وعىز دوعاننىڭ اتى قازاق قوعامىندا ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋشى ازامات رەتىندە كەڭىنەن تانىلعانى ءمالىم. سونىمەن قاتار ول كەز كەلگەن ماسەلەگە بايلانىستى ءوزىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن ءبىلدىرىپ، ەلىمىزدەگى ساياسي ساتتەردە دە سىرت قالمايدى. بۇل جولى وعىز مىرزامەن تۇركىلەر، تۇران وداعى ماسەلەلەرىنە قاتىستى از-ماز سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
- سوڭعى ۋاقىتتا تۇران وداعىن قۇرۋ، تۇركىلەردى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرۋ تۋرالى باستامالار بۇرىنعىسىنان كوپتەپ كوتەرىلە باستادى. بۇل جاعدايدى قازاق قوعامىنان اسىرەسە، قاراباح سوعىسىنان كەيىن ايقىن بايقاۋعا بولادى. قالاي ويلايسىز، بۇل جاعداي الەمدىك گەوساياساتپەن بايلانىستى ما، الدە ۋاقىت تالابى ما؟
- بۇل يدەيا جاڭادان پايدا بولعان يدەيا ەمەس. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، العاشقى ەڭ الىپ يمپەريا تۇرىك قاعانىنان بەرى قاراي جالعاسىپ كەلە جاتقان دۇنيە. ەگەر تاريحقا نازار سالساق، تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا دا تۇركىلەردىڭ شاشىراپ، ەلتەرىس قاعاننىڭ تۇسىندا دا سونداي جاعدايلار ورىن العانى ءمالىم. ءامىر-تەمىردىڭ دە يدەياسى تۇركىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ بولىپ، ول ءوز ماقساتىنا ءبىرشاما قول جەتكىزگەن. وتكەن عاسىردا بولشەۆيكتەردىڭ اراسىندا جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە بۇل يدەيانىڭ جاقتاۋشىسى بولعان. جالپى، الاشوردا ارىستارىنىڭ دا نەگىزگى ماقساتى – قازاق ەركىندىگى مەن تۇركىلەردىڭ بىرلىگى ەدى. مىسالى، مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇماباەۆ جانە تۇركياداعى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ باستى يدەياسى بولعانىن ەسكەرسەك، قازىرگى كەزدە كوتەرىلىپ جۇرگەن تۇركىلەردىڭ بىرلىگى تۋرالى ماسەلەنى جاڭا «مودا» دەپ قاراۋعا بولمايدى.
- تۇران وداعىن قۇرۋدى ءسوز ەتپەس بۇرىن، ەڭ الدىمەن بۇل وداقتان تۇركىلەردىڭ ۇتاتىن تۇستارى قانداي ەكەنىن تارقاتىپ ايتقان دۇرىس شىعار. سىزدىڭشە، تۇركىلەر ءبىر وداق اياسىندا بىرىگۋ ارقىلى قانداي مۇمكىندىكتەرگە يە بولادى؟
-ەڭ الدىمەن، مۇنداي وداق قۇرۋ بەلگىلى ءبىر پايدا ءۇشىن ەمەس، باۋىرلاس حالىقتىڭ بىرلىگى ءۇشىن كەرەك دەر ەدىم. ءبىر ۇيدە ءوسىپ، كەيىن جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن اعا مەن قارىنداس 20-30 جىلدان كەيىن باس قوسسا، مۇنىڭ استارىنان ماتەريالدىق مۇددە، پايدا ىزدەمەۋ كەرەك. بۇل بىرىنشىدەن، رۋحاني جاعىنان وتە كەرەك نارسە. الەم بىرىگىپ جاتىر. تۇركىلەردىڭ باس قوسۋى ەڭ الدىمەن رۋحاني جاعىنان قاجەت. ارينە، بۇل بىرىگۋدىڭ ماتەريالدىق پايدالى تۇستارى دا جوق ەمەس. تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ قايسىسىن الىپ قاراساڭىز دا، جەر استى، جەر ءۇستى بايلىقتارعا يە مەملەكەتتەر. ستراتەگيالىق ورنالاسۋ جاعىنان دا الەمدەگى ەڭ قولايلى جەردە ورنالاسقانى تاعى بار. ءبىز الدىمەن رۋحاني جاقتان بىرىگىپ، باقىتتى بولامىز. ەكىنشىدەن، ورتاق تەحنولوگيالاردى بىرگە ويلاپ تاۋىپ، بۇكىل ادامزاتقا پايدالى دۇنيەلەردى بىرلەسە وتىرىپ تابامىز. الەم تاريحىن ەسكە تۇسىرەر بولساق، تاريحتىڭ ءون بويى سوعىستار مەن قورعانىستاردان تۇراتىنىن كورەمىز. مىنە، وسىعان بايلانىستى تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىندەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە قورعانىسىمىز ارتاتىنى ءسوزسىز.
-بەلگىلى ءبىر وداق قۇرۋ تۋرالى تەك ايتىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان مىسالى، ءسىز ءوزىڭىز تۇران وداعىن قۇرۋ ءۇشىن تۇتاس تۇركىلەرگە قانداي قادامدار جاساۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
-نەگىزى، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءتۇرلى قادامدار جاسالۋدا. مىسالى، تۇركى كەڭەسى تۇركىلەر اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن ورتاق ۇيىم. سونداي-اق، تۇركىلەردىڭ باسقا دا بەلسەندى جۇمىس اتقارىپ جاتقان ۇيىمدار بار. سولاردىڭ ءبىرى، ورتالىعى قازاقستاندا ورنالاسقان تۇركى اكادەمياسىن ايتۋعا بولادى. «تۇرىكسوي»، «تۇرىكپا» دەگەن تۇركىلەردىڭ باسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قوسىپ جاتقان ۇيىمدارىمىز بار. بۇلاردى ءبىز قادىرلەۋىمىز كەرەك جانە قاراپايىم حالىق تۇرعىسىنان قولداۋ كورسەتۋىمىز دە كەرەك. ءبىز تۇركىلەر كەڭەسىنە قولداۋ كورسەتكەن سايىن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس نىعايا تۇسەدى. بىراق وسى تۇركىلەر كەڭەسى، تۇرىكسوي، تۇرىكپا سەكىلدى ۇيىمداردىڭ ءبىر كەمشىلىگىن ايتار بولساق، ولاردىڭ جاساپ جاتقان ءىس-شارالارى كوبىنەسە حالىققا جەتە بەرمەيدى. مىسالى، بۇل ۇيىمدار ءتۇرلى جيىندار وتكىزۋدە، كىتاپتار شىعارۋدا. الايدا مۇنىڭ كوبىسىنەن حالىق حابارسىز. مەنىڭشە، تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىنە اتسالىسىپ جۇرگەن ۇيىمدار حالىققا اقپاراتتىق تۇرعىدان حابار بەرۋدى ۇلعايتۋى كەرەك. مۇنداي ۇيىمدارعا حالىقتىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىنان ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگى ارتا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
-جالپى، قازاقستاندا تۇركىلەر تۋرالى تەرەڭنەن تانىپ، ءبىلۋ ءۇشىن اسىرەسە جاستارىمىزعا اقپارات، ءبىلىم جاعى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بەرىلىپ جاتىر دەپ سانايسىز با؟
-مىسالى، ءوز باسىم قازاقستاندى تۇركياعا ۇلگى ەتىپ كورسەتىپ ءجۇرمىن. قازاقستاندا تۇركى الەمىنە قاتىستى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانىن ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن. مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا، راديولاردا تۇركىلىك سانا-سەزىمدى اقىرىنداپ ەنگىزىپ جاتقانىن قازاقستاندا قاتتى بايقايمىن. باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، قازاقستاندا تۇركىلىك سانا-سەزىمدى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءسىڭىرىپ جاتىر دەپ سانايمىن. قازاقستاندا تۇركىلەر تۋرالى اقپارات جەتكىلىكسىز دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. قازىر ينتەرنەت زامانىندا كەز كەلگەن ازامات ءوز قالاۋىمەن كەرەكتى اقپاراتىنا قول جەتكىزۋدە. ءوز قالاۋىمەن دەگەنگە كەلەر بولساق، كسرو كەزىندە كوممۋنيستىك يدەولوگيا ءماجبۇرلى تۇردە ۇيرەتكەنى ەستە. كەرىسىنشە، قازىر قازاق جاستارى تۇركىلەر تۋرالى اقپاراتقا ەركىن قول جەتكىزىپ، ءوز قالاۋىمەن تاڭداۋ جاساپ جاتقانى قۋانتادى.
-تۇركيادا تۇران وداعىن قۇرۋعا بايلانىستى قانداي دا ءبىر جۇمىستار اتقارىلۋدا ما؟ ەڭ ءىرى، ماڭىزدى جۇمىستارعا توقتالىپ وتسەڭىز.
-تۇركيادا تۇران وداعىن قۇرۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قانداي دا ءبىر جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر دەپ ويلامايمىن. تۇركيادا دا ءبىز سياقتى وسى يدەياعا قىزمەت ەتكەن ادامدار ءوز تاراپىنان تالپىنىستار جاساپ جاتىر. مەملەكەت تە ءبىزدىڭ تالپىنىسىمىزبەن اتتىڭ باسىن سول تۇركىلەردىڭ بىرلىگى يدەياسىنا قاراي بۇرىپ جاتىر. بىراق جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ورتاق مەملەكەتتىك ۇيىم تۇركى كەڭەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلدى. بۇل جەردە حالىقتىڭ كەز كەلگەن ساياسي تالابى وسىنداي دۇنيەلەردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەتىنىن انىق بايقاۋعا بولادى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ تالابىنا وراي تۇركى كەڭەسى اتتى ۇلكەن ۇيىم دۇنيەگە كەلدى.
-تۇران وداعىن قۇرۋدى قولعا الدىق دەلىك. الايدا بۇل وداقتى باسقارۋ ماسەلەسى قالاي بولماق؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- مەنىڭشە، تۇران وداعى قۇرىلسا، ەۋرووداق سياقتى باسقارۋ جۇيەسىن تاڭداسا بولادى دەپ ويلايمىن. مىسالى، تۇركى كەڭەسىن بۇعان دەيىن ءازىربايجان راميلحاسەنوۆ باسقارسا، ال ءدال قازىر وسى كەڭەستى قازاق باعدات امرەەۆ باسقارۋدا. ءدال وسىلاي تۇران وداعىن دا تۇركى مەملەكەتتەرى كەزەكتەسە باسقارا الادى، پروبلەما تۋدىرا قويماس ەدى دەپ سانايمىن. اۋىسپالى باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزسە، ەشبىر ەلدە رەنىش تە بولمايدى.
- تۇركىلەردى ەڭ الدىمەن ءدىني سەنىمدەرى بىرىكتىرە الادى دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلادى. ءسىز قالاي ويلايسىز، تۇركىلەردى بىرىكتىرەتىن ەڭ باستى دۇنيە دىنمەن بايلانىستى ما؟
-ەڭ باستى ەمەس، بىراق ەڭ ماڭىزدىلاردىڭ ءبىرى ءدىن دەپ الايىق. مىسالى، تۇركىلەردىڭ 99 پايىزى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانادى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ ءبارى حانافي مازحابىن ۇستانادى. ءيا، ءبىزدىڭ ءدىنىمىز ءبىر. ءيا، بۇل دا تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىنە ىقپال ەتەرلىك ءبىر مۇمكىندىك. بىراق تۇركىلەردى دىننەن بولەك، ەڭ ءبىرىنشى، ورتاق تاريحى، رۋحاني قۇندىلىقتارى، ۇستانىمدارى بىرىكتىرەدى. ءدىن تەك بەلگىلى ءبىر فاكتور بولۋى مۇمكىن.
- تۇركى الەمىن تانىتۋدا جەتىسپەي جاتقان قانداي تۇستاردى ايتار ەدىڭىز؟ مىسالى، اقپاراتتىق، تانىمدىق جۇمىستارى بارلىق تۇركى ەلدەرىندە كەڭ ناسيحاتتالىپ، كەڭىنەن جۇمىس جۇرگىزىلۋدە مە؟
-ءيا، بۇل ماسەلەگە دە ءپوزيتيۆتى تۇرعىدان پىكىر بىلدىرەر ەدىم. مىسالى، ورتاق فيلمدەر قولعا الىنۋدا. تۇركيادا تۇسىرىلگەن ەرتۇعىرىل سەريالىندا قازاق كينوسىنىڭ ۇلكەن ۇلەسى بارىن بىلە بەرمەسسىزدەر. سول سەريالداعى اكتەرلەرگە اتقا ءمىنۋ، كۇرەسۋدى قازاق ماماندارى ۇيرەتىپ، جاتتىقتىرعان. وتكەندە عانا وزبەكستان مەن تۇركيا اراسىندا تاريحي، ادەمى سەريال ءتۇسىرىلدى. سونىمەن قاتار، «كوكتۇرىكتەر» دەگەن ءۇش سەريالى تاريحي فيلم بار. ءبىز وسىنداي مادەني شارالار ارقىلى تەك تۇركى الەمىنە عانا ەمەس، باسقا ەلدەرگە دە كورسەتە الاتىنداي دۇنيەلەردى جاساۋدا. نەگىزىنەن تۇركى بىرلىگى تەك ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە كوپ شارۋالار اتقارىلىپ جاتقانىن وسىنداي جۇمىستارعا قاراپ باعا بەرۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. مىسالى، ءوزىم تۇركىلەر تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىلەردە، يۋتۋب ارنامدا ۇزدىكسىز ناسيحات ايتىپ، جۇمىس جۇرگىزۋدەمىن. ءاربىرىمىز وسىلاي ءوز تاراپىمىزدان ۇلەسىمىزدى قوسساق، تۇركى وداعىنىڭ قۇرىلۋىنا دا ىقپال ەتەر ەدىك.
-ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان، مەرۋەرت حۋساينوۆا.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
فوتولار اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
