جازىلماعان "جۋرناليستەر", باسىلماعان "بوزداقتار"

1957
Adyrna.kz Telegram
تاڭسارiدەن ويانىپ،
تىنباي جۇمىس iستەگەن.
توقسان جاسقا تايانىپ...
تۇعىرىنان تۇسپەگەن.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
قالامگەردiڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشiلەرگە قۇلاققاعىس بiلدiرە كەتەيiك. حالىق جازۋشىسى iلگەرiدە جۋرناليستەر تۋرالى رومان جازۋدى جوسپارلاپتى. «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» مەن «اقيقات پەن اڭىز» ونىڭ بۇل شارۋاسىن كەيiنگە ىعىستىرعان. مايدانداس دوستارى تۋرالى «بوزداقتار» رومانىنىڭ بiرقاتار نۇسقالارى قاعاز بەتiنە تۇسكەن ءتارiزدi. «ايگiلi 100-شi بريگادانىڭ قۇرامىنداعى بەس مىڭ ادام مايدانعا بiرگە اتتانىپ ەدiك، سودان ءۇش جۇزدەي عانا كiسi ەلگە امان كەلدiك»، – دەپ تولعانىپ وتىراتىن. سوعىس كەزiندە حاليما ەكەۋiنiڭ بiر-بiرiنە جازعان ەكi پاپكا حاتى ساقتاۋلى تۇر. قازاقتىڭ بەلگiلi تۇلعالارىمەن جازىسىپ تۇرعان حاتتارى دا جەتكiلiكتi. ولاردىڭ ءبارi دە ءوز ويىن كوركەم كەستەلەي بiلەتiن كiسiلەر ەكەنiن ەسكەرسەك، بۇل قۇندىلىقتار دا رۋحاني دۇنيەمiزگە قوسىلاتىن ۇلەس بولماق. ءوز باسىم ازاعاڭنىڭ ۇيiندە جايىق بەكتۇروۆپەن جازىسقان بiر پاپكا حاتىنىڭ ساقتاۋلى تۇرعانىن كورگەنمiن. قىسقاسى، مۇحتار ماعاۋيننiڭ بiر كەيiپكەرi ايتپاقشى، ازاعاڭدا ءبارi بار.
قازiرگi كەيبiر كۇندەلiكتەردiڭ باسىلىپ شىققان نۇسقاسىن وقىپ وتىرىپ، زاماننىڭ ىڭعايىنا بەيiمدەلiپ، قايتا وڭدەلگەنiن اڭعاراسىڭ. بiرقاتار بەتتەردiڭ جىرتىلعانىن سەزەسiڭ. كۇندەلiككە سەنسەڭ، اۆتورلار باياعىدا-اق ەلدiڭ قامىن ويلاعان. كوممۋنيستiك قوعامنىڭ تارايتىندىعىن قويان جىلى كۇن iلگەرi سەزگەن. قازاقتىڭ تاۋەلسiزدiك الاتىنىن قاپىسىز اڭعارعان. نە دەگەن سۇڭعىلا دەسەڭiزشi?! ال نۇرشايىقوۆ كۇندەلiكتەرiندە جاقسى مەن جاماننىڭ، اق پەن قارانىڭ ارپالىسى بار. ونىڭ كۇندەلiكتەرi ادەبي تۇرعىدان وڭدەلمەيدi. اۆتور بiردە-بiر سويلەمiنەن باس تارتپايدى. بiردە-بiر ءارپiن قيسايتپايدى. مىسالى، ول ءوز كۇندەلiگiنە 1942 جىلى 7 قاراشا كۇنi بىلاي دەپ جازىپتى: «كەشەگi گازەتتە مەنiڭ «موسكۆا» دەگەن ولەڭiم شىقتى-اۋ. مiنە، سول ۇلى كوسەم سول موسكۆادان سويلەپ تۇر! «بەرەمiز كەلiپ راپورت سالتاناتتى، موسكۆا، كرەمل مەن ستالينگە»، – دەپ بiتكەن ەدi ول ولەڭ. كوسەمنiڭ ءاربiر ءسوزiن ەستiگiڭ، ەستiگەن ەمەس-اۋ، جۇتىپ قويعىڭ كەلەدi...». كوزقاراسى وزگەرگەن كوپ اعايىن قازiر وسى تاقiلەتتەس وي-پiكiرلەرiن جاريالاۋعا اسا قۇلىقتى ەمەس.
بiردە كۇندەلiكتەرiنiڭ نەگiزiندە جازىلعان مەمۋارلىق شىعارماسى جارىققا شىققان سوڭ بiر حالىق جازۋشىسى ازاعاڭدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپتى. تەلەفونمەن تiلi جەتكەنشە تiلدەپتi. حالىق جازۋشىسى حالىقتىڭ بىلاپىت سوزدەرiن دە جەتiك بiلەتiنiن كورسەتiپتi. «بۇرىن جاقىن دوس ەدiك. قازiر حابارلاسپايمىز، امانداسپايمىز. ەلدiڭ بiرازى كۋا بولعان بiر وعاش قىلىعىن جازىپ ەدiم. سوعان اشۋلاندى. كۇندەلiكتiڭ وسىنداي شىندىقتى شىرقىراتىپ شىعاراتىن اششى تۇستارى كوپ بولادى. كiسi وعان شامدانباۋى كەرەك، كەزiندە نەگە وسىلاي iستەدiم دەپ وكiنۋi كەرەك»، – دەگەن-دi ازاعاڭ.
قاي iستە دە سابىرعا جۇگiنەتiن جۋرناليستيكانىڭ قارت ساربازى ءومiردiڭ كەيبiر ساتتەرiن ءباسپاسوزدiڭ تiرشiلiگiمەن بايلانىستىرا بەينەلەيدi.
«گازەت، جۋرنال كۇيەلەپ،
جاتسا-داعى جاسىما،
جانىڭداعى جاراڭدى،
قان شىعارا قاسىما»، – دەپ جانىڭدى جۇباتىپ، سابىرعا شاقىرادى.
«بۇگiن بۇلتتى بولعانمەن،
ەرتەڭگi كۇن اشىلار.
داۋىل، بوران، سۇراپىل،
ۋاقىتىندا باسىلار»، – دەپ الداعى كۇنگە ءۇمiت ارتىپ، جiگەرiڭدi جانيدى.
«بۇگiن تۇنەك بولعانمەن،
ەرتەڭ نۇرلى كۇن شىعار.
كەشە كورگەن قورلىقتىڭ،
ءبارi تەگiس تۇنشىعار»، – دەپ قولتىعىڭنان دەمەپ، قاناتتاندىرا تۇسەدi. ەڭ سوڭىندا ايتپاعى دا ادەمi:
«سول گازەتتەر ءوزiڭدi,
قايتا ماقتار كەز كەلەر.
كەشە ساعان جاۋ بولعان،
بۇگiن مۇلدە وزگەرەر».
وپتيميستiك ولەڭ. ءومiر بويى جۋرناليست بولىپ قىزمەت iستەگەن ازاعاڭ شىعارماسىندا تiرشiلiك تۇيتكiلدەرiن گازەتتiڭ مىسالى ارقىلى تiلگە تيەك ەتەدi.
گازەت دەمەكشi, قالامگەردiڭ جۋرناليستەرگە ارنالعان افوريزمدەرiنiڭ ءوزi كiشiگiرiم بiر جيناق بولىپ قالار. «تiلشiنiڭ كەڭسەسi – كەڭ دالا»، «تiلشiنiڭ ءوزi جاياۋ، حابارى جۇيرiك»، «تiلشiنiڭ تiلi جۇمساق، قالامى قاتتى»، «الىستاعى جازۋشىدان جاقىنداعى جۋرناليسiم ارتىق»، «اسپاندا قىران كورەگەن، ەلدە تiلشi كورەگەن»، «تiلشiنiڭ شاڭى بۇرقىرامايدى، جانى بۇرقىرايدى»، «جۇيرiك ماشينيستكانىڭ ساۋساعى جورعاداي تايپالادى»، «بiر ءۇيلi جاندى بiر قالام اسىرايدى»، «تارىداي فاكت تاۋداي وقيعاعا اپارادى» دەگەن ناقىلعا اينالعان تiركەستەر ءباسپاسوز قىزمەتكەرiنiڭ تىنىمسىز تiرشiلiگiن ءدال تانىتادى. وسىنداي ويلى ورالىمداردىڭ بiرقاتارى اۆتوردىڭ ءوز باسىنان كەشكەن جايتتەرiنiڭ نەگiزiندە تۇزiلگەن. ساناسىندا سۋارىلىپ، كوڭiل كورiگiنەن ءوتiپ، كۇندەلiگiنە تۇسكەن.
قارت قالامگەردiڭ كۇندەلiگiن تولتىرۋعا مۇمكiندiگi بولعان ەڭ سوڭعى كۇنi – 2011 جىلدىڭ 6 اقپانى. جانىندا بiرگە بولعانداردىڭ ەستەلiگiنە سۇيەنسەك، بۇل كۇنi دە ول ادەتتەگiشە ەرتە تۇرىپتى. كوپتەن ات iزiن سالماعان اباي ەسكەرتكiشiنiڭ جانىنا كەلiپتi. الىپ ابايدىڭ تۇعىرتاسىن الاقانىمەن ايالاپ، الاتاۋ جاققا قاراپ ءۇنسiز تۇرىپتى. سوسىن كوشە جاعالاپ بiراز سەرۋەندەپتi. ادەتتەگiشە جول-جونەكەي جولىققان كiسiلەر جازۋشىمەن توقتاي قالىپ امانداسادى. قالامگەر ولارعا قاشانعى داعدىسىمەن اتى-ءجونi, مەكەن-جايى جازىلعان تiلدەي قاعاز ۇلەستiرەدi. بiرازدان الدە ءوزiن جايسىز سەزiندi مە، الدە بۇگiنگi كۇننiڭ اسەرلەرiن اق قاعاز بەتiنە تۇسiرۋگە اسىقتى ما، ءۇي جاعىنا بەتتەگەن. ونىڭ كۇندەلiكتەرiندە ەڭ كوپ اتالاتىن ەسiمنiڭ بiرi اباي ەدi. ابىز اقىنعا قاتىستى جايتتەردi كورiكتi ويمەن ورنەكتەمەگەن جەرi جوق-تى.
سوناۋ 1940 جىلعى 27 ماۋسىمنان باستالعان كۇندەلiگiنiڭ العاش سويلەمiندە ابايدىڭ ءسوزiن مىسالعا كەلتiرگەنiن الدىڭعى ماقالامىزدا ايتتىق. سول كۇنi ول ابايعا ارناعان ولەڭiن دە جازىپ قويىپتى. ۇلى اقىن تۋرالى ءتورت شۋماق ولەڭ بىلاي تۇيiندەلەدi:
تەرەڭ وي، شالقار تەڭiز، دانام – اباي،
جەل-قۇزدان قورعايتۇعىن پانام – اباي.
جالىقپاس ءومiر بويى ۇستازدىقتان،
ۇلتىمدى وركەندەتەر سانام – اباي!
سوڭىنا «27.06.1940 جىل، «اقبۇزاۋ كولحوزى» دەپ قول قويىپتى.
ءسويتiپ، كەيiپكەرiمiز سول كۇننiڭ جازباسىن داپتەرiنە ءتۇسiرiپ ۇلگەرسە، ابايمەن باستالعان جەتپiس جىلدىق جازبا ابايمەن اياقتالعان بولۋى ابدەن مۇمكiن! ازاعاڭنىڭ ونەگەلi عۇمىرىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنىڭ كۋاسi – سوڭعى 130-شى كۇندەلiك، مiنە، وسى جەردەن ءۇزiلدi...
ەندi قازاقتىڭ رۋحاني ومiرiندەگi كەيبiر دەرەكتەر مەن مالiمەتتەردi ناقتىلاي تۇسكiمiز كەلسە، ەكiنشi دۇنيە جۇزiلiك سوعىس الدىندا «اقبۇزاۋدا» باستالىپ، جيىرما بiرiنشi عاسىردا الماتىدا اياقتالعان تەڭدەسi جوق شەجiرەنi كوز قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.
جەتپiس جىلدىڭ جۇگiن ارقالاعان دەرەككە تولى ءداۋiر داپتەرلەرi تiلiن شەشiپ جiبەرسەڭ، سايراعالى تۇر...
2011 جىل.
باۋىرجان ومارۇلى
پىكىرلەر