الماتى قالالىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى بەگالين اتىنداعى كىتاپحاندا «1916 جىلعى قازاقستاننىڭ شىعىس وڭىرىندەگى كوتەرىلىس وشاقتارى» تاقىرىبىمەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.
ارداگەر ۇستازدار، كىتاپحاناشىلار جانە جاستار ۇيىمى وكىلدەرى قاتىسقان جيىندا، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆ كوتەرىلىس تۋرالى بايانداما جاساپ، تۇشىمدى زەرتتەۋلەرىمەن ءبولىستى. ول 1916 جىلعى كوتەرىلىس جايىن بايان ەتۋدى، تاريحىمىزعا شەگىنىس جاساۋدان باستادى. عالىمنىڭ ماڭىزدى سوزدەرىنەن بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەيىك.
قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىندا نە كەزدەسپەدى دەيسىز. جوڭعارلاردان بۇرىندا مىڭداعان جىلدارى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قىرعىنعا ۇشىراماسا بۇگىندە ەڭ از دەگەندە 100 ملن.قازاق بولىپ وتىرۋىمىز دا مۇمكىن ەكەن. لەۆ گۋميلەۆ «ءىىى عاسىردا قىتاي 16,0 ملن.بولعاندا، ءبىر كەرەي رۋى 900 مىڭ بولعان» دەپ جازىپتى. ەگەر ول دەرەگى شىن بولسا قازاق سول كەزدە 15 ملن. ماڭايىندا بولعانعا ۇقسايدى. ال جوڭعارلارمەن 300 جىلعا تاياۋ سوعىستىق. قانشاما ميلليون قازاق قىرىلدى ەمەس پە؟ پاتشا زامانىندا (1822 جىلدان) قاسىم ابىلايۇلى سۇلتان باستاعان 60 مىڭداي ادام سولتۇستىك قازاقستاندى تاستاپ، سولتۇستىكتەگى 4 وبلىستان 400 مىڭداي ادام وڭتۇستىككە كەتىپ قالدى. قانشاما رەت اشارشىلىق بولدى. ەندى 1916 جىلعى رەسەي يمپەراتورىنىڭ «قازاقتىڭ 19 بەن 43 جاستارى اراسىنداعى جاس قىرشىنداردى تىلداعى جۇمىسقا دەپ اسكەرگە شاقىرۋ جارلىعى تاعى دا ءبىر زوبالاڭعا تولى ەمەس پە؟
ءبىز وعان ونشا تەرەڭ ءمان بەرمەي كەلەمىز. بۇل اشارشىلىقتان دا، كامپەسكەلەۋدەن دە، 1917 – 1945 جىلعى سۇمدىق «حالىق جاۋى» دەپ اتۋ-شابۋدان دا باسقا دا قورلاۋلاردان دا اسىپ تۇسكەن گەنوتسيد دەپ بىلەمىن. بۇكىل قازاق دالاسى كوتەرىلدى. بىرنەشە ميلليونداعان قازاقتار وتانىن تاستاپ كورشىلەس مەملەكەتتەرگە قاشتى. كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا-سۇلتانى قوڭىر قۇلدجاعا رەسەي يمپەراتورى نيكولاي الەكساندروۆيچ اتاسى نيكولاي 1-ءشىنىڭ 1834 جىلعى بەرگەن جارلىعىنىڭ كۇشىن جويدى.
«ومبى تاريحى» تۋرالى كىتاپتا، ودان كەيىن الماتى مۇراعاتىندا مىناداي دەرەك بار:
1834 گ. (361)
(مەنىڭ «ابىلاي حان» اتتى كىتابىمنىڭ 1-ءشى تومىندا) «ۆسلەدستۆيە زاياۆلەنيا پرەدستاۆلياەموگو ۆ پەتەربۋرگە يمپەراتورۋ نيكولايۋ 1 اكمولينسكوگو ستارشەگو سۋلتانا كونۋر كۋلدجا و توم، چتو كيرگيزى وپاسايۋتسيا رەكرۋتستۆا، يم وبياۆلەنا سۆوبودا وت ۆويسكوۆوي پوۆيننوستي».
مىنە، وسى سەرتتى 82 جىلدان كەيىن جوققا شىعاردى. الماتى رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتا 64 قور 1 ءتىزىم، 1303ا ىسىندە مىناداي دەرەك جاتىر:
«ۇلى مارتەبەلىنىڭ امىرىنە سايكەس قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا پايدالانۋ تۋرالى سوعىس مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعى:
يمپەريانىڭ شەت ايماقتارىنداعى ەلدى جەرلەردەگى ەركەك ادامداردى رەسەي اسكەرىندەگى سولداتتارعا كومەك كورسەتۋ ماقساتىمەن قورعانىس وبەكتىلەرىن سالۋ، جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، ءارى ارميامەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا جول سالۋ سياقتى جۇمىستارىنا پايدالانۋ ماقساتىمەن الىنسىن.
1) اتالعان جۇمىستاردى اتقارۋ ماقساتىمەن وسى سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەزدە 19 بەن 43 جاستىڭ ارالىعىنداعىلار اسكەرگە الىنسىن.
ا) يمپەراتوردىڭ جەرىندەگى سىر-داريا، فەرگانا، ساماركاند، اكمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال، تورعاي جانە كاسپي سىرتىنداعى حالىقتارعا بۇيىرامىن:
− اتالعان جۇمىستاردى ورىنداۋعا بۇرىن اسكەردەن بوساتىلىپ كەلگەن حالىقتاردى ونىڭ ىشىندە دالا ايماعىنىڭ قىرعىزدارى اسكەرگە الىنسىن;
− تاياۋ ارادا 1897 جانە 1885 جىلدار اراسىندا تۋعان قىرعىزدار الىنسىن;
- بۇل ادامدار رەكۆيزيوندىق تارتىپپەن اسكەر قاتارىنا ەمەس، ولار اسكەرگە قاجەت ىستەردى ورىنداۋ ءۇشىن اقىلى جۇمىستارعا پايدالانىلسىن، تاماقتارى قازىنا ەسەبىنەن بولسىن.
ماعان تاپسىرىلعان ايماقتىڭ حالقىنا جاريالاي وتىرىپ مەن ولاردى دا ەشبىر بوگەتسىز قولدايتىنىنا، پاتشا مەن وتانعا قىزمەت ەتەتىنىنە سەنەمىن. ولار بۇرىن وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن وتانعا ادال قىزمەت ەتۋلەرىمەن پاتشا اعزامعا بەرىلگەندىكتەرىن دالەلدەگەن بولاتىن.
ومبىداعى كاۆالەر-گەنەرالى بىلاي دەدى: قازىرگى سولداتقا الىناتىن ادامداردىڭ سانى شامامەن ەسەپتەگەندە (دالا ايماعى بويىنشا) 80 مىڭ ادامداي بولادى.
وسى كەزدە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى رەسەيدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە 1916 ج. 14 شىلدەدە (№21, ومبىدان) اسكەرگە الۋ ناۋقانىنان مىنا تومەندەگىلەردى بوساتۋدى سۇراپ تەلەگرامما سالىپتى:
ا) بەكىتىلگەن مولدالاردى;
ب) مۇعالىمدەردى;
ۆ) ورتا جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەندەردى;
گ) فەلدشەرلەردى;
د) وسپو ەمدەۋشىلەردى;
ە) مەكەمەلەردەگى اۋدارماشىلاردى;
ج) بولىس باسقارماسىنىڭ حات جازۋشىلارىن;
ز) اتتى اسكەر بولىمشەلەرىنىڭ باسقارۋشىلارىن;
ي) سايلاناتىن قىزمەتكەرلەردى: بولىستاردى جانە ولارعا كانديداتتاردى اۋىل ستارشىندارىن، حالىق سوتتارىن.
سوعىسقا دايىندايتىن جىلقىلاردى باعاتىن جىلقىشىلاردى، مالشىلاردى.
گۋبەرناتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى – ۆيتسە-گۋبەرناتور كنيازەۆ.
وسى جانە وزگە دە دەرەكتەر كەلتىرىلگەن جيىن بارىسىندا ءداستۇرلى انشىلەر جولامان قۇجيمانوۆ پەن ەركىن نۇرحانوۆتار «الاش مارشى»، «ون التىنشى جىل» سەكىلدى اندەردى شىرقاپ، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ جاي-كۇيىن جەتكىزدى.
جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ
