Qytaı ekonomıkasy búginde pandemııadan keıin jalpy ishki ónimniń kórsetkishi joǵary birden-bir ekonomıka. Sondyqtan Qytaı sáıkesinshe jahandyq jáne aımaqtyq damýdyń basty draıverine aınalady.
Bul turǵyda Qazaqstan óte tıimdi pozıııany ıelene alady. Óıtkeni bizdiń el - Qytaımen yntymaqtastyqtyń kólemi men qarqyny boıynsha tek Ortalyq Azııa elderi arasynda ǵana emes, búkil postkeńestik keńistikte kóshbasshy. Bul - týrızmdi qospaǵanda, barlyq salalardy qamtıtyn yntymaqtastyq. Buǵan Qazaqstan ár túrli qurylymdarynyń maqsatty jumysy men joǵary deńgeıdegi senimdi qarym-qatynas qurýdyń arqasynda qol jetkizdi
Tómengi start - joǵary qoldaý
Qazirgi qazaq-qytaı qatynastarynyń osy ýaqytqa deıin salystyrmaly túrde qysqa tarıhy bar ekenin jáne 1992 jyly is júzinde nólden bastaǵanyn moıyndaý kerek. Jaǵdaı lıngvıstıkalyq jáne mádenı aspektilerdegi tereń alshaqtyqtan, zańnama men is qaǵazdaryn júrgizýdiń erekshelikterin, jabyq naryqtardy jáne komandalyq ekonomıkadan naryqtyq mehanızmderge kenetten kóshýdiń jalpy haosymen kúrdelene tústi.
Mundaı jaǵdaıda kásipkerlerdiń nemese óndirýshilerdiń ózderi (kez-kelgen bıznes, taýar ne qyzmet bolsyn) memleket tarapynan qoldaý kórsetilmese jaqsy nátıejelerge qol jetkize bermeıdi. Alǵashqy 10 jyldan astam ýaqyt ishinde ekijaqty ekonomıkalyq yntymaqtastyqty sarqyp shyǵarǵan «shattl bıznes» jáne munaı-gaz salasyndaǵy yntymaqtastyq - bul jarqyn kórsetkish.
Eki el bir-birin qyzyqtyratyn barlyq salalarda baılanys ornatyp, tetikter, zańnamalar, logıstıka, birlesken jobalar jáne basqa da nıýanstardy jan-jaqty qarastyryp, sheshken kezde bári ózgerdi.
Bul jerde Qytaı lıderlerimen tyǵyz baılanys ornata bilgen Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń jeke bedeliniń mańyzdy rólin atap ótpeýge bolmaıdy. Sol kezdegi zıan zemınnan qazirgi jetekshi Sı zınpınge deıin.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevty Qytaıda tek dıplomatııalyq ortada ǵana emes, sonymen qatar qytaılyq zııaly qaýym da jaqsy biledi, óıtkeni onyń jazǵan «Preodolenıe» kitaby tipti 2000-jyldardyń basynda qytaı tilinde basylyp shyqqan. Ol kitapta Toqaev ózi sebepkerler qatarynda bolǵan qazaq-qytaı qarym-qatynastarynyń qalyptasýyna erekshe nazar aýdarǵan.
Osy ýaqyt aralyǵynda saıası deńgeıdegi strategııalyq seriktestik josparyna engen qazaq-qytaı qatynastary barlyq baǵyttar boıynsha biraz ózgeriske ushyrap úlgerdi. Ekonomıkalyq yntymaqtastyq qurylymy túbegeıli ózgerdi, kólik jobalary qazirdiń ózinde jaqsy nátıjeler kórsetýde, elder arasynda mádenı-gýmanıtarlyq sala da keńeıýde. Qazaqstannyń Qytaıda 2010 jyldan beri qaraı tanylý deńgeıi salystyrmaly túrde joǵary boldy jáne bul kóp jaǵdaıda tynymsyz eńbektiń nátıjesi.
Endi biz taǵy ne isteı alamyz?
Sonymen ekijaqty yntymaqtastyq óte jaqsy qarqynmen damyp keledi, bul sandyq jáne sapalyq kórsetkishterge de qatysty. 2019 jylǵy málimetter boıynsha QR saýda aınalymyndaǵy QHR úlesi 13,88% qurady.
Jalpy, 2019 jyly Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy taýar aınalymy 23,4% ósip, 14,4 mıllıard dollardy qurady. 54,4% nemese 7,8 mıllıard dollary eksporttyń úlesinde; tıisinshe 45,6% nemese ımportqa 6,6 mıllıard dollar. Sońǵy bes jylda elder jalpy somasy 55 mıllıard dollar satty. Sońǵy úsh jylda elder arasyndaǵy saýda jylyna orta eseppen 22,5% ósti.
- 2020 jyldyń toǵyz aılyq statıstıkasyna úńilsek, Qytaı bizdiń elge valıýta aǵynynyń rekordtyq kórsetkishin qamtamasyz etip, qazaqstandyq ónimniń negizgi satyp alýshysy bolypty.
Ókinishke oraı, 2020 jylda oryn alǵan pandemııa saldarynan aınalym boljamdary tómendep ketti. Osy tustaǵy Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy saýda qatynastarynyń álsireýi el ekonomıkasyna qatty áser etýi múmkin. Sondyqtan, birqatar salalarda memlekettik organdar men bıznestiń úılestirilgen jumysy aýadaı qajet.
Bul jerde mynany atap aıtýǵa bolady: qazaqstandyq kásipkerlerdiń Qytaı naryǵyna shyǵýyna jaǵdaı jasaý kerek, eń aldymen bul aýylsharýashylyq ónimderine qatysty. Sondaı-aq mańyzdylyǵy joǵary salalar qatarynda ınvestıııalyq yntymaqtastyq, tranzıttik jobalar, transshekaralyq saýda, qarjylyq operaııalar jáne t.b.bar.
Qazaqstannyń saýda jáne ıntegraııa mınıstrliginiń paıymdaýynsha, Qazaqstan Qytaı naryǵyn metallýrgııa, munaı-hımııa, mashına jasaý, hımııa jáne tamaq ónerkásibi ónimderiniń kem degende 60 ataýyn, sondaı-aq qurylys materıaldaryn jalpy somasy 808 mıllıon dollarǵa deıin qamtamasyz ete alady. Bul derekter Qazaqstan-Qytaı yntymaqtastyq komıtetiniń Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq komıtetiniń 2020 jylǵy shildedegi 11-otyrysynyń qorytyndysy boıynsha jarııalandy.
Sheberhana men kishigirim qoıma
Osy ýaqytqa deıin aýylsharýashylyq ónimderiniń ishinen qazaqstandyq eksporttyń ondyǵynda 9-shy oryndy ıelenetin bıdaı men meslın ǵana kirdi. Al Qytaı qazir basty nazardy tipti munaı men gazǵa emes, metaldarǵa aýdarady. Eksporttyń negizgi elementterine tazartylǵan mys jáne óńdelmegen qorytpalar, radıoaktıvti elementter men ızotoptar, sondaı-aq mys kenderi men konentrattary jatady.
Soǵan qaramastan, QHR-ǵa qazaqstandyq agroónerkásiptik keshen ónimderiniń eksporty sońǵy jyldary, asyra silteýsiz aıtsaq, ósý kezeńin bastan ótkerdi, búginde ol ımporttan da asyp tústi. Máselen, tek qana kovıdaldy kezeńde aýylsharýashylyq ónimderiniń eksporty 430 mıllıon dollardy qurady. Otandyq astyq Qytaıda úlken suranysqa ıe, jylyna 500 myń tonnaǵa jýyq bıdaı jiberiledi.
Qazaqstannyń QHR-daǵy elshisi Shahrat Nuryshevtiń aıtýynsha, sońǵy 3-4 jylda aýyl sharýashylyq ónimderin jetkizý boıynsha 13-ten astam hattamalarǵa qol qoıylǵan. Bul sıyr, qoı, jońyshqa, raps jáne basqalary. Búginde ónimniń jekelegen túrlerine jetkizý bastaldy. Qazirgi ýaqytta 180 qazaqstandyq kásiporynda óz ónimderin Qytaı naryǵyna jetkizýge ruqsat bar.
Qazaqstannyń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi sońǵy jyldary muzdatylǵan balyq, ósimdik maıy men maıly daqyldar eksporty 2,5 eseden astamǵa artqanyn atap ótti. Sonymen qatar, qazirgi ýaqytta balyq, qoı, ara ósirý jáne jylqy ónimderi, bıdaı, kebek jáne soıa burshaqtary úshin naryq tolyǵymen ashyq.
Degenmen, ár taqyrypty maquldaý proesi - kóptegen nıýanstarmen jumys. Et, iri qara jáne soıýǵa arnalǵan usaq maldarǵa, bir órkeshti túıelerge qoıylatyn veterınarııalyq talaptar kelisilýde.
Ósimdik sharýashylyǵyna keletin bolsaq, arpa, júgeri, zyǵyr, burshaq, maqsary jáne basqa da baqsha ósimdikterine qoıylatyn fıtosanıtarlyq talaptardy úılestirý ádisi qoldanylady.
Qazaqstandyq jumyrtqa óndirýshiler Qytaı naryǵyna shyǵýǵa degen umtylystary týraly da aıtady. Sonymen, osy jyldyń naýryz aıynda Qazaqstannyń jumyrtqa óndirýshiler qaýymdastyǵy Qytaıǵa ońaı jetkizýge bolatyn qus fabrıkalarynan 300-400 mıllıonǵa jýyq jumyrtqa jınalatynyn aıtty. Qazir óndirýshilerdiń aıtýynsha, qazaqstandyq jumyrtqalar Aýǵanstanǵa, Qyrǵyzstanǵa jáne Tájikstanǵa eksporttalady jáne kirisi ondaǵan mıllıon dollardy quraıdy.
Qytaıdyń batys jáne ortalyq aımaqtary eginshilik jaǵynan baı emes. Jer bederiniń kóp bóligi shóldi nemese taýly. Máselen, Shyńjańda terrıtorııanyń 10% -y ǵana qunarly. Qazaqstandyqtar da, qytaılyq sarapshylar da tıisti baǵadaǵy sapaly jáne ekologııalyq taza aýylsharýashylyq ónimderine joǵary qyzyǵýshylyqtyń baryn aıtady.
Ekonomıka men senimge ınvestıııa
Qytaı búginde Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy negizgi ınvestorlardyń biri bolyp tabylady. Ulttyq banktiń baǵalaýy boıynsha, Qytaı Qazaqstanǵa shetelden kelgen ınvestıııalar kólemi boıynsha 4-shi orynda tur jáne tartylǵan qytaı kapıtalynyń kólemi 15,6 mlrd AQSh dollaryn quraıdy. Qytaıdyń jyldyq ınvestıııalyq aǵyny orta eseppen 22% ósedi.
2020 jyldyń alǵashqy 9 aıynda Qytaıdyń Qazaqstanǵa salǵan ınvestıııasy rekordtyq 80% ósimmen 360 mıllıon dollardy qurady. Pandemııaǵa qaramastan, ósim ádettegiden edáýir tys joǵary boldy.
QHR negizinen kólik jáne qoıma, taý-ken qazý ónerkásibi, óndiris, qurylys, qarjy jáne saqtandyrý qyzmeti sııaqty salalarǵa ınvestıııa salady. Qazaqstan óz kezeginde QHR ekonomıkasyna 500,4 mıllıon dollar ınvestıııalady.
Osy jerde aıta ketý kerek, aıtylǵan somalar tańqalarlyq mıllıardtar bolsa da, qytaılyq kompanııalar men qarjy qurylymdarynan sol qarajatty bólý proedýralary uzaq, ári ońaı emes. Qytaı óz tarapynan ár joba úshin «ınvestıııa qaıtarymy» máselesin prınıpıaldy túrde mańyzdy sanaıdy, olar bolmashy jobalarǵa jaıdan-jaı aqsha bólmeıdi.
Sondyqtan, ınvestıııalardy tartý boıynsha kelisilgen árbir joba kóbine jyldar boıǵy eńbektiń jemisi, biraq syrt kózben baqylasa, olaı bolyp kórinbeýi múmkin.
Mysaly, bul tusta bir jaǵynan qazaqstandyq ekonomıkaǵa degen senimdilikti saqtaý jáne ár joba úshin jaqsy kepildikter berý, ekinshi jaǵynan óz pozıııasyn qorǵaı bilý jáne jasaı alatynnan artyq ýáde bermeý óte mańyzdy.
Sı zınpın óziniń negizgi geosaıası bastamasy «Belbeý jáne Jol» jobasyn Ortalyq Azııaǵa sapary kezinde bastaǵan bolatyn. Qazir bul úlken joba, onyń sheńberinde búginde QR men QHR arasyndaǵy kólik yntymaqtastyǵy damyp keledi. Bunda «Nurly jol» qazaq memlekettik baǵdarlamasynyń birqatar kezeńderi men «Belbeý jáne Jol» bastamasy birlesken jobalary týraly sóz qozǵalyp tur.
Munda qazirdiń ózinde naqty jetistikter bar: Alashankoý shekara núktesinen Qazaqstan arqyly Eýropaǵa temirjol qurylysy, Qorǵas qurǵaq portynyń jumysy, Batys Qytaı - Batys Qazaqstan avtomobıl jolynyń qazaqstandyq bóliginiń aıaqtalýy jáne t.b.
Eger siz tranzıttik aǵyndardyń ósýi týraly statıstıkany qarasańyz, ondaǵy sandar shynymen de áserli. «QTJ» UK » AQ málimetteri boıynsha, 2011 jyldan bastap 2019 jyldyń sońyna deıin Qazaqstan arqyly Eýropaǵa trafık kólemi jylyna sáıkesinshe 1-den 201000 konteınerge deıin ósti. Pandemııaǵa qaramastan, Qytaı-Eýropa baǵytyndaǵy trafık eki esege jýyq ósedi dep boljaıdy QTJ.
Negizinen jetistikter aıqyn, Londonnan Qytaıdyń Ivý qalasyna (Chjezıannyń jaǵalaýyndaǵy provınııasy) transqurlyqtyq poıyz sátti jumys isteıdi. EO-dan Qytaıǵa jyl saıyn Qazaqstan arqyly kem degende 5000 poıyz ótedi dep kútilýde.
2020 jyldyń qazan aıynyń sońynda Dostyq - Alashankoý arqyly ótetin Qytaı - Eýropa poıyzdarynyń sany 2020 jyldyń basynan beri 4 myńǵa jetti. Bul ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 45% artyq. 2020 jyldyń toǵyz aıynda Qorǵas arqyly 4 390 konteınerlik poıyz ótti, bul byltyrǵy jáne onyń aldyńǵa jyldaǵy jalpy sannan asyp tústi.
Osylaısha, qalyptasqan qazaq-qytaı qarym-qatynastary kóptegen jaǵynan joǵary deńgeıge jetti. Bul Qazaqstandaǵy syrtqy qatynastar men órkendeýdi jaqsartý, ómir súrý deńgeıin jaqsartý, jumys oryndaryn qurý, tehnologııalar men múmkindikterdi tartý jolynda qyzmet atqaryp júrgen azamattardyń arqasynda qol jetkizilgen nátıje.
Tatıana Kaýkenova
