قازاق توپىراعىندا نەبىر ۇلى تۇلعالار دۇنيەگە كەلدى. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – جۇمابەك تاشەنوۆ. قايرەتكەر كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق جەرىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا وراسان زور ۇلەس قوستى. دەسە دە، ۇلتشىل ازاماتتىڭ ەرلىگى كوپشىلىككە بەيمالىم. وسى تۋراسىندا «ادىرنا» ءتىلشىسى ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن تۇلعانىڭ ءومىر جولىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
جۇمابەك تاشەنوۆ كىم؟
جۇمابەك احمەتۇلى – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى. ول قازاقستاننىڭ قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، كوكشەتاۋ، اقمولا سەكىلدى بەس وبلىسىن رەسەيگە بەرىلۋدەن ساقتاپ قالعان.
1960 جىلدارى ن.س. حرۋششەۆ قازاق جەرىن بولشەكتەۋ يدەياسىن جۇزەگە اسىرعىسى كەلەدى. كوكپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى سولتۇستىكتەگى بەس وبلىستى - رەسەيگە، ماقتا ەگەتىن اۋدانداردى - وزبەكستانعا، ماڭعىستاۋ تۇبەگىن - تۇركىمەنستانعا بەرۋدى جوسپارلاپ، اقمولادا كەڭەس وتكىزەدى. بۇل جيىندا تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن وبلىستاردى رەسەي جەرىنە ەرىكتى تۇردە قوسۋ ماسەلەسى قوزعالعان بولاتىن. الايدا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى تاشەنوۆ حرۋششەۆتىڭ جوسپارىنا قارسى تۇرادى.
«ەلىمنىڭ جەرىن تاققا ايىرباستامايمىن!»
«مەنىڭ اتا-انام مەن ولاردىڭ اكە-شەشەلەرى جانە ءبىزدىڭ بارلىق اتا-بابالارىمىز وسى جەردە جەرلەنگەن. ەندى ءسىز سول جەردى رەسەيگە بەرمەكپىسىز؟ جولداستار، ويلانىڭىزدار، قاي قازاق بۇنىمەن كەلىسپەك؟! مىسالعا مەن بۇل ماسەلەنىڭ قاراستىرىلۋىنا عانا ەمەس، ءتىپتى كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنا مۇلدە قارسىمىن!»-دەيدى ول.
بۇعان شامدانىپ قالعان حرۋششەۆ: «قاي جەردى قاي رەسپۋبليكانىڭ مەنشىگىنە بەرۋ - كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەركى. ساياسي بيۋرونىڭ كەلىسىمىنە قارسى شىعاتىن سەن كىمسىڭ؟»-دەپ جاۋاپ قايتارا بەرگەندە, جۇمابەك اتامىز: «ولاي بولسا بۇل كسرو كونستيتۋتسياسىنا قارسى شىققاندارىڭىز. ال وندا ءاربىر رەسپۋبليكانىڭ اۋماعى ونىڭ بۇلجىماس مەنشىگى دەلىنگەن. ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ، ەشبىر ورگاننىڭ قۇقىعى جوق. ەگەر كونستيتۋتسيانىڭ بۇل تالابى بۇزىلاتىن بولسا، ءبىزدىڭ حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ارالاسۋىن سۇراۋعا حاقىمىز بار»، - دەپ باسشىنى تويتارىپ تاستايدى. وسىلايشا حرۋششەۆ ءوز رايىنان قايتۋعا ءماجبۇر بولادى.
«جۇرەگىڭىز ادامدىكى ەمەس، ارىستاندىكى شىعار..»
تاشەنوۆتىڭ بۇل سوزدەرىن ەستىپ، قاتارلاس وتىرعان د. قوناەۆ ونىڭ باتىلدىعىنا تاڭعالعانىن جاسىرا الماي، قوناق ۇيگە كەلە جاتىپ: «ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز، جۇمەكە، ادامدىكى ەمەس، ارىستاندىكى شىعار» دەگەن ەكەن. بۇگىندە ءبىز اتامىزدىڭ وسى ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ۇلان-بايتاق دالانىڭ مۇراگەرى بولىپ وتىرمىز.
توتيلاتارلىق جۇيەگە قارسى تۇرعان ادامدى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇناتپايتىنى ايدان انىق. وسى وقيعادان سوڭ جۇمابەك احمەتۇلى توراعا قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ قاتارداعى ورىنباسارى قىزمەتىنە تومەندەتىلەدى. ال 1975 جىلى دەربەس زەينەتكەرلىككە شىعادى. الايدا ول زاڭ بويىنشا بەرىلەتىن 500 سوم زەينەتاقىنىڭ تەك 180 سومىن عانا الادى.
رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا بولعان 6 جىلدا تاشەنوۆ نە ىستەدى؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن ەكونوميست عاراي ساعىمباەۆ ج.تاشەنەۆ رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا بولعان 6 جىلدا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى قارىشتاپ العا باسقانىن ايتادى. پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، سول جىلدار ارالىعىندا ەلدە ەلەكتر ەنەرگياسى قۋاتىن ءوندىرۋ – 2 ەسە، مۇناي قازۋ - 1,6 ەسە، كومىر ءوندىرۋ - 2 ەسە، تسەمەنت شىعارۋ – 15 ەسە، ماقتادان ماتا توقۋ – 5 ەسە، توقىما سىرت كيىم شىعارۋ – 3 ەسە، مينەرالدى تىڭايتقىش ءوندىرۋ – 2 ەسە، اياق كيىم تىگۋ – 4 ەسە، ەت ءوندىرۋ – 2 ەسە، قانت ءوندىرۋ – 1,5 ەسە، مال مايىن شىعارۋ – 1,4 ەسە، وسىمدىك مايىن شىعارۋ – 2 ەسە وسكەن. ەگىس كولەمى – 6 ميلليوننان 22 ميلليون گەكتارعا، ءىرى قارا مال سانى – 5,5 ميلليون، قوي مەن ەشكى – 28,5 ميلليون باسقا دەيىن ءوستى. حالىق شارۋاشىلىعىندا 125 مىڭ جوعارى ءبىلىمدى، 215 مىڭ ورتا ءبىلىمدى ماماندار قىزمەت ەتتى. بەس جىلدا 690 مىڭ پاتەر سالىنىپ، 2,4 مىڭ كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەر ىسكە قوسىلادى. 6140 كىتاپحانا، 5140 كلۋب، 4777 كينوقوندىرعىلار، 25 مۋزەي، 19 وبلىستىق تەاترلار جۇمىس ىستەپ تۇردى. وسىلايشا، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى ەداۋىر جاقسارعان.ايتا كەتەيىك، جۇمابەك اتامىزدىڭ ۇسىنىسى بويىنشا «اباي جولى» رومانى بۇكىلوداقتىق لەنيندىك سىيلىعىنا ۇسىنىلدى.
«اشقان دا سەن ەمەس، جاباتىن دا سەن ەمەس..»
سونداي-اق، كورنەكتى تۇلعا 1958 جىلى ەلىمىزگە بەلگىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ جابىلماۋىنا سەبەپكەر بولادى. ول قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ وتىرىسىندا قازاق گازەتتەرىن جاۋىپ، اۋدارما باسىلىمدارعا اينالدىرۋ كەرەك دەگەن بارلىق جانعا قارسى شىعادى. سول كەزدە ءتىپتى «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» باس رەداكتورى قاسىم ءشارىپوۆ تە باسىلىمدى «كازپراۆدانىڭ» اۋدارماسىنا اينالدىرۋعا قارسىلىق تانىتپايدى. ونىڭ بۇل ارەكەتىنە نارازى بولعان تاشەنوۆ جۋرناليستكە: «سوتسياليستىك قازاقستاندى» اشقان دا سەن ەمەس، جاباتىن دا سەن ەمەسسىڭ، نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ!»– دەپ دۇرسە قويادى. ءۇش ساعاتقا سوزىلعان بۇل جينالىستا جۇمابەك احمەتۇلى بىرنەشە رەت ءسوز سويلەپ، قازاق گازەتتەرىن جابۋدىڭ نەگىزسىز ەكەنىن دالەلدەپ شىعادى.
كەڭەستىك كەزەڭدە تاشەنوۆ سىندى ەلىن سۇيگەن باتىرلار بولماعان جاعدايدا جەرىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ تىسىندە كەتە بارار ەدى. قازاق ەلى قاسىق قانى تامعانشا حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن دارا تۇلعانى ماڭگىلىك ارداقتاپ وتەدى دەپ سەنەمىز...
ديانا اسان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
