كەشە الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا وراي، «الاش ارىستارى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇسىندا» دەگەن تاقىرىپپەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.
جالپى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە ءارتۇرلى سالانىڭ وكىلدەرى قاتىستىرىلىپ كەلەدى. بۇل جولى شامەك تىلەۋباەۆ، راشيد ورازوۆ، بەرىك ابدىعالي جانە تاعى باسقا تاريحشى عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە «نۇر وتان» پارتياسى «جاس وتان» جاستار قاناتى مەن «جاسىل ەل» ماۋسىمدىق ۇيىمدارىنىڭ مۇشەلەرى جينالدى. دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا جاستار 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندەگى الاش كوسەمدەرىنىڭ ۇستانىمدارىن كوكەيلەرىنە ءتۇيىپ، ءتۇرلى ساۋالدارعا جاۋاپ الىپ قايتتى.
تاريحشى بەرىك ابدىعاليەۆتىڭ بايانداماسىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا جۇمىسشى رەتىندە ادام بەرۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە قازاق قوعامى مەن زيالىلارىنىڭ ءوزى ءبولىندى. العاشىندا ورىس بيلىگى قارا جۇمىسقا جارتى جىلعا شاقىردى، سول ءۇشىن ايىنا 1,5 رۋبل اقشا تولەپ تۇرامىز دەدى. قارا جۇمىس دەگەندە، تەك يايداندا وكوپ قازۋ ەمەس، سونىمەن بىرگە سوعىسقا سولدات بولىپ كەتكەن ورىس جۇمىسشىلارى مەن شارۋالارىنىڭ ورىندارىنا زاۋىت-فابريكتەر مەن ەگىس القاپتارىنا دا جۇمىس ىستەۋگە دە شاقىردى. وسىلايشا، قازاقتار دونباسس شاحتالارىندا، باسقا دا كاسىپورىنداردا، ءتىپتى، قازان مەن ماسكەۋ ۆوكزالدارىندا جۇك تاسۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. ال مايدانعا كەتكەن قازاقتارعا كەلەتىن بولساق، ءاليحان بوكەيحانوۆ سياقتى الاش زيالىلارىنىڭ باستاماسىمەن باتىس مايدانعا 13,5 مىڭ قازاق ازاماتى كەتتى. قالعان مايداندارعا قانشا ادام كەتكەنى بەلگىسىز. كەرەك دەسەڭىز، بوكەيحانوۆ سوعىستا جۇرگەن قازاقتارمەن جۇمىس ىستەيتىن ءبولىم اشىپ، ءوزى باستاپ، ونى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى ازاماتتار قولداپ، ءبارى بىرىگىپ، مايدانعا بارىپ ءجۇردى، قازاقتارعا اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىردى. سول كەزدە ۇلت زيالىلارى «قازاق» گازەتىن شىعارىپ، «مايدانعا بارايىق، ۇيرەنەيىك. ورىس حالقى قينالىپ ءجۇر. ءبىر جاعىنان، كومەكتەسەيىك، ەكىنشى جاعىنان، تاجىريبە جينايىق، كەيىن ول وزىمىزگە كەرەك بولادى» دەپ گازەت ارقىلى ۇران تاستادى. كوبىسى ولاردى تۇسىنبەي، «ساتقىن»، «ورىستىڭ تىڭشىسى» دەپ ايىپتاپ، مايدانعا ادام جىبەرۋگە قارسى شىقتى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس سونىڭ نەگىزىندە تۋىندادى. بىراق، سونىمەن بىرگە، الاش ارىستارىنىڭ ۇندەۋىنە قۇلاق اسىپ، ءبىراز ايماقتاردىڭ ازاماتتارى مايدانعا اتتانىپ جاتتى. جاڭاعى 13,5 مىڭ ادام سونىڭ ايعاعى.
شارا بارىسىندا ءداستۇرلى انشىلەر ج. قۇجيمانوۆ، ە. نۇرحانوۆ، ج. ساقاەۆتار «ون التىنشى جىل» (سامالتاۋ), «الاش مارشى»، «جىگىتتەر» اندەرىن اۋەلەتە شىرقادى.
جاسۇلان ءناۋرىزالى
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى
