بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى زەرتتەۋلەر مەن وقۋلىقتاردىڭ بارلىعىندا ت.جۇرگەنوۆتى تاجىك سسر-ءىنىڭ قارجى ناركومى رەتىندە كورسەتەدى. ءبىز وسىنىڭ ناقتى قۇجاتىنا قول جەتكىزدىك.
باۋىرجان بەردىقوجاۇلى، سىزدەر ءبىراز جىلدار بۇرىن وزبەكستان جانە تاجىكستان مۇراعاتتارىندا جۇمىس ىستەپ كەلگەندەرىڭىزدى ايتقان بولاتىنسىزدار. نە جاڭالىقتارىڭىز بار؟
ءيا، ارىپتەس-دوسىم، تاريحشى-عالىم ۋاليحان سەرىكۇلى يبراەۆ ەكەۋمىز2014 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ 4-ءى مەن 12-ءسى ارالىعىندا تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى دۋشانبە قالاسىندا بولىپ، ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا جۇمىس ىستەدىك. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ت.جۇرگەنوۆ تۋرالى تىڭ دەرەكتەر مەن ەش جەردە جاريالانباعان جاڭا فوتوسۋرەتتەر تابىلدى. اتاپايتقاندا، ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى ورتاازيالىق بيۋروسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا 1929 جىلى ت.جۇرگەنوۆ تاجىكستانعا جىبەرىلەدى. جالپى بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى زەرتتەۋلەر مەن وقۋلىقتاردىڭ بارلىعىندا ت.جۇرگەنوۆتى تاجىك سسر-ءىنىڭ قارجى ناركومى رەتىندە كورسەتەدى. ءبىز وسىنىڭ ناقتى قۇجاتىنا قول جەتكىزدىك.
بۇل دەگەنىڭىز قازاقتىڭ وقىعان-توقىعان ينتەلليگەنت ازاماتتارىنىڭ تەك قازاق ەلى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇرىك تىلدەس، التى الاشقا دا ايتۋلى ەڭبەگى سىڭگەن بولىپ تۇر عوي.
ءسىز دۇرىس اڭعارىپ وتىرسىز. ال، مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراساق 1929-1930 جىلدارى ت. جۇرگەنوۆ تاجىك اسسر-نىڭ ورتالىق ستاتيستيكالىق باسقارماسىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارعان. 1929 جىلدىڭاياعىندا تاجىك اسسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن تاجىك سسر-ءى ەتىپ وزگەرتۋ جونىندەگى قۇرىلعان كوميسسيا قۇرامىنا قاتىناسىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان ستاتيستيكالىق باسقارمادان تاعى دا 4 بىلىكتىماماندى كوميسسيا قۇرامىنا قاتىستىرعان. ول ورتالىق ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا تاجىك ەلىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جاعىنان تۇراقتانۋىنا، مەملەكەتتىك اپپارات قىزمەتتەرىنىڭ قالىپتاسىپ، جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋىنە زور ەڭبەك سىڭىرەدى.ورتالىق ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىندە ابىرويلى جۇمىس جۇرگىزىپ، تازا ءارى ادىلەتتى ەڭبەك ەتە بىلگەن ت.جۇرگەنوۆتى، 1930 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا تاجىك سسر-ءىنىڭ قارجى حالىق كوميسسارى (ناركوم فين) ەتىپ تاعايىندايدى.
تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ تاجىكستانعا ءبىر كىسىدەي ەڭبەك سىڭىرگەنى قۇجاتتارمەن ايعاقتالىپ وتىر ەكەن. ءبىزدىڭ كوپتەگەن تاريحشى عالىمدارىمىز تار ايادا قالىپ قوياتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى. وسىلاردىڭ باستى كوسەمى دەپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحاندى دا الەمدىك ۇلى قايراتكەرلەردىڭ قاتارىندا دەسەك، قارسى شىعاتىندار تابىلادى. تاجىك ساياسي قاۋىمى مەن عىلىمي ورتاسى جۇرگەنوۆتى قالاي تانيدى؟
تاجىكستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن شارۋاشىلىعىن كوتەرگەن، وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىمى مەن مادەنيەتىن جولعا قويعان تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆكە دۋشانبە مەن تاشكەنت قالالارىنان ەسكەرتكىش ورناتىپ كوشە بەرۋ بابا ارۋاعىنا جاساعان قۇرمەتىمىز بولار ەدى.
قارجى ناركومى رەتىندە ەلدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان وسۋىنە مۇمكىندىگىنشە مول قاراجات ءبولىپ، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى جاستارىنىڭ سوۆەت مەملەكەتىنىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمى شوعىرلانعان ءىرى ورتالىقتارى ماسكەۋ، پەتەربور، تومسك، تاشكەنت سەكىلدى قالالاردا ءبىلىم الىپ، جوعارى بىلىكتى مامان بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرەدى. دەگەنمەن قازىرگى تاجىكەلىندەگى ەليتا وكىلدەرىنىڭ تەمىربەك تۋرالى ءبىلىمىنىڭ تومەندىگىن كورىپ، تاڭقالدىق. 2013 جىلى تاجىكستان قارجى مينيسترلىگىن باسقارعان باسشىلار تۋرالى كىتاپشادا 1930 جىلى تاجىك قارجى ناركومى ت.جۇرگەنوۆ تۋرالى جازىلماعان، ياعني، 1929-1930 جىلداردى اتتاپ كەتكەن. وسى جىلدارى باسقارعان تەمىربەكتىڭ ەسىمى نەلىكتەن اتالماعان دەپ سۇراعانىمىزدا دوكۋمەنت تابىلماعاندىقتان جازباعانىن ايتىپ قۇتىلدى. سونىمەن بىرگە، تاجىكستان ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قورلارىنداعى قۇجاتتاردىڭ ساقتالۋى وتە تومەن دەڭگەيدە. كوپتەگەن قۇجاتتار جوعالعان. ورتالىق مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردىڭ جالپى سانى 2000-داي عانا.
تابىلعان قۇجاتتاردى قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنا قوستىڭىزدار ما؟ عىلىمي جيناق بولىپ جارىق كوردى مە؟ تاريحشىلاردىڭ باعاسى قانداي؟
2014 جىلى «فوليانت» باسپاسىنان تاريحشى عالىمدار ايتجان جۇمابايۇلى ورازباقوۆ، ۋاليحان سەرىكۇلى يبراەۆ جانە باۋىرجان بەردىقوجاۇلى ەنسەپوۆ قۇراستىرۋلارىمەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ مۇراعات قۇجاتتارىندا اتتى 10-باسپا تاباق كولەمىندە قۇجاتتار جيناعى شىقتى. وندا ت.جۇرگەنوۆتىڭ قىزمەتىنە قاتىستى تاجىكستان، وزبەكستان جانە قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى قۇجاتتار كورسەتىلدى. سونىمەن بىرگە جوعارى جوعارىدا اتالعان اۆتورلار «سىر بويى» گازەتىنە ت.جۇرگەنوۆتىڭ تاجىك ەلىندەگى قىزمەتى تاقىرىبىندا ماقالا جاريالادى. 2014 جىلى قىركۇيەك ايىندا وتكەن «ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىمى مەن مادەنيەتىن دامىتۋداعى ت.جۇرگەنوۆتىڭ ءرولى جانە رۋحاني مۇراسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا ت.جۇرگەنوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ءبىرشاما زەرتتەۋلەرىمىز جارىق كوردى. قازىرگى تاڭدا عىلىمي اينالىمعا ەندى.
زاڭعار كارىمحان
"history.kz" سايتى
تۇپنۇسقا تاقىرىبى: باۋىرجان ەڭسەپوۆ: تەمىربەك جۇرگەنوۆ ەلگە عانا ەمەس، التى الاشقا دا قىزمەت ەتكەن
