam» da Saq degen «ırantildi» halyqtiki eken! Al bizdiń dáýirge deıin birneshe ǵasyr buryn-aq qazirgi qazaq eliniń quramyndaǵy Qańly rýy Syrdarııa boıynda, Úısin rýy Jetisý men oǵan irgeles jerlerde iri handyq qurǵandyǵy eskerilmeýde.
Al, shyndyǵynda, 1465 jyly Qazaq handyǵyna birikken túrk rýlarynyń birqatarynyń attary ondaǵan ǵasyr buryn da tarıhta belgili bolǵan. Mysaly, bizdiń dáýirge deıingi 209 jyly Hýnný ımperııasyn qurýshylar Quıan, Lan jáne Súıbý taıpalary ekendigi qytaı derekterinde jazylǵan. Osy ımperııanyń bıleýshi Quıan taıpasynan (Qııan, túrktiń «quıǵan» sózi, kópshe túri Qııat) taraǵan Qońyrat, Qoralas, Tóre, Taraqty, Qataǵan, Shanyshqyly rýlary búginde qazaq quramynda bar.
Qytaı tarıhnamalarynda, 1240 jyly jazylǵan «Mońǵoldyń qupııa shejiresi» atalǵan derekte, Rashıd ad-Dınniń 1310 j. jazylǵan «Jamıǵ at-Taýarıh» jáne basqa da Shyńǵyz han tarıhy jaıyndaǵy shejirelerde búginde qazaq halqynyń quramyndaǵy Jalaıyr taıpasy týraly VIII-ǵasyrdan, Naıman men Kereı handyqtary jaıynda H-ǵasyrdan baıan etilgen. Sol zamanda Ertis pen Dýnaı ózenderi aralyǵyndaǵy alyp terrıtorııa Deshti Qypshaq atalǵany aıan. Qazirde Qypshaq atty rý da, tarıhta «bes Dýlý» birlestigi retinde belgili Dýlattar da qazaq quramynda.
Alaıda sońǵy úsh ǵasyr boıǵy otarshyldyq saıasat halqymyzdyń tarıhyn óreskel burmalap, al ózimizdiń zertteýimizge tyıym bolǵandyqtan qoǵamda «qazaqtyń paıda bolǵanyna 550 jyl ǵana» degen túsinik oryn aldy. HIH-HH ǵasyrlarda qazaqqa talaı genoıdterdiń jasalýyna osy «jas etnos, damymaǵan halyq» degen kózqaras ta sebep bolǵany anyq. KSRO ımperııasy kezinde «sovettik ult» jasaý maqsatymen otaryndaǵy halyqtardy orystandyrý saıasaty júrgizilse, búginde álemdik qarjy alpaýyttary «Ǵalamdastyrý» uranymen adamzatty ulttyq tamyryn umytqan tegin bilmes tobyrǵa aınaldyryp «bir ortalyqtan basqarý» kózdelýde. Osynaý «teksizdendirý saıasatyna» sanasy sharpylyp, ata-babalarynyń atynan bezinýdi «órkenıettilik» dep uǵyp rýshyldyqpen, ultshyldyqpen kúrespek jandar óz aramyzdan da shyqty.
Al ózge memleketter jaıyna nazar aýdarsaq, mysaly, Reseıdegi Vıatka qalasy ertedegi vıatıch, Tver qalasy men oblysy tıver taıpasynyń, al beride, 1916 salynǵan Mýrmansk qalasy ýgro-fınndik mýrom taıpasynyń atymen atalyp otyr, «Mýrom ormany» da bar. Moskva qalasy (oblysy) da ýgro-fınndik moksha (moksel) taıpasynyń ataýynan eken. Germanııadaǵy Saksonııa, Prýssııa, t.b. oblystar da ertedegi saks, prýss taıpalarynyń attary. AQSh-taǵy kóptegen shtattarǵa osy eldiń baıyrǵy halqy – úndis taıpalarynyń ataýlary berilgen: Dakota shtaty - lakota, Montana – montane, Aıova – kaıova, Chıkago – chıkaso taıpasynyń aty eken. Kanada astanasy Ottava qalasy da úndis taıpasynyń ataýy. Osylaısha eldi meken, jer ataýlary el tarıhyn, halyqtyń tegin bildirýge qyzmet qylyp tur eken. Endeshe bizge de, táýelsizdigimizdi jarııalaǵanymyzǵa shırek ǵasyr ótken kezde, otarshyldyq saıasat kelte qylǵan tarıhymyzdy qalpyna keltirýge ne kedergi, kimderden «uıalamyz»? Qazaqtyń «jas etnos» emes, tereń tamyrly ejelgi ult ekenin nasıhattar utymdy joldardyń biri retinde halqymyzǵa qatysty kóne derekterde bar, álem tarıhshylary qanyq ataýlardy nege Qazaqstan geografııalyq kartasynda kórsetpeske?!
Mysaly, KSRO «qyzyl ımperııasy» kezeńiniń belgisi «Qyzylorda» ataýynan qutylyp, oblys atyn osy ólkede bizdiń dáýirge deıin handyq qurǵan rý atymen «Qańly ulysy» dep nege ejelgi ataýyn qaıtarmasqa!? Al tarıhtaǵy zor isteri eskerilip Móde shánıúı jáne Shyńǵyz hannyń rýy Qııat ataýy Qyzylorda qalasyna berilse bolar edi. Núkis atyn Qaraqalpaq astanasy alǵanda, tarıhty Núkispen birge atalatyn Qııat nege eleýsiz qalmaq?!.
Qańly ulysynan Shymkent qalasyna deıingi aralyq «Qońyrat ulysy (nemese uıysy, aýdany), al, shartty mólshermen, Shymkentten Shý ózenine (nemese Qordaıǵa) deıingi jer «Dýlat ulysy» (uıysy) atalyp, odan Ile ózeni aralyǵy «Úısin ulysy», Ile ózeninen Taldyqorǵan qalasyna deıingi jer «Jalaıyr ulysy», al Taldyqorǵan qalasynan Altaı taýyna deıingi aralyq «Naıman ulysy» atalsa. Torǵaı oblysyn «Qypshaq ulysy», ejelgi Daı taıpasy sanalatyn Adaı atymen Mańǵystaý oblysyn ataǵan jón. Pavlodar oblysyn «Kereký ataımyz» dep orys saýdageri Korıakovtyń atyn qaıtarýǵa kúsh salǵansha nege «Kereı ulysy» atamasqa?! Álemdik tarıhta aty máshhúr ózge de rý ataýlarymen (qazirgi qonystanýyna qaraı ıa shartty túrde) ózge de ulys, uıystardy (aýdan) ataýǵa bolady. Mysaly, qazirgi Panfılov aýdanyn nege «Alban-Sýan uıysy» atamasqa?! Álde bizge arýaqty babalar esiminen góri Panfılov aty qasterli me?!
Orys sózi sanalatyn: «oblast», «volost», «volosnoı», «ýezd» (qazaq: «oblys, bolys, oıaz» deıtin), shyn máninde, túrktiń (qazaqtyń) «úles, ulys», «uıys» (júz) sózderiniń burmalanýynan týǵan. Sondyqtan «oblysty» – «ulys», aýdandy (ýezd) – «uıys» desek tilimizge de ıgi.
Árıne, osy atalynǵan rýlardyń keıbiriniń ertedegi jer shekarasy qazirgi ornalasýynan ózgeleý bolýy múmkin. Biraq búgingi maqsat rýlarǵa úles bólip berý emes, tek sol ejelgi rýlardyń Qazaqstan jerinde, qazaq quramynda ekenin kórsetý, sol arqyly qazaqtyń «kenje-kemshin etnos» emestigin dáleldeý.
Eger ulys ıa uıys (aýdan) bir rýdyń atymen atalynsa ol jerge basqa rýdyń kisisi bara almaıdy deý qısynsyz. Almaty oblysynda «Uıǵyr aýdany» bar. Alaıda onda basqa da ulttar turatyny, al uıǵyrlardyń tek osy aýdanda ǵana emes, Qazaqstannyń ózge de jerlerin mekendeıtini belgili. Sondaı-aq Mataı stansasynda tek Mataı-Naımandar turady dep kim aıtypty?
Tarıhta ondaǵan ǵasyr boıyna belgili osy atalynǵan túrk tekti rýlar qazaqtan basqa da etnostardyń quramynda bar. Qazaqstanda ulystarǵa kóne rý ataýlaryn qaıtarǵan bastamamyz barsha túrk memleketterindegi Qańly, Qııat, Úısin, Jalaıyr, Naıman, Kereı, Arǵyndardiń túbi bir týys ekenin sezinýin kúsheıte túseri haq. Kópten aıtyp júrgen «Túrk birligi» ıdeıasy osyndaı naqty ister arqyly ǵana júzege aspaq.
«Óli rıza bolmaı tiri baıymaıdy» degen tek as berý emes, ata-babalarymyzdyń atyn óshirip almaı nasıhattaý da ekenin túsinýimiz kerek. Búginde, saıasat álemdi teksizdendirýge baǵyt alǵan zamanda, qazaq eliniń tektik tamyryn saqtamaq osy bastamasy kúlli álem halyqtary úlgi eter iske aınalýǵa tıis.
Ata-babalarymyzdyń atynan beziner kúná qylyqtan arylaıyq, halqymyzdyń baı tarıhyn ózimiz kelte qylmaıyq, aǵaıyn!
Hasen QOJA-TÚRK
