قىتاي ەكونوميكاسى بۇگىندە پاندەميادان كەيىن جالپى ىشكى ءونىمنىڭ كورسەتكىشى جوعارى بىردەن-ءبىر ەكونوميكا. سوندىقتان قىتاي سايكەسىنشە جاھاندىق جانە ايماقتىق دامۋدىڭ باستى درايۆەرىنە اينالادى.
بۇل تۇرعىدا قازاقستان وتە ءتيىمدى پوزيتسيانى يەلەنە الادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەل - قىتايمەن ىنتىماقتاستىقتىڭ كولەمى مەن قارقىنى بويىنشا تەك ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا عانا ەمەس، بۇكىل پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە كوشباسشى. بۇل - ءتۋريزمدى قوسپاعاندا، بارلىق سالالاردى قامتيتىن ىنتىماقتاستىق. بۇعان قازاقستان ءار ءتۇرلى قۇرىلىمدارىنىڭ ماقساتتى جۇمىسى مەن جوعارى دەڭگەيدەگى سەنىمدى قارىم-قاتىناس قۇرۋدىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدى
تومەنگى ستارت - جوعارى قولداۋ
قازىرگى قازاق-قىتاي قاتىناستارىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن سالىستىرمالى تۇردە قىسقا تاريحى بار ەكەنىن جانە 1992 جىلى ءىس جۇزىندە نولدەن باستاعانىن مويىنداۋ كەرەك. جاعداي لينگۆيستيكالىق جانە مادەني اسپەكتىلەردەگى تەرەڭ الشاقتىقتان، زاڭناما مەن ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، جابىق نارىقتاردى جانە كوماندالىق ەكونوميكادان نارىقتىق مەحانيزمدەرگە كەنەتتەن كوشۋدىڭ جالپى حاوسىمەن كۇردەلەنە ءتۇستى.
مۇنداي جاعدايدا كاسىپكەرلەردىڭ نەمەسە وندىرۋشىلەردىڭ وزدەرى (كەز-كەلگەن بيزنەس، تاۋار نە قىزمەت بولسىن) مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەسە جاقسى ناتيەجەلەرگە قول جەتكىزە بەرمەيدى. العاشقى 10 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ەكىجاقتى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى سارقىپ شىعارعان «شاتتل بيزنەس» جانە مۇناي-گاز سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق - بۇل جارقىن كورسەتكىش.
ەكى ەل ءبىر-ءبىرىن قىزىقتىراتىن بارلىق سالالاردا بايلانىس ورناتىپ، تەتىكتەر، زاڭنامالار، لوگيستيكا، بىرلەسكەن جوبالار جانە باسقا دا نيۋانستاردى جان-جاقتى قاراستىرىپ، شەشكەن كەزدە ءبارى وزگەردى.
بۇل جەردە قىتاي ليدەرلەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتا بىلگەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەكە بەدەلىنىڭ ماڭىزدى ءرولىن اتاپ وتپەۋگە بولمايدى. سول كەزدەگى تسزيان تسزەميننان قازىرگى جەتەكشى سي تسزينپينگە دەيىن.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتى قىتايدا تەك ديپلوماتيالىق ورتادا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قىتايلىق زيالى قاۋىم دا جاقسى بىلەدى، ويتكەنى ونىڭ جازعان «پرەودولەنيە» كىتابى ءتىپتى 2000-جىلداردىڭ باسىندا قىتاي تىلىندە باسىلىپ شىققان. ول كىتاپتا توقاەۆ ءوزى سەبەپكەرلەر قاتارىندا بولعان قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان.
وسى ۋاقىت ارالىعىندا ساياسي دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك جوسپارىنا ەنگەن قازاق-قىتاي قاتىناستارى بارلىق باعىتتار بويىنشا ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراپ ۇلگەردى. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق قۇرىلىمى تۇبەگەيلى وزگەردى، كولىك جوبالارى قازىردىڭ وزىندە جاقسى ناتيجەلەر كورسەتۋدە، ەلدەر اراسىندا مادەني-گۋمانيتارلىق سالا دا كەڭەيۋدە. قازاقستاننىڭ قىتايدا 2010 جىلدان بەرى قاراي تانىلۋ دەڭگەيى سالىستىرمالى تۇردە جوعارى بولدى جانە بۇل كوپ جاعدايدا تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى.
ەندى ءبىز تاعى نە ىستەي الامىز؟
سونىمەن ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق وتە جاقسى قارقىنمەن دامىپ كەلەدى، بۇل ساندىق جانە ساپالىق كورسەتكىشتەرگە دە قاتىستى. 2019 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا قر ساۋدا اينالىمىنداعى قحر ۇلەسى 13,88% قۇرادى.
جالپى، 2019 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 23,4% ءوسىپ، 14,4 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. 54,4% نەمەسە 7,8 ميلليارد دوللارى ەكسپورتتىڭ ۇلەسىندە; تيىسىنشە 45,6% نەمەسە يمپورتقا 6,6 ميلليارد دوللار. سوڭعى بەس جىلدا ەلدەر جالپى سوماسى 55 ميلليارد دوللار ساتتى. سوڭعى ءۇش جىلدا ەلدەر اراسىنداعى ساۋدا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 22,5% ءوستى.
- 2020 جىلدىڭ توعىز ايلىق ستاتيستيكاسىنا ۇڭىلسەك، قىتاي ءبىزدىڭ ەلگە ۆاليۋتا اعىنىنىڭ رەكوردتىق كورسەتكىشىن قامتاماسىز ەتىپ، قازاقستاندىق ءونىمنىڭ نەگىزگى ساتىپ الۋشىسى بولىپتى.
وكىنىشكە وراي، 2020 جىلدا ورىن العان پاندەميا سالدارىنان اينالىم بولجامدارى تومەندەپ كەتتى. وسى تۇستاعى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا قاتىناستارىنىڭ السىرەۋى ەل ەكونوميكاسىنا قاتتى اسەر ەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بىرقاتار سالالاردا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بيزنەستىڭ ۇيلەستىرىلگەن جۇمىسى اۋاداي قاجەت.
بۇل جەردە مىنانى اتاپ ايتۋعا بولادى: قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ قىتاي نارىعىنا شىعۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك، ەڭ الدىمەن بۇل اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنە قاتىستى. سونداي-اق ماڭىزدىلىعى جوعارى سالالار قاتارىندا ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىق، ترانزيتتىك جوبالار، ترانسشەكارالىق ساۋدا، قارجىلىق وپەراتسيالار جانە ت.ب.بار.
قازاقستاننىڭ ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىنىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستان قىتاي نارىعىن مەتاللۋرگيا، مۇناي-حيميا، ماشينا جاساۋ، حيميا جانە تاماق ونەركاسىبى ونىمدەرىنىڭ كەم دەگەندە 60 اتاۋىن، سونداي-اق قۇرىلىس ماتەريالدارىن جالپى سوماسى 808 ميلليون دوللارعا دەيىن قامتاماسىز ەتە الادى. بۇل دەرەكتەر قازاقستان-قىتاي ىنتىماقتاستىق كوميتەتىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق كوميتەتىنىڭ 2020 جىلعى شىلدەدەگى 11-وتىرىسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جاريالاندى.
شەبەرحانا مەن كىشىگىرىم قويما
وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ىشىنەن قازاقستاندىق ەكسپورتتىڭ وندىعىندا 9-شى ورىندى يەلەنەتىن بيداي مەن مەسلين عانا كىردى. ال قىتاي قازىر باستى نازاردى ءتىپتى مۇناي مەن گازعا ەمەس، مەتالدارعا اۋدارادى. ەكسپورتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنە تازارتىلعان مىس جانە وڭدەلمەگەن قورىتپالار، راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر مەن يزوتوپتار، سونداي-اق مىس كەندەرى مەن كونتسەنتراتتارى جاتادى.
سوعان قاراماستان، قحر-عا قازاقستاندىق اگروونەركاسىپتىك كەشەن ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتى سوڭعى جىلدارى، اسىرا سىلتەۋسىز ايتساق، ءوسۋ كەزەڭىن باستان وتكەردى، بۇگىندە ول يمپورتتان دا اسىپ ءتۇستى. ماسەلەن، تەك قانا كوۆيدالدى كەزەڭدە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتى 430 ميلليون دوللاردى قۇرادى. وتاندىق استىق قىتايدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە، جىلىنا 500 مىڭ تونناعا جۋىق بيداي جىبەرىلەدى.
قازاقستاننىڭ قحر-داعى ەلشىسى شاحرات نۇرىشەۆتىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى 3-4 جىلدا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن جەتكىزۋ بويىنشا 13-تەن استام حاتتامالارعا قول قويىلعان. بۇل سيىر، قوي، جوڭىشقا، راپس جانە باسقالارى. بۇگىندە ءونىمنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىنە جەتكىزۋ باستالدى. قازىرگى ۋاقىتتا 180 قازاقستاندىق كاسىپورىندا ءوز ونىمدەرىن قىتاي نارىعىنا جەتكىزۋگە رۇقسات بار.
قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى سوڭعى جىلدارى مۇزداتىلعان بالىق، وسىمدىك مايى مەن مايلى داقىلدار ەكسپورتى 2,5 ەسەدەن استامعا ارتقانىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، قازىرگى ۋاقىتتا بالىق، قوي، ارا ءوسىرۋ جانە جىلقى ونىمدەرى، بيداي، كەبەك جانە سويا بۇرشاقتارى ءۇشىن نارىق تولىعىمەن اشىق.
دەگەنمەن، ءار تاقىرىپتى ماقۇلداۋ پروتسەسى - كوپتەگەن نيۋانستارمەن جۇمىس. ەت، ءىرى قارا جانە سويۋعا ارنالعان ۇساق مالدارعا، ءبىر وركەشتى تۇيەلەرگە قويىلاتىن ۆەتەريناريالىق تالاپتار كەلىسىلۋدە.
وسىمدىك شارۋاشىلىعىنا كەلەتىن بولساق، ارپا، جۇگەرى، زىعىر، بۇرشاق، ماقسارى جانە باسقا دا باقشا وسىمدىكتەرىنە قويىلاتىن فيتوسانيتارلىق تالاپتاردى ۇيلەستىرۋ ءادىسى قولدانىلادى.
قازاقستاندىق جۇمىرتقا وندىرۋشىلەر قىتاي نارىعىنا شىعۋعا دەگەن ۇمتىلىستارى تۋرالى دا ايتادى. سونىمەن، وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستاننىڭ جۇمىرتقا وندىرۋشىلەر قاۋىمداستىعى قىتايعا وڭاي جەتكىزۋگە بولاتىن قۇس فابريكالارىنان 300-400 ميلليونعا جۋىق جۇمىرتقا جينالاتىنىن ايتتى. قازىر وندىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندىق جۇمىرتقالار اۋعانستانعا، قىرعىزستانعا جانە تاجىكستانعا ەكسپورتتالادى جانە كىرىسى ونداعان ميلليون دوللاردى قۇرايدى.
قىتايدىڭ باتىس جانە ورتالىق ايماقتارى ەگىنشىلىك جاعىنان باي ەمەس. جەر بەدەرىنىڭ كوپ بولىگى ءشولدى نەمەسە تاۋلى. ماسەلەن، شىڭجاڭدا تەرريتوريانىڭ 10% -ى عانا قۇنارلى. قازاقستاندىقتار دا، قىتايلىق ساراپشىلار دا ءتيىستى باعاداعى ساپالى جانە ەكولوگيالىق تازا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنە جوعارى قىزىعۋشىلىقتىڭ بارىن ايتادى.
ەكونوميكا مەن سەنىمگە ينۆەستيتسيا
قىتاي بۇگىندە قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى نەگىزگى ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق بانكتىڭ باعالاۋى بويىنشا، قىتاي قازاقستانعا شەتەلدەن كەلگەن ينۆەستيتسيالار كولەمى بويىنشا 4-ءشى ورىندا تۇر جانە تارتىلعان قىتاي كاپيتالىنىڭ كولەمى 15,6 ملرد اقش دوللارىن قۇرايدى. قىتايدىڭ جىلدىق ينۆەستيتسيالىق اعىنى ورتا ەسەپپەن 22% وسەدى.
2020 جىلدىڭ العاشقى 9 ايىندا قىتايدىڭ قازاقستانعا سالعان ينۆەستيتسياسى رەكوردتىق 80% وسىممەن 360 ميلليون دوللاردى قۇرادى. پاندەمياعا قاراماستان، ءوسىم ادەتتەگىدەن ەداۋىر تىس جوعارى بولدى.
قحر نەگىزىنەن كولىك جانە قويما، تاۋ-كەن قازۋ ونەركاسىبى، ءوندىرىس، قۇرىلىس، قارجى جانە ساقتاندىرۋ قىزمەتى سياقتى سالالارعا ينۆەستيتسيا سالادى. قازاقستان ءوز كەزەگىندە قحر ەكونوميكاسىنا 500,4 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيالادى.
وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، ايتىلعان سومالار تاڭقالارلىق ميللياردتار بولسا دا، قىتايلىق كومپانيالار مەن قارجى قۇرىلىمدارىنان سول قاراجاتتى ءبولۋ پروتسەدۋرالارى ۇزاق، ءارى وڭاي ەمەس. قىتاي ءوز تاراپىنان ءار جوبا ءۇشىن «ينۆەستيتسيا قايتارىمى» ماسەلەسىن پرينتسيپيالدى تۇردە ماڭىزدى سانايدى، ولار بولماشى جوبالارعا جايدان-جاي اقشا بولمەيدى.
سوندىقتان، ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ بويىنشا كەلىسىلگەن ءاربىر جوبا كوبىنە جىلدار بويعى ەڭبەكتىڭ جەمىسى، بىراق سىرت كوزبەن باقىلاسا، ولاي بولىپ كورىنبەۋى مۇمكىن.
مىسالى، بۇل تۇستا ءبىر جاعىنان قازاقستاندىق ەكونوميكاعا دەگەن سەنىمدىلىكتى ساقتاۋ جانە ءار جوبا ءۇشىن جاقسى كەپىلدىكتەر بەرۋ، ەكىنشى جاعىنان ءوز پوزيتسياسىن قورعاي ءبىلۋ جانە جاساي الاتىننان ارتىق ۋادە بەرمەۋ وتە ماڭىزدى.
سي تسزينپين ءوزىنىڭ نەگىزگى گەوساياسي باستاماسى «بەلبەۋ جانە جول» جوباسىن ورتالىق ازياعا ساپارى كەزىندە باستاعان بولاتىن. قازىر بۇل ۇلكەن جوبا، ونىڭ شەڭبەرىندە بۇگىندە قر مەن قحر اراسىنداعى كولىك ىنتىماقتاستىعى دامىپ كەلەدى. بۇندا «نۇرلى جول» قازاق مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ بىرقاتار كەزەڭدەرى مەن «بەلبەۋ جانە جول» باستاماسى بىرلەسكەن جوبالارى تۋرالى ءسوز قوزعالىپ تۇر.
مۇندا قازىردىڭ وزىندە ناقتى جەتىستىكتەر بار: الاشانكوۋ شەكارا نۇكتەسىنەن قازاقستان ارقىلى ەۋروپاعا تەمىرجول قۇرىلىسى، قورعاس قۇرعاق پورتىنىڭ جۇمىسى، باتىس قىتاي - باتىس قازاقستان اۆتوموبيل جولىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىنىڭ اياقتالۋى جانە ت.ب.
ەگەر ءسىز ترانزيتتىك اعىنداردىڭ ءوسۋى تۋرالى ستاتيستيكانى قاراساڭىز، ونداعى ساندار شىنىمەن دە اسەرلى. «قتج» ۇك » اق مالىمەتتەرى بويىنشا، 2011 جىلدان باستاپ 2019 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قازاقستان ارقىلى ەۋروپاعا ترافيك كولەمى جىلىنا سايكەسىنشە 1-دەن 201000 كونتەينەرگە دەيىن ءوستى. پاندەمياعا قاراماستان، قىتاي-ەۋروپا باعىتىنداعى ترافيك ەكى ەسەگە جۋىق وسەدى دەپ بولجايدى قتج.
نەگىزىنەن جەتىستىكتەر ايقىن، لوندوننان قىتايدىڭ يۆۋ قالاسىنا (چجەتسزياننىڭ جاعالاۋىنداعى پروۆينتسياسى) ترانسقۇرلىقتىق پويىز ءساتتى جۇمىس ىستەيدى. ەو-دان قىتايعا جىل سايىن قازاقستان ارقىلى كەم دەگەندە 5000 پويىز وتەدى دەپ كۇتىلۋدە.
2020 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭىندا دوستىق - الاشانكوۋ ارقىلى وتەتىن قىتاي - ەۋروپا پويىزدارىنىڭ سانى 2020 جىلدىڭ باسىنان بەرى 4 مىڭعا جەتتى. بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 45% ارتىق. 2020 جىلدىڭ توعىز ايىندا قورعاس ارقىلى 4 390 كونتەينەرلىك پويىز ءوتتى، بۇل بىلتىرعى جانە ونىڭ الدىڭعا جىلداعى جالپى ساننان اسىپ ءتۇستى.
وسىلايشا، قالىپتاسقان قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارى كوپتەگەن جاعىنان جوعارى دەڭگەيگە جەتتى. بۇل قازاقستانداعى سىرتقى قاتىناستار مەن وركەندەۋدى جاقسارتۋ، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جاقسارتۋ، جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ، تەحنولوگيالار مەن مۇمكىندىكتەردى تارتۋ جولىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلگەن ناتيجە.
تاتيانا كاۋكەنوۆا
