بۇگىن الاشتىڭ اقسەلەۋىنىڭ تۋعان كۇنى. ءبىر توپىراقتان تۇلەپ ۇشساق تا، مەن احاڭمەن ومىردە ءبىر رەت قانا بولسىن كەزدەسىپ، تىلدەسە المادىم. قۇداي بۇيىرتپادى. سوندىقتان دا شىعار، وسى كۇندەرى بوي جاعىنان دا، وي جاعىنان دا بولسىن وسىنداي الىپ تۇلعا تۋرالى جازا الماي ءجۇرمىن. جازعىم-اق كەلەدى، بىراق جارىتىپ جازا المايتىنىمدى بىلەمىن.
...وسىدان ءۇش جىل بۇرىن احاڭنىڭ تۋعانىنا 75 جىل تولۋىنا وراي "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە جارىق كورگەن جازۋشى، ەتنوگراف تورەحان مايباستىڭ تومەندەگى ەسسەسىن ءسۇيسىنىپ وقىپ شىقتىم. عاجاپ دۇنيە! ءتۇيىنى دە سۇمدىق. شىنىمەن اقسەلەۋدى ءالى باعالاي الماي جاتىرمىز. ومىردەن وزعانىنا 10 جىلدان اسسا دا اقسەلەۋتانۋ باستالعان جوق. استانادان ءبىر مەكتەپتى اتىنا ءالى بەرە الماي كەلەمىز...
ەكى جىلدان كەيىن تۇلعانىڭ تۋعانىنا 80 جىل بولادى. سوندا بىردەڭە قولعا الىنباسا. ءاي، بىلمەيمىن... كۇمانىم بار...
امانعالي قالجانوۆ
ءۇندى شايىنىڭ ءيىسى
ەرتەرەكتە قازىرگىدەي استا-توك ءدارى-دارمەكتەر بولا قويمايتىن. ونى ۇلكەندەر جاعى كەرەكسىنە دە بەرمەيتىن. باس اۋىرسا، باستىڭ ساقيناسى ۇستاسا، كوزگە جەل تيسە ەشقايدا دا جۇگىرىپ جاتپايتىن. تورقالتاعا قول سالىپ شايىن شىعاراتىن. ونىڭ قانداي شاي ەكەنىن بالا ەكەش بالاعا دەيىن بىلەتىن. ويتكەنى ونىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇراتىن.
بۇرىندارى قاعاز شاي بولعان. سول قاعازىندا سۋرەتى جۇرەر ەدى. سونىڭ قاستەرلىسى ءپىلدىڭ سۋرەتى بار شاي بولاتىن. ونى ءۇندى شايى دەۋشى ەدى. ءيىسى قانداي ەدى جارىقتىقتىڭ. التى قىردىڭ استىندا تۇرىپ ءيىسىن جازباي تانۋعا بولاتىن.
سونى ۇلكەندەر جاعى ءدارى رەتىندە ءىشۋشى ەدى-اۋ. قالادان كەلگەن بالانىڭ اتا-اناسىنا العان بازارلىعىنىڭ قادىرلىسى وسى ءۇندى شايى ەدى دەگەنگە كىم سەنەر؟!
اقسەلەۋ اعام دا سول ءۇندى شايى سەكىلدى ەدى.
قازاقىلىعى بارىنشا بۇرقىراپ تۇراتىن.
***
اكەي جامباسى قارا جەرگە تيگەنشە نامازىن قازا قىلعان جوق. دۇعا باتاسىن ايتقاندا مىندەتتى تۇردە:
– اسانقايعى بابامىزدىڭ قايعىسىنان ساقتاسىن، – دەپ وتىراتىن.
***
اقادىردان قوڭىراۋ شالدى. ءومىر كارىپ اعامىز. اقاڭنىڭ ەمشەكتەسى. ول كىسى بوستەكى قوڭىراۋ شالمايدى.
– اقاڭا بارىپ قايت. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتىر عوي. ەل ءسوزىن جەتكىز، – دەپ تەلەفون قۇلاعىن قويا سالدى.
بۇل 2004-ءتىڭ قاراشاسى ەدى.
جۇرەگىم شىم ەتە قالدى. كەششەلىگىمدى تۇقىرتىپ ايتقاندا نە ايتقىسى كەلدى ەكەن دەپ قويام. ءىشىم ءبىر پالەنى سەزەتىن سياقتى. سونى ىشىمنەن ايتام. وتپەي قالۋى مۇمكىن عوي دەپ.
احاڭمەن حابارلاستىم.
– بۇگىن كەلسەڭ دە بەيىلمىن ، – دەپ قويادى.
استانا بىزگە سۇيكەنىپ تۇر ەمەس پە، ءتۇس الەتىندە-اق جەتىپ باردىم. اقاڭ جۇمىستا ەكەن.
– اۋديتوريادا وتىرىپ شەر تارقاتا الماسپىز، كەشكى جەتىدە ۇيدە بول، – دەپ ول كىسى دە تەلەفون قۇلاعىن قويا سالدى.
تاكسيمەن كەلە جاتىپ، جول اپاتىنا ۇشىراپ، ۇيگە تۇنگى ونعا قاراي بارايىن.
– جەتى دەپ ەدىم عوي…
ءزىلسىز ايتتى.
ءجونىمدى ايتىپ ەدىم، اۋناپ ءتۇستى.
– ناعاشىڭدى قارسى ال، ءمادي، – دەپ نەمەرەسىن شاقىردى.
اعام تورگە باستادى. داستارقان قايىسىپ تۇر. قوناق شاقىرعان ەكەن عوي، كىسىلەرى قايدا ەكەن دەپ قويام. سودان داستارقان باسىندا تورتەۋىمىز وتىرمىز. اقاڭ، ورال جەڭگەي، ءمادي جانە مەن.
– اقسەلەۋ ايتا بەرەدى دەيسىڭدەر عوي. مەنىڭ دە ءبىر ونەرىمدى كورىڭدەر. مىنانىڭ ءبارى مەنىڭ قولىمنان شىعىپ وتىر. شاي مەن قانتتى بازاردان الدىردىم…
اۋزىما ءسوز تۇسسە، كانە؟! اتىعايشا تۋراس، قاراۋىلشا تۋراس دەپ ەت تۋراۋدىڭ ەكى ءتۇرىن كورسەتتى. مەن دە قالىس قالماي، باس ۇستاۋدىڭ ماشاي ءتۇرىن كورسەتتىم.
باس ۇستاعاندىقتان باتا بەردىم. سوڭعىسىن قايتىپ قايتالاتتى:
– قورقىتتىڭ بەبەۋىنەن، اسانقايعىنىڭ قايعىسىنان ساقتاسىن، – دەدىم.
– بوي جازايىق ، – دەپ اقاڭ ءوز بولمەسىنە باستادى.
تولىپ جاتقان بۋمالارىمەن تانىستىردى.
سونىڭ ەكەۋىن ەرەكشەلەپ الدىما قويدى. تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە باتىرلارىمىزدىڭ، بي-شەشەندەرىمىزدىڭ، بولىستارىمىزدىڭ قايدا جەرلەنگەندەرى جونىندەگى دەرەكتەر الدىمنان جامىراپ قويا بەرسىن. ىشىندە بىرقاتار مازارلار مەن بەيىتتەردىڭ، اتبەسىكتەردىڭ، تاقىتتاردىڭ فوتوسۋرەتتەرى تىزبەلەنىپتى.
– ەل ىشىندە ءجۇرسىڭ عوي. جيناقتاۋعا اتسالىسقىن، – دەدى.
مەن سول جەردە-اق ءبىراز تاريحي تۇلعالاردىڭ جەربەسىكتەرى جونىندە ايتىپ بەردىم. كەيىن فوتوسۋرەتتەرىن دە جىبەردىم.
اڭگىمەمىزدىڭ ارناسى بىرتىندەپ كۇيگە قاراي اۋناعان.
– مىنا عاجاپتى قاراڭىز! ءحىح عاسىر، قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتى ءحىح عاسىرداعىداي بيىككە ەشقاشان كوتەرىلىپ كورگەن جوق، ءالى دە كوتەرىلە الماي كەلەدى، ەگەر قازىردە ۇلتتىق ءبىر ءتول تۋمامىز تۋىنداپ جاتسا، ول سول مۇرامىزدىڭ ەكپىنى، جالعاسى عانا. ءحىح عاسىر ول – اباي، ماحامبەت، شەشەندەر، جىراۋلار. ءحىح عاسىر ول – اقان، ءبىرجان، مۇحيتتار. ءحىح عاسىر ول – قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، ىقىلاس، قازانعاپتار. مىڭ جىلدىق تاريحى بار ساۋلەت ونەرىمىز قايتا جاڭعىردى. قولونەرىمىز ەۋروپا مۇراجايلارىنىڭ ءسانىن كىرگىزدى. ساياسي، اسكەري رۋحىمىز شىرقار شەگىنە جەتىپ جىعىلدى. ول – يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى، ول – كەنەسارى كوتەرىلىسى. مۇنداي ازاتتىق ءۇشىن تەگەۋرىندى كوتەرىلىس الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىندا سيرەك بولدى. وسىنىڭ بارلىعى ءحىح عاسىر قازاقتىڭ التىن عاسىرى دەۋگە دەس بەرەدى. سول التىن عاسىرىمىزدىڭ رۋحاني التىن دىڭگەگى ول – كۇي ونەرى.
مەن بۇل تاقىرىپقا كەزدەيسوق كەلگەن جوقپىن. مەن كۇيشىلەر وتانىندا دۇنيەگە كەلدىم. مەنى تۋدىرعان توپىراق ول – تاتتىمبەت، دايراباي، ىقىلاس، سايدالى سارى توقا، قىزداربەك، باۋبەك، سەمبەك، يتاياق، ابدوللا، ابىكەن… ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارى ەڭ ناشارى دەپ مەنسىنبەي وتىراتىنى ماعاۋيا. سول ماعاۋياڭىز ۇلى كۇيشى بولاتىن…
وسى جەرگە كەلگەندە احاڭ اڭگىمەسىن كىلت ءۇزىپ ءاشىمتايدىڭ مۇراسى جونىندە سۇراعانى. اكەمنىڭ ءىنىسى قاسىمجان اعاتايىم «قوڭىرقازدى» قوڭىرلاتقاندا ىشىمىزدەن تىنىپ وتىراتىنبىز-دى. اعاتايىم ايتار ەدى:
– مۇندا جالعىز قازدىڭ عانا قاڭقىلى بار، – دەپ.
ءبىز سول دىبىستى اجىراتا الماي جاتار ەدىك.
– بولسا بولار، جامىراعان قاڭقىل شالىنبايدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە، وسى قوسباسارلاردىڭ تابيعاتىن سەن اشىپ بەرەتىن شىعارسىڭ. مەنىڭ كۇي قابىلداۋىم كلاسسيكالىق كانون. سەنىكى اتىمەن كەرى. اتاۆيزمدىك كانون. سەنىڭ ارقا قوسباسارلارى جونىندەگى پايىمىڭ ءبارىمىزدى دە ويلاندىرادى. سەن كۇيدىڭ تابيعاتىن اشسام دەپ تالپىناسىڭ، مەن تاريحىن قاۋزاپ كەلەمىن.
حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى عاسىرداعى وسىناۋ كۇي ونەرىن تاريح قويناۋىنان الىپ شىعىپ، ەل كادەسىنە جاراتۋ مەنىڭ ماڭدايىما جازىلعان ەكەن. بۇل ءبىر عانا مۋزىكاتانۋشىلىق كىتابى ەمەس. وندا سوڭعى ەكى جارىم مىڭ جىل ىشىندەگى ەۋرازيا كوشپەلىلەرىنىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى، فولكلورى قامتىلعان. عۇمىرىمنىڭ جيىرما بەس-وتىز جىلىن وسىعان ارنادىم. بىراق، ەش وكىنبەيمىن. سول ەڭبەگىم ۇلكەن سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتىر. السا – نۇر ۇستىنە نۇر، جازاتايىم ەلەنبەي جاتسا – وعان دا وكىنبەيمىن. وكىنبەيتىنىم – وسى كىتاپتىڭ سوڭعى قازاق قالعانشا ولمەيتىنىنە سەنىمدىمىن. كىتابىمنىڭ كۇي ونەرىن پارىقتاي بىلەتىن قازاق بالاسىنىڭ قولىنان تۇسپەيتىنىنە سەنىمدىمىن. تورەحان شىراق، بۇل سەنىڭ اۋزىڭنان شىعاتىن ءسوز ەدى، سونى سەن ماعان ايتقىزدىڭ-اۋ…
احاڭنىڭ بۇل ءسوزىن مەن دە ىشىمنەن ايتىپ وتىرعانمىن.
احاڭمەن بۇل ءبىرىنشى كەزدەسۋىم ەمەس. كەزدەسكەن سايىن ءوسىپ، كەمەلدەنىپ قايتامىن.
اقادىردا، ايتىپ وتىرعان ءومىر اعامىزدىڭ ۇيىندە داستارقانداس بولعانىمىز بار. احاڭنىڭ قاجىلىق ساپارىنا بارىپ كەلگەن كەزى. سونداعى اڭگىمەمىز ەسىمنەن كەتەر ەمەس.
– ءالى شەكارامىز قايسى دەگەن زامان دا تۋادى. سوراقىلىعىمىز سول ساۋالدى وزىمىزگە ەمەس باسقالارعا قوياتىن بولامىز. ءبىزدىڭ شەكارامىزدى باسقالار بەلگىلەيتىن بولادى. سەنىڭ اكەڭ ايتىپ وتىرعان اسانقايعىنىڭ قايعىسى سول. اسان بابامىز سونداي كۇن تۋاتىنىن بىلگەن. بىلگەندىكتەن دە جەلماياسىنا ءمىنىپ قازاعىنىڭ جەرىن تۇگەندەپ كەتكەن. شەكارامىزدى ايقىنداپ بەرگەن. سول اسان بابامىزدىڭ ءسوزىن ءبىز ايتا الار ما ەكەنبىز؟!.
احاڭ قانداي دانىشپان ەدى؟! ايتپاق تۇرسىن بۋعان اۋزىمىزدان جاڭىلماي تۇرمىز عوي.
اسان بابامىز بەن احاڭدى شەندەستىرگەنىمىز جاراسا قويماس. دەگەنمەن مىنانى ايتۋىمىز كەرەك بولادى. جەرىمىزدى اسان بابا تۇگەندەپ بەرسە، ەلىمىزدى اقسەلەۋ اعا تۇگەندەپ بەرىپ وتىر. تۇگەندەگەنى سول، ول قازاعىنا دومبىراسىن قايىرىپ بەردى. ال قازاق دەگەن – دومبىرا…
مەندە دە ءبىر ۋايىم بار. قازاقسىز قازاقيا دەگەن. احاڭنىڭ ۋايىمى عوي.
***
بۇگىندە ءوزىمىز دە نامازعا جىعىلعانبىز. ءبىز دە دۇعا باتاسىن قايىراتىن بولعانبىز. مىندەتتى تۇردە:
– اسانقايعى بابامىزدىڭ قايعىسىنان ساقتاسىن،– دەپ وتىرامىز،– اقسەلەۋ اعامىزدىڭ قايعىسىنان ساقتاسىن،– دەپ قوسىپ ايتامىز.
***
بۇگىندە قاعاز شاي جوق.
ءپىلدىڭ سۋرەتى دە ءىزىم-قايىم جوعالدى.
الايدا ءۇندى شايى قالدى.
«ەكسپو»-عا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇمتىلدىم. ءۇندى پاۆيلونىندا بولدىم.
ۋداي باعاسىنا قاراماستان شايدىڭ ءۇش-ءتورت كەلىسىن العام.
ۇيدەگىلەردى قۋانتايىن دەپ بازارلىعىمدى اشايىن. ەل لاپ قويدى. ال مەن بولسام كوزىممەن جەر شۇقىلاپ كەتتىم. ويتكەنى شايدىڭ ءيىسى جوق ەدى. جەر-كوكتى الىپ كەتەتىن جۇپار ءيىسى...
سول شايىمىز ءالى بار. ءشول باساتىن سۋسىن رەتىندە ءىشىپ جاتىرمىز.
اقاڭ دا كەلمەستەر كوشىنە ىلەسكەن.
ارتىندا قانشاما ءىزباسارلارى قالدى. الايدا ولاردان قازاقىلىق ءيىسى شىقپاق تۇرسىن اقاڭنان توزاڭ دا تۇرماپتى-اۋ...
قۇنىكەڭنىڭ شاقشاسى ەدى دەپ ۇستايتىن شاقشاسى قانداي ەدى-اۋ...
وياسىنا ناسىباي سالىپ اتىپ، تۇكىرىنبەيتىنى دە ءبىر تۇرپات ەدى-اۋ...
دومبىرانىنىڭ شەگىن بوساتىپ بىلپىلداتاتىنى قانداي-ەدى-اۋ...
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارى بىلاي دەپ باستاۋشى ەدى دەپ ءسوز ساپتايتىنى قالاي ەدى-اۋ...
***
اقسەلەۋدى باعالاي الماي جاتىرمىز-اۋ ءالى...
بۇيىرتقانىمىز جاڭاارقادان ءبىر تومپەشىك قانا...
تورەحان مايباس،
ەتنوگراف-جازۋشى
قاراعاندى
