قازاق حالقىنىڭ اسپاپتىق مۋزىكا سالاسى سان عاسىرلار بويى قانشاما تاريحي كەزەڭدەردىڭ رۋحاني نارىن بويىنا جيناپ، وزىندىك ايرىقشا ۇنمەن، وزگەشە ناقىشپەن، شەبەر شىڭدالىپ، كەمەل دامىپ، ۇلتتىق دارا سيپاتتا قالىپتاستى. اسىرەسە دومبىرا اسپابىنىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحانياتىندا الار ورنى ەرەكشە.
قازاق دومبىراسىنىڭ ءتۇپ تامىرى كونە زامانداردان باستاۋ الادى. كونە تۇرىك داۋىرىنەن بەرى تالاي عاسىرلاردىڭ تالقىسىنان ءوتىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات بولىپ جالعاسىپ جەتكەن دومبىرا - قازاق حالقىنىڭ باعا جەتپەس ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. اكادەميك ا.جۇبانوۆ: «كەڭ دالانى مەكەن ەتكەن قازاق جۇرتىنىڭ ەڭ اياۋلى دا قاسيەتتى مۋزىكالىق اسپابى دومبىرانىڭ بىردە كۇمبىرلەگەن،بىردە شەرتىلگەن ويلى دىبىسى قۇلاققا جاعىمدى،جۇرەككە جاقىن، ونىڭ كۇمىستەي سىڭعىرلاعان ءۇنى تالاي سىردىڭ باسىن قايىرادى. سىمداي تارتىلعان قوس ىشەكتەن سان عاسىردىڭ سان الۋان سيپاتى اقىل-ويى، كوڭىل كۇيى جاتىر. دومبىرا-كوشپەلى ەلدىڭ كونەكوز شەجىرەسى، كوپتى كورگەن قاريانىڭ كوكىرەك كۇيى» - دەيدى. دومبىرا ەرتە زامانداردا پايدا بولىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساف التىنداي ساقتالىپ، حالقىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن ەتەنە قابىسىپ، كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءبىرى.
التايدان انادولىعا دەيىنگى تۇركى حالىقتارىندا دومبىرا اسپابى كەڭ تارالعان. تۇركى تىلدەس حالىقتارداعى دومبىرا تەكتەس شەرتپەلى اسپاپتاردى قازاق، نوعاي، وزبەك، باشقۇرت – دومبىرا، تاجىك – دومبۋراك، بۋريات – دومبرو، مونعول – دومبور، تۇرىك – تومبرا، تەلەۋىت – كومىس، شور – قوبۋس، قىرعىز – قومۋز، قىرىم تاتارلارى – قوبۋز، حاقاس – حومۋس، التاي – توپشۋر، تۋۆا – توپشۋلۋر، تۇركىمەن، قاراقالپاق، ۇيعىر – دۋتار دەپ ايتادى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى، تاسقا تۇسكەن ەسكەرتكىشتەر زەرتتەۋلەرگە سۇيەنەر بولساق دومبىرانىڭ پايدا بولۋى ەجەلگى تۇركى داۋىرىنەن باستاۋ الادى. العاش دومبىرانىڭ شىققان جەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگى التاي تاۋى بولىپ سانالادى. بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىم سارتقوجا قارجاۋبايۇلىنىڭ زەرتتەۋ دەرەگى بويىنشا مونعول التاي تاۋىنىڭ سىلەمىندەگى جارعالانت-قايىرقان جوتاسىنىڭ ءبىر ۇڭگىرىنەن تابىلعان دومبىرا تەكتەس كونە ساز اسپابى ەكى ىشەكتى، توعىز پەرنەلى (1-سۋرەت). ءارى ساز اسپابىنىڭ موينىندا ەجەلگى تۇرىكتىڭ رۋنا جازۋى بار ( 2-سۋرەت). اسپاپتىڭ شاناعىنا بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ بەينەلەرى ويىلىپ سالىنعان، پەرنەلەرى اعاشتىڭ قابىعىنان تاسپالانىپ ءتىلىنىپ جاپسىرىلعان، باسى بۇعى مەن بۇلاننىڭ باسىنا ۇقساس جانە ول تاس بەتىندەگى ەجەلگى تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىنەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق. تابىلعان ساز اسپابىنىڭ ءپىشىنى بۇگىنگى كۇنگى التاي دومبىراسىنا ۇقساس. ساز اسپابىنداعى جازۋدى العاش وقىعان بەرليندىك تۇركىتانۋشى عالىم Peter Sieme, ق. سارتقوجاۇلىنىڭ اۋدارماسى بويىنشا اسپاپتىڭ موينىندا «جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى» - دەپ جازىلعان. ترانسليتەراتسياسى: ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz, ترانسكريپتسياسى: župar küü čöre sebit idmis. ساز اسپابىنىڭ جازۋ ۇلگىسىنىڭ نەگىزىندە زەرتتەۋشى-عالىم ق. سارتقوجاۇلى بۇل جادىگەردى ب. ز. 5-6 عاسىرىنا جاتقىزادى.ەجەلگى تۇرىك داۋىرىندە دومبىرا اسپابى كەڭىنەن قولدانىسقا يە بولعاندىعىن وسى كەزەڭنىڭ جادىگەرلەرى سانالاتىن ەسكەرتكىشتەر بالبال تاستارعا، قىلىش-قانجار سىندى قارۋ-جاراقتاردىڭ سابىنا قاشالىپ سالىنعان دومبىرا اسپابىن ۇستاپ تۇرعان ادام بەينەلەرىنەن كورۋگە بولادى. (3-سۋرەت، 4-سۋرەت).
مونعول التاي تاۋىنىڭ سىلەمىندەگى جارعالانت-قايىرقان جوتاسىنىڭ ءبىر ۇڭگىرىنەن تابىلعان دومبىرا.
وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قوي قىرىلعان كونە قالاسى ورنىنان تابىلعان «قىش تاس ءمۇسىن» (دومبىراشى ب. ز. 8 ع.) شاناعى دوڭگەلەك، موينى قىسقا، بەتى جابىق اسپاپ ۇستاپ تۇرعان مۋزىكانتتىڭ بەينەسى تاسقا قاشالىپ تۇسىرىلگەن ەسكەرتكىش دومبىرانىڭ تۇركى ءداۋىرىنىڭ اسپابى ەكەندىگىن ايعاقتاي تۇسەدى (3-سۋرەت). 
(سادوكوۆ ر.ل. تىسياچا وسكولكوۆ زولوتوگو سازا. - موسكۆا: سوۆەتسكي كومپوزيتور، 1971. - 170 س. // جاكىشەۆا ز. اسپاپتانۋ (ارحەولوگيالىق جانە تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ.الماتى: قازاق تاريحى، 2012. 256 ب). سول سياقتى ەجەلگى ورتا عاسىرلارداعى قانجاردىڭ سابىنا سالىنعان ەكى بەينەنىڭ ءبىرى دومبىرا تارتىپ، ەكىنشىسى بيلەپ تۇرعاندىعىن كورۋگە بولادى (4-سۋرەت). (ز. ساماشەۆ. قازاق ونەرى 1 توم. ەجەلگى ونەر. 189 بەت. الماتى. ەلنۇر باسپاسى. 2013). ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر نەگىزىندە سىبىزعى، قوبىز اسپاپتارىنا قاراعاندا دومبىرا كەيىنىرەك پايدا بولعاندىعىن توپشىلاۋعا بولادى. سەبەبى سىبىزعى، قوبىز اسپاپتارىنىڭ بولمىسى تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن بولىپ كەلەتىندىگى بەلگىلى. سىبىزعى تابيعي وسىمدىك قۋرايدان جاسالسا، قوبىز اسپابىنا جىلقىنىڭ قۇيرىعىنىڭ قىلىن، تۇيەنىڭ تەرىسىن پايدالانۋىنان، ىسقىشىنىڭ ساداققا ۇقساس كەلۋىنىڭ وزىنەن كوپ نارسەنى بايقايمىز. ال، دومبىرانىڭ قۇرىلىمى، جاسالۋ كونسترۋكتسياسى كۇردەلىرەك، قولونەر قالىپتاسقان زاماندا، ياعني، شەبەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىم دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى. سىبىزعى ۇرلەمەلى اسپاپتاردىڭ ەڭ كونە تۇرىنە جاتادى، ءارى ادامزاتقا ورتاق اسپاپ بولسا، قوبىز ىسقىشتى اسپاپتاردىڭ اتاسى رەتىندە دۇنيەجۇزىنە تارالسا، دومبىرانىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتارىنا تيەسىلى بولۋى، ونىڭ ىشىندە قازاق ەلىندە ايرىقشا وركەندەۋى وسى ءسوزىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى. قوبىز نەگىزىنەن باقسىنىڭ اسپابى بولعاندىقتان ەكىنىڭ ءبىرى تارتا بەرمەگەن، ەرەكشە قاسيەت قونعان ادامدار عانا ۇستاعان. دومبىرادا ونداي شەكتەۋ بولماعاندىقتان، كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەڭىنەن قولدانىسقا يە بولۋىنان دا، مەيلىنشە قانات جايىپ وركەندەۋىنە مول مۇمكىندىك بەرىپ، بارىنشا دامۋىنا كەڭ جول اشقانعا ۇقسايدى.
دومبىرا اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا بايلانىستى ءارتۇرلىجورامالدار ايتىلادى. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى ءالى ءبىر توقتامعا كەلە قويعان جوق. دومبىرا اتاۋى دوم+بۇرا دەگەن قوسارلانعان سوزدەن تۇراتىندىعى بايقالادى. قازاقتا ءالى كۇنگە دەيىن «ەم-دوم» دەپ قوسارالانا ايتىلاتىن ءسوز تىركەسى بار. «دوم» ءسوزى قازىرگى قولدانىستا ۇلعايۋ، ءىسىنۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ادامنىڭ كولى سۋىقتان توڭىپ نەمەسە ءىسىنىپ كەتكەندە «دومبىعىپ كەتىپتى» دەپ جاتادى. سونىمەن قاتار ورتالىق قازاقستاندا دومباۋىل دەگەن تاريحي تۇلعاعا تۇرعىزىلعان كونە مازار ساقتالعان. «بۇرا»، ياعني، كۇيگە كەلتىر دەگەندى بىلدىرەتىندىگى تۇسىنىكتى جايت. كۇيشى، مۋزىكا زەرتتەۋشى ا. توقتاعاننىڭ قوبىز اسپابىنا قاتىستى تالداۋىندا دا «قوبىز اتاۋى» دىبىستىڭ كوتەرىلۋى، ورلەۋى دەگەندى بىلدىرەتىن بولۋى كەرەك» - دەيدى. قوبىز اسپابىنىڭ شاماندىق نانىم-سەنىممەن بايلانىستى بولعاندىعىن، ەكى اسپاپتا دا ورىندالاتىن كۇي ءسوزىنىڭ «كوك اسپانمەن»، ياعني تاڭىرمەن بايلانىستى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ءبىر ورتاق ۇعىممەن بايلانىستى ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. «دومبىرا تارتشى» نەمەسە «كۇي تارتشى» دەگەن ءسوز تىركەستەرىندەگى «تارت» ءسوزى، ياعني، تارتۋ، جاقىنداتۋ، دەمەك جاراتۋشى تاڭىرمەن بايلانىستىرۋ ۇعىمىمەن ۇشتاسادى. بۇل ناقتىلى تۇجىرىم دەپ كەسىپ ايتا المايمىز، تەك جورامال عانا. «دوم» ءسوزىنىڭ كونە تۇرىك تىلىندەگى ماعىناسى بەلگىلى بولعان جاعدايدا دومبىرا اتاۋىنىڭ ءمانىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بولاتىندىعىن ايتا كەتكەن ءجون.
دومبىرانىڭ پايدا بولۋ، شىعۋ تاريحى تۋرالى قازاق حالقىندا بىرنەشە اڭىزدار ايتىلادى. سونىڭ ءبىرى ەلىمىزدىڭ شىعىس وڭىرىندە ساقتالعان، تارباعاتايلىق كۇيشى باعانالى ساياتولەكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا «ەرتە زاماندا تاۋقۇدىرەت دەگەن قۇس بولعان ەكەن. دومبىرادا جالعىز عانا ىشەك، تاۋقۇدىرەتتە جالعىز عانا قانات بولىپتى. تاۋقۇدىرەتتىڭ جالعىز قاناتى ەركەگىنىڭ وڭ جاعىنا، ۇرعاشىسىنىڭ سول جاعىنا بىتەدى ەكەن. دومبىرانى جاساعان شەبەر، جالعىز ىشەكپەن كوسىلتىپ كۇي تارتا المايدى. ال، جالعىز قاناتتى تاۋقۇدىرەت قالىقتاپ ۇشا المايدى. دومبىراشى نە ىستەرىن بىلمەي ىشتەن تىنادى. تاۋقۇدىرەت بولسا كۇندىز-ءتۇنى تاڭىرگە مۇڭىن شاعىپ، قالىقتاپ ۇشا الاتىن قوس قانات سۇراپ، «قۇدىرەت-اۋ، قۇدىرەت» - دەپ جالبارىنۋمەن بولىپتى.كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە تاۋقۇدىرەتتىڭ اتالىعىنا ءتاڭىر وي سالادى. «ءبۇيتىپ زارلاپ جۇرە بەرگەنشە تالپىنىپ تىرلىك ەتىپ كورىڭدەر» - دەدى. سودان اتالىق تاۋقۇدىرەت پەن انالىق تاۋقۇدىرەت قولداسىپ ۇشۋدى ويلايدى. بىرىندە - وڭ قانات ەكىنشىسىندە-سول قانات، ەكى تاۋقۇدىرەت ءبىر-بىرىمەن قولداسىپ، قاناتتارىن كەرە سەرپەدى. سول كەزدە جەردەن باۋىرلارى كوتەرىلىپ، قالىقتاي ۇشىپ جونەلەدى. جەر بەتى دوڭگەلەنىپ تومەندە قالادى. قوس تاۋقۇدىرەتتىڭ قاناتتارىن جەل سۇيەمەلدەپ، كوك جۇزىندە راحاتتانا سامعايدى. سوندا كوڭىلدەرى شاتتانعان قوس تاۋقۇدىرەت قۋانىشتارىن جاسىرا الماي قۇدىرەت-اۋ، قۇدىرەت مۇنىڭا دا شۇكىرلىك – دەپ تاڭىرگە ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپتى. كەيىن بۇل تاۋقۇدىرەتتەن تۋعان بالاپاندارعا ءتاڭىر قوس قانات دارىتىپ ەدى دەيدى. وسى وقيعاعا كۋا بولعان دومبىراشى «قوس قانات بىرىگىپ ەدى-ۇشتى، ەگەر دومبىرادا قوس ىشەك بولسا شە؟» - دەيدى دە، ەكىنشى ىشەك تاعىپ كورەدى. سونسوڭ، قوس ىشەكتى دومبىراسىن تارتىپ كورسە، عاجايىپ ءۇن شىعادى دەيدى. دومبىراشىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمايدى. تىپتەن، ريزا بولعاندىعى سونشا، ەڭ العاشقى كۇيىن تاۋقۇدىرەتكە ارنايدى. تاۋقۇدىرەتتىڭ العاشقىدا قالاي قينالعانىن، «قۇدىرەت-اۋ، قۇدىرەت» - دەپ تاڭىرگە قالاي جالبارىنعانىن، سونسوڭ قولداسا ۇشىپ كوككە سامعاعانىن كۇي تىلىنە سالادى». كەلەسى بىر كۇي اڭىزى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كۇرشىم اۋدانىنىڭ تۋماسى ارعىنبەك قيلىباەۆ اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا دومبىرا اسپابىنىڭ قالاي پايدا بولۋىنا بايلانىستى ايتىلادى. ال، كۇي ەل اراسىندا «قوس ىشەك» دەگەن اتپەن تاراعان. «ەرتەدە ءبىر اڭشى جىگىت بولىپتى، دەپ ايتىلادى «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى. سول اڭشى جىگىت بيىك تاۋدىڭ قياسىن، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىن تۇراق ەتكەن بۇعى-مارالدى اۋلاپ، كاسىپ ەتسە كەرەك. بىردە جولى بولىپ، بيىك تاۋدىڭ قيىن قياسىنان تەڭبىل مارال اتىپ الادى دا، مارالدى ەتەككە ءتۋسىرۋ ءۇشىن ىشەك- قارىنىن اقتارمالاپ الىپ تاستايدى. سودان، ارادا ايلار وتكەندە، اڭشى جىگىت اڭ اتاۋعا ۇرىمتال جەر ەدى عوي دەپ، باياعى تەڭبىل مارالدى اتقان جەرگە سوقسا، قۇلاعىنا ءبىر ىزىڭداعان داۋىس ەستىلەدى دەيدى. بارلاپ قاراسا، وتكەندە اتقان مارالدىڭ ىشەگىن قاراعا-قۇزعىن ىلىپ ۇشقان بولۋ كەرەك، قاراعايدىڭ بۇتاعىنا قوس ءتىن بولىپ كەرىلىپ قالعانىن كورەدى. ىزىڭداعان دىبىستىڭ سول ىشەكتەن شىعىپ تۇرعانىن اڭعارادى. ونىڭ ءوزى بىردە ۋىلدەپ، بىردە سارناپ، ەندى بىردە سىڭسىپ جىلاعانداي بولىپ، اڭشى جىگىتتى الۋان تۇرلى كۇيگە تۇسىرەدى. سول جەردە اڭشى جىگىت «قوي مىنا قوس ىشەككە ءتىل بىتەيىن دەر تۇر ەكەن، ءبىر امالىن جاسايىن»- دەپ، ىشەكتى ۇيگە الىپ كەلەدى دە، ءبىر اسپاپ جاساپ، سوعان قوس ىشەكتى تاعادى. سودان تارتىپ كورسە، شىنىندا دا قوس ىشەككە ءتىل بىتكەندەي سۇڭقىلداپ قويا بەرەدى. بۇل ءۇن اڭشى جىگىتتىڭ عانا جانىن جادىراتىپ قويمايدى، تىڭداعان جاننىڭ ءبارىن ۇيىتادى. وسىلايشا دومبىرا كوپتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن اسپابىنا اينالادى». ەلىمىزدىڭ جەتiسۋ وڭiرiنە تاراعان قامبارحان اتتى كۇيلەردiڭ اڭىزى دا وسى سارىندا كەلەدى. قامبارحان ەسiمiن دومبىرانىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستىرادى. «باياعىدا ەلدiڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان قامبارحان دەگەن بiر اڭشى جiگiت بولىپتى. قامبارحان بiر كۇنi اتىپ العان اڭىن سويىپ بولىپ، iشەگiن اعاش باسىنا قاراي لاقتىرىپ جiبەرسە، شۇباتىلعان كۇيi بiر بۇتاقتان بiر بۇتاققا iلiنiپ قالىپتى. كۇندەردiڭ كۇنiندە قامبارحان الگi جەردەن ءوتiپ بارا جاتسا، قۇلاعىنا ەرەكشە بiر جاعىمدى اۋەن، قۇيقىلجىعان ءۇن، ۇزiلمەيتiن سارىن ەستiلەدi. جان-جاعىنا قاراسا، بiر بۇتاقتان بiر بۇتاققا كەرiلiپ قالعان قوس iشەكتi كورەدi. جەل سوقسا iشەك ىزىڭداپ قويا بەرەدi ەكەن. قامبارحان الگi اعاشتى كەسiپ الىپ، شاۋىپ، جونىپ، دومبىرا جاساپتى دا كۇي شەرتiپتi. قامبارحاننىڭ بۇل جاڭالىعى بۇكiل قازاققا اڭىز بولىپ تاراپتى» كۇي اتاسى - قامبارحان العاشقى (ميفولوگيالىق دەرەكتەردە) دومبىرا اسپابىن جاساۋشى، كۇي شىعارۋشى. جالپى قامبار اتا بەينەسi بۇكiل تۇرiك جۇرتىنا بەلگiلi, ەسiمi اڭىزعا اينالعان تۇلعا. قازاقتىڭ، قىرعىزدىڭ كۇيشiلەرi مەن تۇرiكمەننiڭ باحشىسى ءوز كۇيلەرi مەن سازدارىن وسى قامبار اتا رۋحىنا باعىشتاعان.
دومبىرا اتاۋىنا قاتىستى تۇڭعىش پىكىر ايتقان عالىم ق. جۇبانوۆ ءوزىنىڭ «قازاق مۋزىكاسىنداعى كۇي جانرىنىڭ پايدا بولۋى» دەگەن ماقالاسىندا:«ەۆرازيا ەلدەرىنىڭ بارىنە دە تەگىس تاراعان، سونىڭ بارىندە دە مۋزىكا يەسى بولىپ سانالعان ءبىر توتەمنىڭ اتى بولۋى كەرەك»- دەيدى. قازاق دومبىراسى – جۇمساق، قوڭىر ۇنىمەن ەرەكشەلەنەتىن، دىبىستىق دياپازونى 1,5 وكتاۆادان 2 وكتاۆاعا دەيىن جەتەتىن، مۇمكىندىگى مول، سونىمەن قاتار ەل-جەر، ورىنداۋشىلىق ءداستۇر ىڭعايىنا قاراي سىرتقى پىشىنى دە سان ءتۇرلى بولىپ كەلەتىن، ءار قازاقتىڭ ءۇيىنىڭ تورىنەن ورىن العان اسپاپ. وسىنشاما كەڭ تارالعاندىعى سەبەپتى، قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرى تۇگەلگە جۋىق دومبىرانىڭ سۇيەمەلىمەن ايتىلادى. الايدا، دومبىرا اسپابىنىڭ تەمبرلىك، دياپازوندىق مۇمكىندىكتەرىن شەگىنە جەتكىزە اشقان جانر – كونە ىقىلىمداردا قالىپتاسىپ، ءحىح عاسىردا ءوز دامۋىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا كوتەرىلگەن كۇي جانرى.
«جالپى مۋزىكا اتاۋلى نارسە ەلدىڭ ىشكى سەزىم بايلىعىن بىلدىرەتىن بولسا،سونىڭ ىشىندە ەڭ تولعاۋلىسى، ەڭ سىرلىسى – كۇيى»، - دەپ زاڭعار جازۋشى م. اۋەزوۆ ايتقانداي كۇي – حالقىمىزدىڭ سول ۇلانعايىر مۋزىكالىق قازىناسىنىڭ ەڭ ءبىر مول سالاسى، قۇرىلىمى، مازمۇنى، باسقا دا كوپ سيپاتتارى جونىنەن كەمەل دامىپ، بيىك ورەگە جەتكەن جانرلارىنىڭ ءبىرى. «قازاق مۋزىكا شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى جانرلاردىڭ ءبىرى – كۇيلەر. كومپوزيتسيا جاعىنان، مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ باسقا ولشەۋلەرى جاعىنان قاراعاندا دا، كۇيلەر حالىق مۋزىكاسىنىڭ جەتىسكەن ءىرى تاراۋى ەكەندىگىنە داۋ بولماۋى كەرەك»، - دەيدى ق.جۇبانوۆ. جوعارعى اسپان نەمەسە «كوك ءتاڭiرi» ۇعىمى «كۇي» دەگەن سوزبەن ماعىنالاس. ەسكi جازبا ۇلگiلەردiڭ iشiندە بۇل ءسوز نۇسقادان ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۆاني لۇعات ات تۇرiك» دەگەن حI عاسىردان قالعان كiتابىندا «كۇگ-كۇي، ساز دەگەندى بىلدىرەدى» دەلىنگەن. «كۇي دەگەن ءسوزدىڭ ارعى تەگى «كوك» پەن بايلانىستى بولعانىن كورەمىز. كوك پەن سۋ ەكەۋى ءبىر كەزدە ءبىر ۇعىم بولعان. ءبىرى-جوعارعى، ءبىرى-تومەنگى اسپان بولىپ سانالعان. العاشقى ادام ۇعىمىندا ەكەۋى دە كوسموس. بىزدە بارلىق تابيعات ادامنان سىرتقى كۇش بولىپ سانالعان. مۋزىكانىڭ العاشقى شىعاتىن جەرi ادامنىڭ سىرتقى تابيعاتىمەن ارالاسۋى، سونىمەن بايلانىسۋى بولسا، مىنا ءسوزدiڭ ءوزiنiڭ اسپان ماعىناسىندا بولۋى، وسى پiكiردi تاعى دا دالەلدەپ وتىر»، - دەيدى ق.جۇبانوۆ.
«كۇي» ءسوزى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرازىندا ەتنومۋزىكالىق تەرمين رەتىندە پايدالانىلادى. تۇپكى، توركىن ماعىناسى «حال، جاعداي، كوڭىل اۋانى» سياقتى پسيحو-ەموتسيالىق ۇعىمدى بىلدىرەدى. وسى اتاۋدىڭ وزىنەن-اق كۇيدىڭ تابيعاتىنا جان تولقىنىسىنىڭ اۋەندىك بالاماسى ىسپەتتى ايقىن پسيحولوگيزم ءتان ەكەندىگىن اڭعارامىز. جيناقتاي ايتقاندا، كۇي – قۇرىلىمى جاعىنان شاعىن بولعانمەن، مازمۇنى تەرەڭ، ويلى، سىرلى، اۋەندىك ءبىتىمى كۇردەلى، مۋزىكالىق فورماسى كەمەل، ابدەن تاپتىشتەلگەن اسپاپتىق شىعارما. كۇيلەر، نەگىزىنەن، ءۇش اسپاپتا – دومبىرا، قوبىز، سىبىزعىدا ورىندالعان. سونىڭ ىشىندە، ءداستۇرلى قازاق مۋزىكاسىنىڭ مەيلىنشە كەڭ تارالعان جانە اسا بيىك پروفەسسيونالدىق ورەگە جەتكەن سالاسى – دومبىرا كۇيلەرى. قازاق حالقىنىڭ كۇي ونەرى ءوزىنىڭ بۇگىنگى بيىگىنە از عانا ۋاقىت اياسىندا جەتە سالعان جوق. قانشاما جۇزدەگەن جىلدار بويى سان قيلى تاريحي كەزەڭدەردى باستان كەشىرىپ، كوپتەگەن عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتىپ، شىڭدالىپ، كەمەلدەندى. قازاقتىڭ دومبىراشىلىق ونەرىندە ساحارا ايماقتارىنىڭ تاريحي، مادەني،جانە گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە، اسپاپتا ورىندالۋ ادى-امالدارىنا بايلانىستى جەتى ءتۇرلى ءداستۇرلى كۇيشىلىك مەكتەپتەر بولىپ قالىپتاستى. ولار: شىعىس، ارقا، قاراتاۋ، جەتىسۋ، سىر بويى، باتىس، ماڭعىستاۋ كۇيشىلىك داستۇرلەرى دەپ اتالادى. قازاقتىڭ دومبىرا كۇيلەرى ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە، كۇيدىڭ كۇرىلىمىنا بايلانىستى توكپە جانە شەرتپە دەپ جىكتەلەدى. قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكا ونەرى اسىرەسە XIX-عاسىردا ءوزىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا كوتەرىلدى. قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، قايراقباي، مۇكەي، قازانعاپ، بايسەركە، قوجەكە، ابىل، ەسىر، ەسباي، قۇلشار، وسكەنباي، مىرزا، الشەكەي، مامەن، تۇركەش، سەيتەك، دينا، سۇگىر ت.ب. كۇيشى-كومپوزيتورلار كازاقتىڭ كۇي ونەرىن بۇرىن بولماعان بيىك ورەگە جەتكىزدى. ال، XX-عاسىردا كۇيشى-ورىنداۋشىلاردىڭ لەگى مول بولدى. ءا. حاسەنوۆ، ق. جانتىلەۋوۆ، و. قابيعوجين، م. وسكەنباەۆ، ج.ايپاقوۆ، ر. وماروۆ، م. حامزين، ت. مومبەكوۆ، ن. جالىمبەتوۆ، س. بالماعامبەتوۆ، ءا. ەسقاليەۆ، ر. عابديەۆ، ۋ. بەكەنوۆ ت.ب. مايتالمان كۇيشى-ورىنداۋشىلار كەيىنگى ۇرپاققا كۇي ونەرىنىڭ سىنىن بۇزباي تابىستادى.
XX-عاسىردىڭ 20- شى جىلدارى قازاقتىڭ ءان-كۇيىن جيناقتاعان ا. زاتاەۆيچ وزىنىڭ ايگىلى «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» كىتابىنىڭ العى سوزىندە: «سىرت كوزگە قاراپايىم كورىنەتىن دومبىرا شەبەر ورىنداۋشىنىڭ قولىنا تيگەندە ءوز شاماسىنان الدەقايدا اسىپ ءتۇسىپ، قۇلپىرىپ شىعا كەلەتىنىنە قايران قالاسىز» - دەيدى. ا. زاتاەۆيچ سونىمەن قاتار ەگەر وسى جۇمىسىمدى ارى قاراي دامىتۋعا، تەرەڭىرەك اينالىسۋعا مۇمكىنشىلىك بولسا ءسوز جوق مايتالمان دومبىراشىلاردىڭ ورىنداۋىندعى كۇيلەردى قولعا الار ەدىم دەگەن ويىندا جاسىرمايدى. قازاقتىڭ كۇي ونەرىن كۇيلەرىن جيناقتاپ، زەرتتەپ، ناسيحاتتاۋ جولىندا اكادەميك ا. جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگى ايرىقشا. كۇيشىلىك مەكتەپتەر مەن كۇيشى-كومپوزيتورلارى تۋرالى «عاسىرلار پەرنەسى»، «ءان-كۇي ساپارى»، ت.ب. ەڭبەكتەرىندە كوپتەگەن دەرەكتەر جازىپ، كۇي ونەرىنىڭ جاندانۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىردى. سونىمەن قاتار ونەرتانۋشى عالىمدار ب. سارىباەۆ، ءو. جانىبەكوۆ، ت. بەكحوجينا، ب. عيزاتوۆ، ب. امانوۆ، ءا. مۇحامبەتوۆا، ز. جاكىشەۆا، س. وتەعاليەۆا، گ. وماروۆا، س. قاليەۆتەردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى قۇندى دۇنيەلەر بولىپ سانالادى. كۇيشى، زەرتتەۋشىلەر ۋ. بەكەنوۆ،ت. مەرعاليەۆ، م. ايتقاليەۆ، ا. توقتاعان، ب. ىسقاقوۆ، ا. جاڭبىرشى، ا. رايىمبەرگەنوۆ، ب. مۇپتەكەەۆتەر كۇي ونەرىنىڭ جيناقتالۋىنا اتسالىستى. سول سياقتى ق. جۇبانوۆ، س.بەگالين، ت. الىمقۇلوۆ، م. ماعاۋين، ا. سەيدىمبەكوۆ، ج. يماناليەۆ، ت. اسەمقۇلوۆ تاعى باسقا جازۋشى، جۋرناليست، عالىمدار كۇي ونەرى جونىندە قۇندى دەرەكتەر جازىپ قالدىردى.
مۇرات ابۋعازى
قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى،
ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعا قازاق ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ دوتسەنتى، كۇيشى-دومبىراشى، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى.
"ونەر".كز
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. جۇبانوۆ ا. عاسىرلار پەرنەسى. وچەركتەر. – ا.: جازۋشى، 1975.
2. سارتقوجاۇلى ق. اتا دومبىرا /دالا مەن قالا. - № 47, 2010.
3. تىسياچي وسكولكوۆ زولوتوگو سازا. - م.: سوۆەتسكي كومپوزيتور، 1971.
4. ەسەنۇلى ايتجان. كۇي – ءتاڭىردىڭ كۇبىرى. – ا.: دايك-پرەسس، 1996.
5. ابۋعازى م. شىعىستىڭ شىڭىراۋ كۇيلەرى. – وسكەمەن: شىعىس پوليگراف، 2009.
6. سەيدىمبەك ا. قازاقتىڭ كۇي ونەرى. مونوگرافيا.- – استانا: كۇلتەگىن، 2002.
7. مۋپتەكەەۆ ب، مەدەۋبەكۇلى س. جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى. – ا.: ونەر، 1998
8. جۇبانوۆ ق. قازاق مۋزىكاسىنداعى كۇي جانرىنىڭ پايدا بولۋى جايلى. //جۇبانوۆ ق. شىعارمالار مەن ەستەلiكتەر. - ا.: ونەر، 1990.
9. زاتاەۆيچ. ا. ۆ. 1000 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا. الماتى: دايك-پرەسس، 2004.
