Adamzat özın sanaly eseptegenımen, tarihyndaǧy myŋdaǧan qyrǧyn soǧystar onyŋ da «djungli zaŋymen» ömır keşıp kele jatqanyn körsetedı. Aiyrmasy – öz jyrtqyştyǧyn aqtau üşın türlı syltaular tabatyndyǧy. Sonyŋ bırı – küşı basymdau halyq özıne jasandy «ūly» tarihtar oilap taba otyryp, al özge etnostar turaly «tarihta eleulı ıster jasamaǧan, keş paida bolǧan kemşın ūlt, sol sebeptı öz erkımen ömır süruge tiıstı emes» degendei pıkır taratyp, jaulap aluy. Mūndai saiasatty ekı ǧasyrǧa juyq evropalyqtar jürgızıp otyrǧan türk halyqtaryna qarsy oilastyrylǧan «Ündıevropalyq teoriiasynan» da köremız. Būl «teoriia» boiynşa Tūran jerınde ejelden irantıldı halyqtar tūrǧan eken de, türkter tek VI-ǧasyrdyŋ ortasynan bastap Altaidyŋ arǧy jaǧynan kelıp jaulap Türkıstan atapty-mys. Osy «teoriiany» ūstanǧan älem tarihşylary pıkırınşe, bızdıŋ maqtanyşpen nasihattap jürgen «Altyn adam» da Saq degen «irantıldı» halyqtıkı eken! Al bızdıŋ däuırge deiın bırneşe ǧasyr būryn-aq qazırgı qazaq elınıŋ qūramyndaǧy Qaŋly ruy Syrdariia boiynda, Üisın ruy Jetısu men oǧan ırgeles jerlerde ırı handyq qūrǧandyǧy eskerılmeude.
Al, şyndyǧynda, 1465 jyly Qazaq handyǧyna bırıkken türk rularynyŋ bırqatarynyŋ attary ondaǧan ǧasyr būryn da tarihta belgılı bolǧan. Mysaly, bızdıŋ däuırge deiıngı 209 jyly Hunnu imperiiasyn qūruşylar Qūian, Lan jäne Süibu taipalary ekendıgı qytai derekterınde jazylǧan. Osy imperiianyŋ bileuşı Qūian taipasynan (Qiian, türktıŋ «qūiǧan» sözı, köpşe türı Qiiat) taraǧan Qoŋyrat, Qoralas, Töre, Taraqty, Qataǧan, Şanyşqyly rulary bügınde qazaq qūramynda bar.
Qytai tarihnamalarynda, 1240 jyly jazylǧan «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» atalǧan derekte, Raşid ad-Dinnıŋ 1310 j. jazylǧan «Jamiǧ at-Tauarih» jäne basqa da Şyŋǧyz han tarihy jaiyndaǧy şejırelerde bügınde qazaq halqynyŋ qūramyndaǧy Jalaiyr taipasy turaly VIII-ǧasyrdan, Naiman men Kerei handyqtary jaiynda H-ǧasyrdan baian etılgen. Sol zamanda Ertıs pen Dunai özenderı aralyǧyndaǧy alyp territoriia Deştı Qypşaq atalǧany aian. Qazırde Qypşaq atty ru da, tarihta «bes Dulu» bırlestıgı retınde belgılı Dulattar da qazaq qūramynda.
Alaida soŋǧy üş ǧasyr boiǧy otarşyldyq saiasat halqymyzdyŋ tarihyn öreskel būrmalap, al özımızdıŋ zertteuımızge tyiym bolǧandyqtan qoǧamda «qazaqtyŋ paida bolǧanyna 550 jyl ǧana» degen tüsınık oryn aldy. HIH-HH ǧasyrlarda qazaqqa talai genosidterdıŋ jasaluyna osy «jas etnos, damymaǧan halyq» degen közqaras ta sebep bolǧany anyq. KSRO imperiiasy kezınde «sovettık ūlt» jasau maqsatymen otaryndaǧy halyqtardy orystandyru saiasaty jürgızılse, bügınde älemdık qarjy alpauyttary «Ǧalamdastyru» ūranymen adamzatty ūlttyq tamyryn ūmytqan tegın bılmes tobyrǧa ainaldyryp «bır ortalyqtan basqaru» közdelude. Osynau «teksızdendıru saiasatyna» sanasy şarpylyp, ata-babalarynyŋ atynan bezınudı «örkeniettılık» dep ūǧyp ruşyldyqpen, ūltşyldyqpen kürespek jandar öz aramyzdan da şyqty.
Al özge memleketter jaiyna nazar audarsaq, mysaly, Reseidegı Viatka qalasy ertedegı viatich, Tver qalasy men oblysy tiver taipasynyŋ, al berıde, 1916 salynǧan Murmansk qalasy ugro-finndık murom taipasynyŋ atymen atalyp otyr, «Murom ormany» da bar. Moskva qalasy (oblysy) da ugro-finndık mokşa (moksel) taipasynyŋ atauynan eken. Germaniiadaǧy Saksoniia, Prussiia, t.b. oblystar da ertedegı saks, pruss taipalarynyŋ attary. AQŞ-taǧy köptegen ştattarǧa osy eldıŋ baiyrǧy halqy – ündıs taipalarynyŋ ataulary berılgen: Dakota ştaty - lakota, Montana – montane, Aiova – kaiova, Chikago – chikaso taipasynyŋ aty eken. Kanada astanasy Ottava qalasy da ündıs taipasynyŋ atauy. Osylaişa eldı meken, jer ataulary el tarihyn, halyqtyŋ tegın bıldıruge qyzmet qylyp tūr eken. Endeşe bızge de, täuelsızdıgımızdı jariialaǧanymyzǧa şirek ǧasyr ötken kezde, otarşyldyq saiasat kelte qylǧan tarihymyzdy qalpyna keltıruge ne kedergı, kımderden «ūialamyz»? Qazaqtyŋ «jas etnos» emes, tereŋ tamyrly ejelgı ūlt ekenın nasihattar ūtymdy joldardyŋ bırı retınde halqymyzǧa qatysty köne derekterde bar, älem tarihşylary qanyq ataulardy nege Qazaqstan geografiialyq kartasynda körsetpeske?!
Mysaly, KSRO «qyzyl imperiiasy» kezeŋınıŋ belgısı «Qyzylorda» atauynan qūtylyp, oblys atyn osy ölkede bızdıŋ däuırge deiın handyq qūrǧan ru atymen «Qaŋly ūlysy» dep nege ejelgı atauyn qaitarmasqa!? Al tarihtaǧy zor ısterı eskerılıp Möde şäniüi jäne Şyŋǧyz hannyŋ ruy Qiiat atauy Qyzylorda qalasyna berılse bolar edı. Nükıs atyn Qaraqalpaq astanasy alǧanda, tarihty Nükıspen bırge atalatyn Qiiat nege eleusız qalmaq?!.
Qaŋly ūlysynan Şymkent qalasyna deiıngı aralyq «Qoŋyrat ūlysy (nemese ūiysy, audany), al, şartty mölşermen, Şymkentten Şu özenıne (nemese Qordaiǧa) deiıngı jer «Dulat ūlysy» (ūiysy) atalyp, odan Ile özenı aralyǧy «Üisın ūlysy», Ile özenınen Taldyqorǧan qalasyna deiıngı jer «Jalaiyr ūlysy», al Taldyqorǧan qalasynan Altai tauyna deiıngı aralyq «Naiman ūlysy» atalsa. Torǧai oblysyn «Qypşaq ūlysy», ejelgı Dai taipasy sanalatyn Adai atymen Maŋǧystau oblysyn ataǧan jön. Pavlodar oblysyn «Kereku ataimyz» dep orys saudagerı Koriakovtyŋ atyn qaitaruǧa küş salǧanşa nege «Kerei ūlysy» atamasqa?! Älemdık tarihta aty mäşhür özge de ru ataularymen (qazırgı qonystanuyna qarai ia şartty türde) özge de ūlys, ūiystardy (audan) atauǧa bolady. Mysaly, qazırgı Panfilov audanyn nege «Alban-Suan ūiysy» atamasqa?! Älde bızge aruaqty babalar esımınen görı Panfilov aty qasterlı me?!
Orys sözı sanalatyn: «oblast», «volost», «volosnoi», «uezd» (qazaq: «oblys, bolys, oiaz» deitın), şyn mänınde, türktıŋ (qazaqtyŋ) «üles, ūlys», «ūiys» (jüz) sözderınıŋ būrmalanuynan tuǧan. Sondyqtan «oblysty» – «ūlys», audandy (uezd) – «ūiys» desek tılımızge de igı.
Ärine, osy atalynǧan rulardyŋ keibırınıŋ ertedegı jer şekarasy qazırgı ornalasuynan özgeleu boluy mümkın. Bıraq bügıngı maqsat rularǧa üles bölıp beru emes, tek sol ejelgı rulardyŋ Qazaqstan jerınde, qazaq qūramynda ekenın körsetu, sol arqyly qazaqtyŋ «kenje-kemşın etnos» emestıgın däleldeu.
Eger ūlys ia ūiys (audan) bır rudyŋ atymen atalynsa ol jerge basqa rudyŋ kısısı bara almaidy deu qisynsyz. Almaty oblysynda «Ūiǧyr audany» bar. Alaida onda basqa da ūlttar tūratyny, al ūiǧyrlardyŋ tek osy audanda ǧana emes, Qazaqstannyŋ özge de jerlerın mekendeitını belgılı. Sondai-aq Matai stansasynda tek Matai-Naimandar tūrady dep kım aitypty?
Tarihta ondaǧan ǧasyr boiyna belgılı osy atalynǧan türk tektı rular qazaqtan basqa da etnostardyŋ qūramynda bar. Qazaqstanda ūlystarǧa köne ru ataularyn qaitarǧan bastamamyz barşa türk memleketterındegı Qaŋly, Qiiat, Üisın, Jalaiyr, Naiman, Kerei, Arǧyndardıŋ tübı bır tuys ekenın sezınuın küşeite tüserı haq. Köpten aityp jürgen «Türk bırlıgı» ideiasy osyndai naqty ıster arqyly ǧana jüzege aspaq.
«Ölı riza bolmai tırı baiymaidy» degen tek as beru emes, ata-babalarymyzdyŋ atyn öşırıp almai nasihattau da ekenın tüsınuımız kerek. Bügınde, saiasat älemdı teksızdendıruge baǧyt alǧan zamanda, qazaq elınıŋ tektık tamyryn saqtamaq osy bastamasy küllı älem halyqtary ülgı eter ıske ainaluǧa tiıs.
Ata-babalarymyzdyŋ atynan bezıner künä qylyqtan arylaiyq, halqymyzdyŋ bai tarihyn özımız kelte qylmaiyq, aǧaiyn!
Hasen QOJA-TÜRK
