Búgin Alashtyń Aqseleýiniń týǵan kúni. Bir topyraqtan túlep ushsaq ta, men Ahańmen ómirde bir ret qana bolsyn kezdesip, tildese almadym. Qudaı buıyrtpady. Sondyqtan da shyǵar, osy kúnderi boı jaǵynan da, oı jaǵynan da bolsyn osyndaı alyp tulǵa týraly jaza almaı júrmin. Jazǵym-aq keledi, biraq jarytyp jaza almaıtynymdy bilemin.
...Osydan úsh jyl buryn Ahańnyń týǵanyna 75 jyl tolýyna oraı "Egemen Qazaqstan" gazetinde jaryq kórgen jazýshy, etnograf Tórehan Maıbastyń tómendegi essesin súısinip oqyp shyqtym. Ǵajap dúnıe! Túıini de sumdyq. Shynymen Aqseleýdi áli baǵalaı almaı jatyrmyz. Ómirden ozǵanyna 10 jyldan assa da aqseleýtaný bastalǵan joq. Astanadan bir mektepti atyna áli bere almaı kelemiz...
Eki jyldan keıin tulǵanyń týǵanyna 80 jyl bolady. Sonda birdeńe qolǵa alynbasa. Áı, bilmeımin... Kúmánim bar...
Amanǵalı Qaljanov
ÚNDI ShAIYNYŃ IISI
Erterekte qazirgideı asta-tók dári-dármekter bola qoımaıtyn. Ony úlkender jaǵy kereksine de bermeıtin. Bas aýyrsa, bastyń saqınasy ustasa, kózge jel tıse eshqaıda da júgirip jatpaıtyn. Torqaltaǵa qol salyp shaıyn shyǵaratyn. Onyń qandaı shaı ekenin bala ekesh balaǵa deıin biletin. Óıtkeni onyń ıisi burqyrap turatyn.
Buryndary qaǵaz shaı bolǵan. Sol qaǵazynda sýreti júrer edi. Sonyń qasterlisi pildiń sýreti bar shaı bolatyn. Ony úndi shaıy deýshi edi. Iisi qandaı edi jaryqtyqtyń. Alty qyrdyń astynda turyp ıisin jazbaı tanýǵa bolatyn.
Sony úlkender jaǵy dári retinde ishýshi edi-aý. Qaladan kelgen balanyń ata-anasyna alǵan bazarlyǵynyń qadirlisi osy úndi shaıy edi degenge kim sener?!
Aqseleý aǵam da sol úndi shaıy sekildi edi.
Qazaqylyǵy barynsha burqyrap turatyn.
***
Ákeı jambasy qara jerge tıgenshe namazyn qaza qylǵan joq. Duǵa batasyn aıtqanda mindetti túrde:
– Asanqaıǵy babamyzdyń qaıǵysynan saqtasyn, – dep otyratyn.
***
Aqadyrdan qońyraý shaldy. Ómir Kárip aǵamyz. Aqańnyń emshektesi. Ol kisi bosteki qońyraý shalmaıdy.
– Aqańa baryp qaıt. Memlekettik syılyqqa usynylyp jatyr ǵoı. El sózin jetkiz, – dep telefon qulaǵyn qoıa saldy.
Bul 2004-tiń qarashasy edi.
Júregim shym ete qaldy. Keeligimdi tuqyrtyp aıtqanda ne aıtqysy keldi eken dep qoıam. Ishim bir páleni sezetin sııaqty. Sony ishimnen aıtam. Ótpeı qalýy múmkin ǵoı dep.
Ahańmen habarlastym.
– Búgin kelseń de beıilmin , – dep qoıady.
Astana bizge súıkenip tur emes pe, tús áletinde-aq jetip bardym. Aqań jumysta eken.
– Aýdıtorııada otyryp sher tarqata almaspyz, keshki jetide úıde bol, – dep ol kisi de telefon qulaǵyn qoıa saldy.
Taksımen kele jatyp, jol apatyna ushyrap, úıge túngi onǵa qaraı baraıyn.
– Jeti dep edim ǵoı…
Zilsiz aıtty.
Jónimdi aıtyp edim, aýnap tústi.
– Naǵashyńdy qarsy al, Mádı, – dep nemeresin shaqyrdy.
Aǵam tórge bastady. Dastarqan qaıysyp tur. Qonaq shaqyrǵan eken ǵoı, kisileri qaıda eken dep qoıam. Sodan dastarqan basynda tórteýimiz otyrmyz. Aqań, Oral jeńgeı, Mádı jáne men.
– Aqseleý aıta beredi deısińder ǵoı. Meniń de bir ónerimdi kórińder. Mynanyń bári meniń qolymnan shyǵyp otyr. Shaı men qantty bazardan aldyrdym…
Aýzyma sóz tússe, káne?! Atyǵaısha týras, qaraýylsha týras dep et týraýdyń eki túrin kórsetti. Men de qalys qalmaı, bas ustaýdyń Mashaı túrin kórsettim.
Bas ustaǵandyqtan bata berdim. Sońǵysyn qaıtyp qaıtalatty:
– Qorqyttyń bebeýinen, Asanqaıǵynyń qaıǵysynan saqtasyn, – dedim.
– Boı jazaıyq , – dep Aqań óz bólmesine bastady.
Tolyp jatqan býmalarymen tanystyrdy.
Sonyń ekeýin erekshelep aldyma qoıdy. Tarıhı tulǵalarymyzdyń, onyń ishinde batyrlarymyzdyń, bı-sheshenderimizdiń, bolystarymyzdyń qaıda jerlengenderi jónindegi derekter aldymnan jamyrap qoıa bersin. Ishinde birqatar mazarlar men beıitterdiń, atbesikterdiń, taqyttardyń fotosýretteri tizbelenipti.
– El ishinde júrsiń ǵoı. Jınaqtaýǵa atsalysqyn, – dedi.
Men sol jerde-aq biraz tarıhı tulǵalardyń jerbesikteri jóninde aıtyp berdim. Keıin fotosýretterin de jiberdim.
Áńgimemizdiń arnasy birtindep kúıge qaraı aýnaǵan.
– Myna ǵajapty qarańyz! HIH ǵasyr, qazaqtyń rýhanı mádenıeti HIH ǵasyrdaǵydaı bıikke eshqashan kóterilip kórgen joq, áli de kóterile almaı keledi, eger qazirde ulttyq bir tól týmamyz týyndap jatsa, ol sol muramyzdyń ekpini, jalǵasy ǵana. HIH ǵasyr ol – Abaı, Mahambet, sheshender, jyraýlar. HIH ǵasyr ol – Aqan, Birjan, Muhıttar. HIH ǵasyr ol – Qurmanǵazy, Táttimbet, Dáýletkereı, Yqylas, Qazanǵaptar. Myń jyldyq tarıhy bar sáýlet ónerimiz qaıta jańǵyrdy. Qolónerimiz Eýropa murajaılarynyń sánin kirgizdi. Saıası, áskerı rýhymyz shyrqar shegine jetip jyǵyldy. Ol – Isataı-Mahambet kóterilisi, ol – Kenesary kóterilisi. Mundaı azattyq úshin tegeýrindi kóterilis álem halyqtarynyń tarıhynda sırek boldy. Osynyń barlyǵy HIH ǵasyr qazaqtyń altyn ǵasyry deýge des beredi. Sol altyn ǵasyrymyzdyń rýhanı altyn dińgegi ol – kúı óneri.
Men bul taqyrypqa kezdeısoq kelgen joqpyn. Men kúıshiler otanynda dúnıege keldim. Meni týdyrǵan topyraq ol – Táttimbet, Daırabaı, Yqylas, Saıdaly sary Toqa, Qyzdarbek, Báýbek, Sembek, Itaıaq, Abdolla, Ábiken… bizdiń aýyldyń shaldary eń nashary dep mensinbeı otyratyny Maǵaýııa. Sol Maǵaýııańyz uly kúıshi bolatyn…
Osy jerge kelgende Ahań áńgimesin kilt úzip Áshimtaıdyń murasy jóninde suraǵany. Ákemniń inisi Qasymjan aǵataıym «Qońyrqazdy» qońyrlatqanda ishimizden tynyp otyratynbyz-dy. Aǵataıym aıtar edi:
– Munda jalǵyz qazdyń ǵana qańqyly bar, – dep.
Biz sol dybysty ajyrata almaı jatar edik.
– Bolsa bolar, jamyraǵan qańqyl shalynbaıdy. Túptiń túbinde, osy qosbasarlardyń tabıǵatyn sen ashyp beretin shyǵarsyń. Meniń kúı qabyldaýym klassıkalyq kanon. Seniki atymen keri. Atavızmdik kanon. Seniń Arqa qosbasarlary jónindegi paıymyń bárimizdi de oılandyrady. Sen kúıdiń tabıǵatyn ashsam dep talpynasyń, men tarıhyn qaýzap kelemin.
Halqymyzdyń arǵy-bergi ǵasyrdaǵy osynaý kúı ónerin tarıh qoınaýynan alyp shyǵyp, el kádesine jaratý meniń mańdaıyma jazylǵan eken. Bul bir ǵana mýzykatanýshylyq kitaby emes. Onda sońǵy eki jarym myń jyl ishindegi Eýrazııa kóshpelileriniń tarıhy, etnografııasy, folklory qamtylǵan. Ǵumyrymnyń jıyrma bes-otyz jylyn osyǵan arnadym. Biraq, esh ókinbeımin. Sol eńbegim úlken syılyqqa usynylyp jatyr. Alsa – nur ústine nur, jazataıym elenbeı jatsa – oǵan da ókinbeımin. Ókinbeıtinim – osy kitaptyń sońǵy qazaq qalǵansha ólmeıtinine senimdimin. Kitabymnyń kúı ónerin paryqtaı biletin qazaq balasynyń qolynan túspeıtinine senimdimin. Tórehan shyraq, bul seniń aýzyńnan shyǵatyn sóz edi, sony sen maǵan aıtqyzdyń-aý…
Ahańnyń bul sózin men de ishimnen aıtyp otyrǵanmyn.
Ahańmen bul birinshi kezdesýim emes. Kezdesken saıyn ósip, kemeldenip qaıtamyn.
Aqadyrda, aıtyp otyrǵan Ómir aǵamyzdyń úıinde dastarqandas bolǵanymyz bar. Ahańnyń qajylyq saparyna baryp kelgen kezi. Sondaǵy áńgimemiz esimnen keter emes.
– Áli shekaramyz qaısy degen zaman da týady. Soraqylyǵymyz sol saýaldy ózimizge emes basqalarǵa qoıatyn bolamyz. Bizdiń shekaramyzdy basqalar belgileıtin bolady. Seniń ákeń aıtyp otyrǵan Asanqaıǵynyń qaıǵysy sol. Asan babamyz sondaı kún týatynyn bilgen. Bilgendikten de jelmaıasyna minip qazaǵynyń jerin túgendep ketken. Shekaramyzdy aıqyndap bergen. Sol Asan babamyzdyń sózin biz aıta alar ma ekenbiz?!.
Ahań qandaı danyshpan edi?! Aıtpaq tursyn býǵan aýzymyzdan jańylmaı turmyz ǵoı.
Asan babamyz ben Ahańdy shendestirgenimiz jarasa qoımas. Degenmen mynany aıtýymyz kerek bolady. Jerimizdi Asan baba túgendep berse, elimizdi Aqseleý aǵa túgendep berip otyr. Túgendegeni sol, ol qazaǵyna dombyrasyn qaıyryp berdi. Al qazaq degen – dombyra…
Mende de bir ýaıym bar. Qazaqsyz Qazaqııa degen. Ahańnyń ýaıymy ǵoı.
***
Búginde ózimiz de namazǵa jyǵylǵanbyz. Biz de duǵa batasyn qaıyratyn bolǵanbyz. Mindetti túrde:
– Asanqaıǵy babamyzdyń qaıǵysynan saqtasyn,– dep otyramyz,– Aqseleý aǵamyzdyń qaıǵysynan saqtasyn,– dep qosyp aıtamyz.
***
Búginde qaǵaz shaı joq.
Pildiń sýreti de izim-qaıym joǵaldy.
Alaıda úndi shaıy qaldy.
«EKSPO»-ǵa alǵashqylardyń biri bolyp umtyldym. Úndi pavılonynda boldym.
Ýdaı baǵasyna qaramastan shaıdyń úsh-tórt kelisin alǵam.
Úıdegilerdi qýantaıyn dep bazarlyǵymdy ashaıyn. El lap qoıdy. Al men bolsam kózimmen jer shuqylap kettim. Óıtkeni shaıdyń ıisi joq edi. Jer-kókti alyp ketetin jupar ıisi...
Sol shaıymyz áli bar. Shól basatyn sýsyn retinde iship jatyrmyz.
Aqań da kelmester kóshine ilesken.
Artynda qanshama izbasarlary qaldy. Alaıda olardan qazaqylyq ıisi shyqpaq tursyn Aqańnan tozań da turmapty-aý...
Qunykeńniń shaqshasy edi dep ustaıtyn shaqshasy qandaı edi-aý...
Oıasyna nasybaı salyp atyp, túkirinbeıtini de bir turpat edi-aý...
Dombyranynyń shegin bosatyp bylpyldatatyny qandaı-edi-aý...
Bizdiń aýyldyń shaldary bylaı dep bastaýshy edi dep sóz saptaıtyny qalaı edi-aý...
***
Aqseleýdi baǵalaı almaı jatyrmyz-aý áli...
Buıyrtqanymyz Jańaarqadan bir tómpeshik qana...
Tórehan MAIBAS,
etnograf-jazýshy
QARAǴANDY
