وقىمىستى، پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆ قازىرگى تەلەارنالاردىڭ جۇگەنسىز كەتكەن سوراقى باعدارلامالارىنا قاتىستى اشىق حات جاريالادى دەپ جازادى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى اۆتوردىڭ جازباسىنا سىلتەمە جاساپ. پروفەسسوردىڭ حاتىن سول كۇيىندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز، وي قوسىڭىز، پىكىر ءبىلدىرىڭىز.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم، مادەنيەت جانە سپورت، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرىنىڭ جاۋاپتى ازاماتتارىنا
اشىق حات
اۋەلى كتك ارناسىنان كورسەتىلەتىن «استارلى اقيقات» باعدارلاماسى تۋرالى. باعدارلامانىڭ حالقىمىزدىڭ ءداستۇر-سالتىنا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا جات ازعىندىقتى تاراتىپ وتىرعانىنان سىزدەر حاباردارسىز. ارينە، قالىڭ ەلدىڭ اراسىندا ءبىردى-ەكىلى اۋرۋى، ەسۋاسى، ازعىنى بولادى. ماسەلە سونى دارىپتەپ بۇقارالىق قۇرالدار بەتىنە الىپ شىعۋدا بولىپ وتىر. جالعىز مەن ەمەس، قازاقستانداعى ارى بار ادامدار وسىنى، مىنە، ءبىراز ۋاقىت بولدى، كىمگە دە بولسا ەستىلەتىندەي ايتتى، جازدى.
قازاق قوعامدىق پىكىرى قاشاندا جاقسىلىقتى كوبىرەك ايتۋعا نەگىزدەلدى، سەبەبى «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە جايىلادى» دەيدى. جاماندىق جىلدام تاراپ كەتەدى، ادام تابيعاتى سولاي. قازاق شەجىرەسى دە تاريحتى جاقسى تۇلعالار ارقىلى باياندايدى. بۇل ەڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان شىعىس تاريحشىلاردىڭ قاعيداسى. م.-ج.كوپەيۇلى شاكارىم "شەجىرەسىنىڭ" ەۋروپالىق تاريحنامانىڭ داستۇرىنە ءتۇسىپ، قازاقي بايانداۋدان اۋىتقىپ كەتكەنىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ: "قاعاز بەتىن ورىن الدىرىپ تولتىرىپ، جان بىلمەيتىن جاماندارىن جازادى. دادان-توبىقتى قارامەندى ءبيدى جازبايدى. ءوز زامانىمىزدا ايداي اتىن الەم بىلگەن نارمامبەتتى جازبايدى.
قۇنانباي-بوجەي، ون ءبىر جىل قۇنانبايمەن داۋلاسۋعا جاراعان بوجەيدى جازبايدى. ايداي الەمگە بايلىقپەن اتاعى شىققان سوقىر ورازبايدى جازبايدى. قۇنانبايدىڭ ىبىرايى /ابايى/ جولبارىس بولىپ شىققاندا، قاسقىر بولىپ شىققان /شاپقان/: بازارالى، باعانالى، قارىمساق، شوپان،- بۇل تورتەۋى قايدان شىققانىن جازبايدى..." دەپ تاۋسىلادى /كوپەيۇلى م.-ج. شىعارمالارى. 10 توم. پاۆلودار، 2007.-188-189 بب./. سەبەبى كەز كەلگەن ءسوز قوعامنىڭ كوڭىل كۇيىنە اسەر ەتەدى، جاقسى ءسوزدى قازاق جارىم ىرىس دەيدى. م.-ج.كوپەيۇلى 1917 جىلعى توڭكەرىستى، وعان ىلەسە كەلگەن قاندى قول رەپرەسسيالار مەن جوقشىلىقتى حالىقتىڭ بۇزىلعان پيعىلى تۋعىزدى دەيدى.
«استارلى اقيقات» باعدارلاماسى وزدەرىنىڭ بىلگەنى سول ما، الدە بىرەۋلەردىڭ قولجاۋلىعى بولىپ ءجۇر مە، بىلمەيمىن، حالىقتىڭ پيعىل، نيەتىن بۇزىپ جاتىر. مۇنىڭ ارتى، قازىر تيىم سالماساق، تۆ-نىڭ ادامي كونتسەپتسياسىن جاساماساق، بۇكىل حالىققا جامانشىلىق اكەلەدى. وتكەن جىلعى دۇنگەن قىرعىنىندا 11 ادام ءولدى، ول اۋىر وقيعانىڭ ىشكى-سىرتقى سالدارى ءالى باسىلعان جوق. مىنا «استارلى اقيقات» حابارلارى تۇسىنە بىلگەن ادامعا ول وقيعادان مىڭداعان ەسە اۋىر، سەبەبى بۇل باعدارلاما ءجۇز مىڭداعان كورەرمەننىڭ ادامشىلىعىن ءولتىرىپ وتىر. بۇل قىلمىستىڭ ەڭ سوراقاسى! تۆ ارنالارىنىڭ يدەولوگياسىنا جاۋاپتى ادامدار سىزدەردىڭ كومەكتەرىڭىزبەن جاۋاپقا تارتىلادى دەپ ءۇمىت ەتەمىز. اباي ايتقانداي «سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا زاكون بيلىگى بار».
ارينە، ازعىندىق ءبىر كۇندە تۋا سالعان جوق ! ازعىندىق كەزدەيسوق بولىپ قالعان دا قۇبىلىس ەمەس. بۇل سوۆەت كەزەڭىندەگى تەكسىزدەندىرۋ ساياساتىنىڭ، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قوعامدى بيلەپ كەتكەن ۇرلىق-قارلىقتىڭ جەمىسى. ءتىپتى باعدارلامانىڭ اتى دا كوزبوياۋشى، بىزدە استارلى دۇنيە قالعان جوق. استارلى ادەبيەت سوناۋ 1930 جىلى بۋتىركادا اتىلعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن اياقتالادى. ودان كەيىن جالاڭ رەاليزم تاڭىلدى بىزگە، قازىرگى ۋاقىتتا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن ەكلەكتيكا مەن سايقىمازاق جايلاپ الدى. استارلى بولاتىن بولسا وسىنشاما ازعىندىقتى تۆ قالىڭ ەلدىڭ الدىندا جايىپ سالار ما ەدى.
ۇشىنشىدەن، كەرى كەتۋ تۇركىستان وزبەكتەرىنە عانا ءتان ەمەس، باسشىسى بار، قوسشىسى بار، بۇكىل قوعامعا ءتان قۇبىلىس. تۇركىستان وزبەكتەرى وسى قوعامنىڭ ساياسي-مادەني ومىردەن تىس قالىپ وتىرعان شاعىن بولىگى. مەن 90- شى جىلداردىڭ باسىندا بۇقار جىراۋ كىتابىنا دەرەك ىزدەپ تۇركىستان-قارناقتى ارالاعان ۋاقىتىمدا وزبەكتىڭ اراسىندا ءبىردى-ەكىلى اقساقالدارى، دامۋللالارى بار ەدى، ونەر ۇجىمدارى جۇمىس ىستەپ تۇرعان، كورشىلەر ءبىر-بىرىنە جاۋاپ بەرەتىن ماحاللا ءتارتىبى بولاتىن. قاراشىق تەاترىندا، ديلشود انسامبلىندە سوۆەت كەزىندە ونداعان شتات بولدى. قازىر سودان نە قالدى؟ ەتنيكالىق ىزگى داستۇرىنەن، مادەنيەتىنەن، وقۋ-بىلىمنەن اجىراعان ادامنان باسقا نە كۇتۋگە بولادى ؟!
قازاقستاندا مەملەكەت مەنشىگىن ءبولىسۋ حالىقتىڭ كوپشىلىك بولىگىن كەدەيلەندىردى. قانشا ەڭبەكقور، ءتوزىمدى بولعانىمەن الەۋمەتتىك جىكتەلۋ تۇركىستان وزبەكتەرىندە ەڭ اۋىر تۇردە ءجۇردى، سەبەبى رەسۋرستاردىڭ كوپشىلىگى اكىمشىلىك قىزمەت ادامدارىنىڭ قولىندا قالدى. ارينە، وزبەكتىڭ ىشىندە ديحانشىلىقپەن، ساۋدا-ساتتىقپەن بايىعان وتە اۋقاتتى ادامدارى بار، بىراق ەسىڭىزدە بولسىن، وتە بايلىقتىڭ جانىندا وتە كەدەيلىك تە بىرگە جۇرەدى. اۋەل باستا قازاق حاندىعى كەزىندە دالانىڭ قازاعى مەن قالانىڭ سارتى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەدى، ءبىرىنىڭ جوعىن ءبىرى تۇگەندەيتىن، قورجىننىڭ ەكى باسىنداي ەل بولاتىن. مىنا «استارلى اقيقاتتىڭ» جاساپ وتىرعانى وسى ەكى ءومىر سالتىن ۇستانعان، ال شىندىعىندا ءتۇپ-تەگى ءبىر ەلدىڭ اراسىنا قاعىلعان سىنا.
قورىتا ايتارىم:
-كتك جانە باسقا تۆ ارنالار ءوز باعدارلامالارىن ۇلتتىق مۇددە، ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپ، مەملەكەت ىشىندەگى ەتنوستاردىڭ تاتۋلىعى، مورال تۇرعىسىنان قايتا قاراسىن. بىزگە ونسىز دا وتارشىلدىق ەزگىدەن وتكەن، نارىقتان ازىپ-توزىپ جۇرگەن حالىقتى ازعىندىققا يتەرمەلەيتىن باعدارلامالاردىڭ قاجەتى جوق;
-ءار تۆ ارناسىنىڭ جانىنان قوعامدىق پىكىر ليدەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن باقىلاۋشى كەڭەس قۇرىلسىن. قازاقستاندىق تۆ تەك حابار تاراتۋشى عانا ەمەس، الدىمەن جاقسى ازاماتتار مەن وقيعالاردىڭ جارشىسى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ومىردە بولىپ جاتقان كۇردەلى وزگەرىستەردى حالىققا تۇسىندىرەتىن كەڭەسشى، اۋمالى-توكپەلى جاعدايدا، جات اعىمدار مەن تۇسىنىكتەردىڭ شابۋىلى استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدىڭ رۋحىنىڭ سۇيەنىشى بولۋى كەرەك;
-قانداي دا بولسىن مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى ىشكى تاتۋلىق. ءوز ىشىندە بىرلىگى بار ەلدىڭ جەڭبەيتىن جاۋى جوق. ءبىزدىڭ تۆ قازاقشا ايتقاندا «الا قويدى بولە قىرىقپاسىن»، حالىقتىڭ اراسىنا جىك سالماسىن. قازاقستاندا تۇراتىن ەتنيكالىق توپتاردىڭ كوپشىلىگى بىزبەن بىرگە تالاي قيىنشىلىقتان ءوتتى، قازاق جەرىن ءوزىمنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەر دەپ قادىر تۇتادى. قازاق ەتنوسىنىڭ بولاشاق تاعدىرى تۇركى ءتىلدى حالىقتارعا، اسىرەسە وزبەكپەن قارىم-قاتىناسىنا بايلانعان. قازاق تا وسى مەملەكەتكە جاۋاپتى اعا ەتنوس بولعاندىقتان ءوزىنىڭ قوڭسىلارىنا، ءىنى ەتنوستارعا قامقور بولۋعا مىندەتتى.
*بىلتىرعى جىلى قازاق-دۇنگەن قاقتىعىسىنان كەيىن، ەتنوسارالىق شيەلەنىستەردىڭ الدىن الۋ تۋرالى ۇسىنىستارىمنىڭ ءبىرازى قابىلداندى، مىنا جاعدايعا بايلانىستى ايتقاندارىم دا جاۋاپتى ازاماتتارعا جەتەدى دەپ سەنەمىن.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
