Oǵyz Doǵannyń aty qazaq qoǵamynda eń aldymen memlekettik til úshin kúresýshi azamat retinde keńinen tanylǵany málim. Sonymen qatar ol kez kelgen máselege baılanysty óziniń azamattyq ustanymyn bildirip, elimizdegi saıası sátterde de syrt qalmaıdy. Bul joly Oǵyz myrzamen Túrkiler, Turan odaǵy máselelerine qatysty az-maz suhbattasýdyń sáti tústi.
- Sońǵy ýaqytta Turan odaǵyn qurý, Túrkilerdi bir týdyń astyna biriktirý týraly bastamalar burynǵysynan kóptep kóterile bastady. Bul jaǵdaıdy qazaq qoǵamynan ásirese, Qarabah soǵysynan keıin aıqyn baıqaýǵa bolady. Qalaı oılaısyz, bul jaǵdaı álemdik geosaıasatpen baılanysty ma, álde ýaqyt talaby ma?
- Bul ıdeıa jańadan paıda bolǵan ıdeıa emes. Ózderińiz biletindeı, alǵashqy eń alyp ımperııa Túrik qaǵanynan beri qaraı jalǵasyp kele jatqan dúnıe. Eger tarıhqa nazar salsaq, Túrik qaǵanaty tusynda da túrkilerdiń shashyrap, Elteris qaǵannyń tusynda da sondaı jaǵdaılar oryn alǵany málim. Ámir-Temirdiń de ıdeıasy Túrkilerdiń basyn biriktirý bolyp, ol óz maqsatyna birshama qol jetkizgen. Ótken ǵasyrda bolshevıkterdiń arasynda júrgen Turar Rysqulovtyń ózi de bul ıdeıanyń jaqtaýshysy bolǵan. Jalpy, Alashorda arystarynyń da negizgi maqsaty – qazaq erkindigi men Túrkilerdiń birligi edi. Mysaly, Mustafa Shoqaı, Maǵjan Jumabaev jáne Túrkııadaǵy Mustafa Kemal Atatúriktiń basty ıdeıasy bolǵanyn eskersek, qazirgi kezde kóterilip júrgen Túrkilerdiń birligi týraly máseleni jańa «moda» dep qaraýǵa bolmaıdy.
- Turan odaǵyn qurýdy sóz etpes buryn, eń aldymen bul odaqtan Túrkilerdiń utatyn tustary qandaı ekenin tarqatyp aıtqan durys shyǵar. Sizdińshe, Túrkiler bir odaq aıasynda birigý arqyly qandaı múmkindikterge ıe bolady?
-Eń aldymen, mundaı odaq qurý belgili bir paıda úshin emes, baýyrlas halyqtyń birligi úshin kerek der edim. Bir úıde ósip, keıin jan-jaqqa shashyrap ketken aǵa men qaryndas 20-30 jyldan keıin bas qossa, munyń astarynan materıaldyq múdde, paıda izdemeý kerek. Bul birinshiden, rýhanı jaǵynan óte kerek nárse. Álem birigip jatyr. Túrkilerdiń bas qosýy eń aldymen rýhanı jaǵynan qajet. Árıne, bul birigýdiń materıaldyq paıdaly tustary da joq emes. Túrki memleketteriniń qaısysyn alyp qarasańyz da, jer asty, jer ústi baılyqtarǵa ıe memleketter. Strategııalyq ornalasý jaǵynan da álemdegi eń qolaıly jerde ornalasqany taǵy bar. Biz aldymen rýhanı jaqtan birigip, baqytty bolamyz. Ekinshiden, ortaq tehnologııalardy birge oılap taýyp, búkil adamzatqa paıdaly dúnıelerdi birlese otyryp tabamyz. Álem tarıhyn eske túsirer bolsaq, tarıhtyń ón boıy soǵystar men qorǵanystardan turatynyn kóremiz. Mine, osyǵan baılanysty Túrkilerdiń birigýindegi eń mańyzdy másele qorǵanysymyz artatyny sózsiz.
-Belgili bir odaq qurý týraly tek aıtyp qana qoıý jetkiliksiz ekeni málim. Sondyqtan mysaly, siz ózińiz Turan odaǵyn qurý úshin tutas Túrkilerge qandaı qadamdar jasaý kerek dep oılaısyz?
-Negizi, memlekettik deńgeıde túrli qadamdar jasalýda. Mysaly, Túrki keńesi Túrkiler arasyndaǵy eń úlken ortaq uıym. Sondaı-aq, Túrkilerdiń basqa da belsendi jumys atqaryp jatqan uıymdar bar. Solardyń biri, ortalyǵy Qazaqstanda ornalasqan Túrki Akademııasyn aıtýǵa bolady. «Túriksoı», «TúrikPA» degen Túrkilerdiń basyn memlekettik deńgeıde qosyp jatqan uıymdarymyz bar. Bulardy biz qadirleýimiz kerek jáne qarapaıym halyq turǵysynan qoldaý kórsetýimiz de kerek. Biz Túrkiler keńesine qoldaý kórsetken saıyn Túrki memleketteriniń arasyndaǵy qarym-qatynas nyǵaıa túsedi. Biraq osy Túrkiler keńesi, TúrikSOI, TúrikPA sekildi uıymdardyń bir kemshiligin aıtar bolsaq, olardyń jasap jatqan is-sharalary kóbinese halyqqa jete bermeıdi. Mysaly, bul uıymdar túrli jıyndar ótkizýde, kitaptar shyǵarýda. Alaıda munyń kóbisinen halyq habarsyz. Menińshe, Túrkilerdiń birigýine atsalysyp júrgen uıymdar halyqqa aqparattyq turǵydan habar berýdi ulǵaıtýy kerek. Mundaı uıymdarǵa halyqtyń belsene atsalysýynan uıymdardyń belsendiligi arta túsedi dep oılaımyn.
-Jalpy, Qazaqstanda Túrkiler týraly tereńnen tanyp, bilý úshin ásirese jastarymyzǵa aqparat, bilim jaǵy jetkilikti deńgeıde berilip jatyr dep sanaısyz ba?
-Mysaly, óz basym Qazaqstandy Túrkııaǵa úlgi etip kórsetip júrmin. Qazaqstanda Túrki álemine qatysty memlekettik deńgeıde jumystar atqarylyp jatqanyn únemi aıtyp júremin. Memlekettik telearnalarda, radıolarda Túrkilik sana-sezimdi aqyryndap engizip jatqanyn Qazaqstanda qatty baıqaımyn. Basqa eldermen salystyrǵanda, Qazaqstanda Túrkilik sana-sezimdi jetkilikti deńgeıde sińirip jatyr dep sanaımyn. Qazaqstanda Túrkiler týraly aqparat jetkiliksiz degenmen kelispeımin. Qazir ınternet zamanynda kez kelgen azamat óz qalaýymen kerekti aqparatyna qol jetkizýde. Óz qalaýymen degenge keler bolsaq, KSRO kezinde kommýnıstik ıdeologııa májbúrli túrde úıretkeni este. Kerisinshe, qazir qazaq jastary Túrkiler týraly aqparatqa erkin qol jetkizip, óz qalaýymen tańdaý jasap jatqany qýantady.
-Túrkııada Turan odaǵyn qurýǵa baılanysty qandaı da bir jumystar atqarylýda ma? Eń iri, mańyzdy jumystarǵa toqtalyp ótseńiz.
-Túrkııada Turan odaǵyn qurýǵa qatysty memlekettik deńgeıde qandaı da bir jumys atqarylyp jatyr dep oılamaımyn. Túrkııada da biz sııaqty osy ıdeıaǵa qyzmet etken adamdar óz tarapynan talpynystar jasap jatyr. Memleket te bizdiń talpynysymyzben attyń basyn sol Túrkilerdiń birligi ıdeıasyna qaraı buryp jatyr. Biraq joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, ortaq memlekettik uıym Túrki keńesi Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh prezıdenti N.Nazarbaevtyń bastamasymen quryldy. Bul jerde halyqtyń kez kelgen saıası talaby osyndaı dúnıelerdiń paıda bolýyna yqpal etetinin anyq baıqaýǵa bolady. Demek, qazaq halqynyń talabyna oraı Túrki keńesi atty úlken uıym dúnıege keldi.
-Turan odaǵyn qurýdy qolǵa aldyq delik. Alaıda bul odaqty basqarý máselesi qalaı bolmaq? Siz qalaı oılaısyz?
- Menińshe, Turan odaǵy qurylsa, Eýroodaq sııaqty basqarý júıesin tańdasa bolady dep oılaımyn. Mysaly, Túrki keńesin buǵan deıin ázirbaıjan RamılHasenov basqarsa, al dál qazir osy keńesti qazaq Baǵdat Ámreev basqarýda. Dál osylaı Turan odaǵyn da Túrki memleketteri kezektese basqara alady, problema týdyra qoımas edi dep sanaımyn. Aýyspaly basqarý júıesin engizse, eshbir elde renish te bolmaıdy.
- Túrkilerdi eń aldymen dinı senimderi biriktire alady degen sózder jıi aıtylady. Siz qalaı oılaısyz, Túrkilerdi biriktiretin eń basty dúnıe dinmen baılanysty ma?
-Eń basty emes, biraq eń mańyzdylardyń biri din dep alaıyq. Mysaly, Túrkilerdiń 99 paıyzy musylman dinin ustanady. Sonymen qatar olardyń bári Hanafı mazhabyn ustanady. Iá, bizdiń dinimiz bir. Iá, bul da Túrkilerdiń birigýine yqpal eterlik bir múmkindik. Biraq Túrkilerdi dinnen bólek, eń birinshi, ortaq tarıhy, rýhanı qundylyqtary, ustanymdary biriktiredi. Din tek belgili bir faktor bolýy múmkin.
- Túrki álemin tanytýda jetispeı jatqan qandaı tustardy aıtar edińiz? Mysaly, aqparattyq, tanymdyq jumystary barlyq Túrki elderinde keń nasıhattalyp, keńinen jumys júrgizilýde me?
-Iá, bul máselege de pozıtıvti turǵydan pikir bildirer edim. Mysaly, ortaq fılmder qolǵa alynýda. Túrkııada túsirilgen Ertuǵyryl serıalynda qazaq kınosynyń úlken úlesi baryn bile bermessizder. Sol serıaldaǵy akterlerge atqa miný, kúresýdi qazaq mamandary úıretip, jattyqtyrǵan. Ótkende ǵana Ózbekstan men Túrkııa arasynda tarıhı, ádemi serıal túsirildi. Sonymen qatar, «Kóktúrikter» degen úsh serııaly tarıhı fılm bar. Biz osyndaı mádenı sharalar arqyly tek Túrki álemine ǵana emes, basqa elderge de kórsete alatyndaı dúnıelerdi jasaýda. Negizinen Túrki birligi tek sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de kóp sharýalar atqarylyp jatqanyn osyndaı jumystarǵa qarap baǵa berýge bolady dep oılaımyn. Mysaly, ózim Túrkiler týraly áleýmettik jelilerde, Iýtýb arnamda úzdiksiz nasıhat aıtyp, jumys júrgizýdemin. Árbirimiz osylaı óz tarapymyzdan úlesimizdi qossaq, Túrki odaǵynyń qurylýyna da yqpal eter edik.
-Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge raqmet.
Suhbattasqan, Merýert HÝSAINOVA.
"Adyrna" ulttyq portaly.
Fotolar ashyq derekkózden alyndy.
