قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني، ودان بۇرىن جاقسارىپ وتىرۋى ءتيىس. سانامىزدى جاڭعىرتۋ، ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋلاردى تولىقتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزەگىنە اينالادى»- دەپ، رۋحاني جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتتى.
جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بولمىسىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس. ونسىز العا باسۋ، دامۋ بولمايدى. سونىمەن قاتار العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك.
ق.توقاەۆ: «مۇنداعى باستى يدەيا بولاشاق پەن وتكەندى ۇيلەسىمدى ساباقتاستىرا ءبىلۋ. وزىعىن الىپ، توزىعىن تاستاۋ» - دەپ انىقتادى.
قازاق حالقى اتادان بالاعا بەرىلىپ وتىرعان ەجەلگى سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن عاسىرلار بويى ساقتاپ، زامان، ءومىر ەلەگىنەن وتكىزىپ، ەكشەپ، جەتىلدىرىپ، جىلدار سىنىنان وتكىزىپ، قولدانىپ وتىرعان. قازاقتا جاقسى سالت-ءداستۇر كوپ جانە ولار قازاقتىڭ جاعىمدى كەسكىن-كەلبەتىن، تۇرمىسىن، ءومىر تىرشىلىگىن، وي-ساناسىن كورسەتىپ، حالىقپەن بىرگە ەتەنە قايناسىپ كەلە جاتىر.
ۇلتىمىزدا ۇلكەننىڭ كىشى الدىنداعى، كىشىنىڭ ۇلكەن الدىنداعى، ەركەكتىڭ ايەل الدىنداعى، ايەلدىڭ ەركەك الدىنداعى ادەپ ساقتاۋىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرى وتە كوپ. مىسالى، ۇلكەننىڭ جولىن كەسپەۋ، بۇرىن سويلەمەۋ، تاماق الماۋ، كەلىنگە سىپايى سويلەۋ، اتا-ەنە الدىنداعى يناباتتىلىق، سالەم ەتۋ، كوپشىلىك ورتاداعى ادەپتىلىك، سالەم بەرۋ، سالەم الۋ، ادامگەرشىلىك، قامقورلىق، سىيلاسۋ ت.ب ەرتەدەن كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرپى. ادەپتىلىك – ءار ادامنىڭ بەت-بەينەسى، كەسكىن كەلبەتى، ءوزىن-ءوزى تانىتۋ جولىنداعى ونەگە، ۇلگىسى، ادامدىق قاسيەتى جانە جەكە باسىنىڭ مادەنيەتى. قازىر قر مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ادەپ كودەكسى بەكىتىلگەن. «ادەپتى دەگەنشە – ادەمى دەسەيشى» دەگەندەي، ۇلكەن-كىشى بولسىن ادەپ ساقتاۋ حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى تاربيەلىك-تالىمدىك ءداستۇرى.
«ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» - دەسەك، وزىعىن الىپ، توزىعىنان ارىلۋ كەرەك. حالقىمىزدىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنداعى ەرەكشە قىمبات ءداستۇرى – قوناقجايلىلىق. ول جومارتتىقتىڭ، ازاماتتىقتىڭ، باۋىرمالدىقتىڭ، سىيلاستىقتىڭ ۇلكەن بەلگىسى. «قۇدايىم بي قىلماساڭ دا، بي تۇسەتىن ءۇي قىل» - دەپ تىلەك تىلەپ قازاق ۇيىنە قوناق تۇسكەندى مارتەبە ساناعان. قازاق قوناعىن قادىرلەيدى، ۇيىندە وعان ەشكىمگە تيىستىرمەگەن. قوناعىنىڭ بار جاعدايىن جاساعان، كوڭىلىن كوتەرگەن، كەلگەن شارۋاسىن بىتىرگەن. حالقىمىزدىڭ وسى ءداستۇرىن بوتەن ۇلت وكىلدەرى جوعارى باعالايدى، تاڭقالادى، ريزا بولادى. بۇل ءداستۇردى ساقتاپ دامىتۋعا جاتادى. بوتەن دە جاعداي بار، مىسالى، «كورشىڭمەن تاتۋ بول» - دەگەن. بىراق بۇل ءداستۇردى ورىنداماۋ كەزدەسۋدە. قالادا كورشىلەر ءبىر-بىرىمەن ارالاسپاي بارادى. كورىسسە، كەزدەسسە باس يزەۋدەن اسپايدى. قوناق ەتىپ، شاقىرىسپايدى. الىستاعى اعايىننان، قاسىڭداعى كورشىڭ جاقىن. كومەككە تەز كەلە الادى. «كورشى اقىسى» - دەپ ارالاسۋ، كومەكتەسۋ دۇرىس. بارماساق، كەلمەسەك – ەل جارىلادى، الماساق، بەرمەسەك – ءدام تارىلادى، - دەگەن ءسوز بار. ءداستۇردى ساقتاۋ جاقسىلىققا جەتكىزەدى.
قازاق ءداستۇرلى تويشىل، ساۋىقشىل حالىق. «توي دەگەندە قۋ باس تا دومالايدى» - دەپ توي جاساۋ حالقىمىزدىڭ قۋانىشتى سالتى، سالتاناتى. ءبىزدىڭ قازاقتا توي كوپ، تويدىڭ نەبىر ءتۇرىن ويلاپ تاۋىپ، توي جاساي بەرەدى. بولسىن. «جەمەسەڭ دە ماي جاقسى» - دەگەن، توي جاقسى. كەيىنگى جىلدارى ەڭ كوپ سالىنعان قۇرىلىس نىساندارى - توي وتكىزەتىن مەيرامحانالار بولدى. وسى توي جاساۋدا، قازاقشىلىق باسەكە بار. وسى باسەكە كەرەك پە؟ تويعا 1000 ادام شاقىرىپ، فەيەرۆەرك اتىپ، الىس-جاقىن ەلدەردەن اتاقتى انشىلەردى شاقىرىپ، قالىڭدىق ماشينامەن مەيرامحاناعا كىرىپ، ەكى-ءۇش اسابا توي باسقارىپ، قالادا دا، اۋىلدا دا بولسىن دەپ ەكى توي وتكىزىپ، استا-توك ىسىراپ جاساپ، قاراجاتىن شىعىنداپ، ۋاقىتىن كەتىرىپ، بارىن شاشادى. ابايشا ايتقاندا، بەكەر «مال شاشپاق» - بەس دۇشپاننىڭ ءبىرى. بۇل ماقالادا ايتىلعان ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىق، داڭعويلىق. وسى اقشا جاستار تۇرمىسىنا جۇمسالسا شە؟ ارابتىڭ «يسراف» دەگەن ءسوزى بار، بىزدە «ىسىراپ» دەيدى. ىسىراپ تەك تويدا ەمەس، توي داستارحانى سياقتى جايىلعان ساداقادا دا ورىن الۋدا. ارينە، بار جاقسى. ايتسە دە ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ كەرەك. الەمدە 1 ملرد-تان استام تۇرعىندار اشتىق جاعدايىندا ءومىر كەشۋدە ەكەن. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ، ءوزىمىزدىڭ بايلىعىمىزدى شاشپاۋ ءجون.
ماقالادا مۇنداي باسەكەنى ورىنسىز دەيدى، ول كەرتارتپا، ەلدى، وتباسىن قۇردىمعا باستايتىن جامان ادەت. جەتىلۋگە، وقۋعا بارۋى، ۇنەمدى، ۇتىمدى پايدالانۋعا ۇمتىلۋ –جاقسى ادەت، جاقسى مىنەز-قۇلىق، ونى مىنەز-قۇلىق پراگماتيزمى دەيدى. قازاق وزىق بولام دەسە، جامان ادەت، مىنەز-قۇلىقتان ارىلىپ، تۇزەلۋى ءتيىس.
پراگماتيزم – ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق جانە جەكە بايلىعىڭدى ناقتى ءبىلۋ، ونى ۇنەمدى پايدالانىپ، سوعان سايكەس بولاشاعىڭدى جوسپارلاي الۋ، ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلدىققا، داڭعويلىق پەن كەردەڭدىككە جول بەرمەۋ دەگەن ءسوز. قازىرگى قوعامدا شىنايى مادەنيەتتىڭ بەلگىسى–ورىنسىز ءسان-سالتانات ەمەس، كەرىسىنشە، ۇستامدىلىق، قاناعاتشىلدىق پەن قاراپايىمدىلىق، ۇنەمشىلدىك پەن ورىندى پايدالانۋ كورگەندىلىكتى، مادەنيەتتىلىكتى كورسەتەدى. سوندىقتان بىز ماقالانىڭ وسى قۇندى باعىت، ويلارىن سانامىزعا ءسىڭىرىپ، باسشىلىققا الىپ، ورىنداۋىمىز كەرەك، ۇلتتىق كودىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ساقتاپ، زامان تالابىنا ساي وزگەرۋىمىز قاجەت. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ «توي قۋالايتىن ۋاقىت ەمەس، وي قۋالايتىن كەزەڭمەن بەتپە-بەت كەلدىك. بۇل ءداۋىر – اقىل-ويدىڭ، عىلىم مان ءبىلىمنىڭ، ەڭبەكتىڭ ءداۋىرى» -دەپ ماقسات-مىندەتتى انىقتاپ بەردى.
حالقىمىزدىڭ تاماشا ءداستۇرىنىڭ ءبىرى – باتا بەرۋ. «باتامەن ەل كوگەرەدى»-دەگەندەي، باتا اق تىلەۋدىڭ بەلگىسى، ول قاسيەتتى رۋحاني ۇعىم، جاقسى ءىستى باتامەن باستايمىز. باتانى قۇرمەتتى، ەلگە سىيلى، جاسى ۇلكەن ادامدار بەرەدى، قۇدا بەرەدى. باتا ءسوز ۇلى قاسيەتتەرگە، ىزگىلىكتى جاسامپاز ىستەرگە باستاۋشى، ءارى تۋدىرۋشى، رۋحاني مۇرا بولىپ تابىلادى. باتا كوركەم سوزبەن، ولەڭ-تاقپاقپەن، ۇيقاس-ىرعاقپەن، شەشەندىكپەن، مازمۇندى، ماڭىزدى تىلەكپەن، ەموتسيالىق اسەر سەزىممەن بەرىلەدى. باتا حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ساقتاپ، دامىتىپ، قولدانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرى. سوۆەت زامانىندا ءدىني دەپ شەكتەلدى. قازىر ورلەدى. بۇگىندە باتا بەرە الاتىن، باتا بەرە المايتىن ۇلكەندەر دە بار. بۇل بىرىنشىدەن سوۆەت ءداۋىرىنىڭ اسەرى بولسا، ەكىنشىدەن ۇلكەن ادامنىڭ ءتىل بايلىعى مەن شەشەندىگىنىڭ كەدەيلىگىنەن بولاتىن سياقتى. باتا بەرۋ، باتا الۋ ءداستۇرىن، ونىڭ ۇلتتىق سيپات-مازمۇنىن، ءتۇرىن ساقتاي وتىرىپ، زاماناۋي تىلەكتەرمەن بايىتىپ، جەتىلدىرۋ، دامىتۋ، بۇگىنگى، ەرتەڭگى كۇن تىلەگىمەن، ۇلتتىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىمەن ۇشتاستىرۋ ورىندى بولماق.
ەكونوميكالىق مودەرنيزاتسيا تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ جەتىستىگى مادەني مودەرنيزاتسياسىز بولمايتىنىنا دا توقتالۋ قاجەت. مادەنيەت ءۇشىن ەكونوميكا قانداي ماڭىزدى بولسا، ەكونوميكا ءۇشىن مادەنيەت سونداي ماڭىزدى. حالىقتىڭ ساناسىن، كوزقاراسىن وزگەرتپەي، ەڭبەككە، ومىرلىك قاعيدالارعا كوزقاراسىن جاڭعىرتپاسا، ەكونوميكالىق ساياسي رەفورمالار جاسالماسا، ول رەفورما ءتۇپتىڭ تۇبىندە قۇردىمعا كەتەدى. مىسالى: بۇرىن سولاي تاربيەلەنگەن، سونداي تارتىپسىزدىكپەن جۇرگەن تۇرعىندار قازىر دە كەز كەلگەن جەرگە قوقىستاردى تاستاپ جۇرە بەرەدى، ماشيناسىن ەرەجە-ءتارتىپسىز قويا بەرەدى، اعاشتاردى سىندىرا بەرەدى. ءسويتىپ، قالالار، ەلدى مەكەندەر قوقىسقا تولا بەرۋدە، تازالىق تومەندەۋدە. بۇل جامان ادەت. ال تازالىق– دەنساۋلىق كەپىلى، مادەنيەت كورىنىسى. قازاق «اۋىلىن كورىپ، ازاماتىن تانى» -دەيدى.
كەيبىرەۋلەر كونتسەرتكە كەشىگىپ كەلەدى، وعان قىمسىنبايدى. كونتسەرت كەزىندە ءجۇرىس-تۇرىس، زالدان شىعۋ، كىرۋ توقتامايدى، كونتسەرت كورۋ ەرەجەسىن بۇزادى، كونتسەرت كورۋ مادەنيەتىن ساقتامايدى. قاي جەرگە بولماسىن بارعاندا كەشىگۋ، تازالىق ساقتاماۋ جامان ادەت، مۇنداي ادەتتەن جيرەنۋ قاجەت.
مادەنيەتتى، ءبىلىمدى، ءتارتىپتى، پاتريوت، جاڭا قازاقستاندىقتاردى تاربيەلەمەيىنشە، وزگەرمەيىنشە وزىق ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ اۋىلى الىس بولماق.
«جيرەن جامان ادەتتەن، ۇيرەن جاقسى ادەپتەن»-دەگەندەي ادامداردا ءارتۇرلى ادەت بولادى. مىسالى: بىرەۋ ءساندى كيىنىپ، تازا جۇرەدى. بىرەۋلەر شارۋاسىنا ۇقىپتى، بىرەۋلەر تاپسىرمانى سانالى ورىندايدى، ۇشىنشىلەر كەشىكپەي دالمە-ءدال جۇرەدى. بۇل جاقسى ونەگەلى ادەت.
ال بىرەۋ قۇلاعىن شۇقي بەرەدى، مۇرنىن ۇستاي بەرەدى، شاشىن سيپاي بەرەدى. ال ەندى بىرەۋلەر وسەك تاسۋدى، وتىرىك ايتۋدى، ارىز جازۋدى، جامانداۋدى، ۇرلىق جاساۋدى ادەت قىلادى. بۇل قوعامعا ءتيىمسىز، زياندى جامان ادەت «تاسىسا وسەك، ىسقىرتسا كەسەك، قۇماردان ابدەن شىققانى»-دەپ اقىن اباي بۇل ادەتتەردى قاتتى سىناعان، قاشىق بول دەگەن.
ال حالىق بولسا وسەكشى، وتىرىكشى، ارىزقوي، ۇرلىقشى، جامان ادام دەپ ات قويعان. ولاردان اۋلاق جۇرگەن. ولاردىڭ جامان اتى حالىق جادىندا ساقتالىپ قالادى، ۇرپاعى دا بىلەتىن بولادى.
مۇنىڭ ءبارى حالىق ۇعىمىندا «ادەت» دەپ اتالادى. ونىڭ دا جاقسى جانە جامان تۇرلەرى بار. حالىق ونىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنۋگە، جاماننان جيرەنۋگە شاقىرادى. قازىر ءبىز وسى كەمەڭگەر اباي ساقتاندىرعان جامان ادەتتەردىڭ قانشاسىنان ارىلدىق، قۇتىلدىق، الدە ءالى دە بار ما؟ ءبىز، قازاق اباي ايتقان تاپسىرمانى ورىنداۋىمىز كەرەك. ق.توقاەۆ «اباي – رۋحاني رەفورماتور» اتتى ماقالاسىندا «ۇلى دانىشپان ۇلتتىڭ رۋحاني، مادەني، ادامي بەت-بەينەسىن اسقان كورەگەندىكپەن سيپاتتاعان. ونىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا» -دەپ جازدى.
گۋمانيست اباي ون سەگىزىنشى سوزىندە «ادام بالاسىنا جىرتىقسىز، كىرسىز، سىپايى كيىنىپ، ءھام ول كيىمىن بىلعاپ، بىلجىراتىپ كيمەي، تازا كيمەك دۇرىس ءىس»-دەيدى. اقىن ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ مادەنيەتىنە، جاراسىمدى كيىنۋگە ناسيحاتتايدى، ۇگىتتەيدى. جاراسىمدى كيىنۋ جاقسى ادەت، ولپى-سولپى كيىنۋ جامان ادەت.
جۇرتشىلىق كورەرمەندەر كونتسەرتكە، سپەكتاكلگە، كەزدەسۋ كەشتەرىنە ءساندى كيىنىپ كەلۋدىڭ ورنىنا قالاي بولسا سولاي كيىنىپ كەلە سالادى جانە ونى قاراپايىمدىلىق، ەركىندىك، دەموكراتيالىقتىڭ كورىنىسى دەپ تۇسىنەدى. ولاي ەمەس، فۋتبولكا، كروسسوۆكا، شورتى تەاتردا، كونتسەرت زالىندا دەموكراتيالىقتىڭ دا، قاراپايىمدىلىقتىڭ دا كورىنىسى ەمەس. كەرىسىنشە، مادەنيەتسىزدىك، ولاردى سپورت زالىندا كيەدى. قاراپايىم كيىنۋ– تۇرپايى، جۇپىنى، مادەنيەتسىز كيىنۋ ەمەس، سىپايى، تازا، جاراسىمدى كيىنۋ. ادامنىڭ كيىم كيۋى، ونىڭ ىشكى مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىن، رۋحاني دارەجەسىن كورسەتەدى. ادامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيىسى، ورتادا ءوزىن ۇستاۋى، ياعني، سىرتقى كورىنىسى ابايدىڭ «تولىق ادام» يدەياسىنىڭ ءبىر تارماعى. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى، دارىگەر ا.پ.چەحوۆ «ۋ چەلوۆەكا دولجنو بىت ۆسە پرەكراسنو: ي ودەجدا، ي ليتسو، ي دۋشا» دەگەندەي جان-جاقتى دامىعان، كەمەلدەنگەن «تولىق ادام» دەڭگەي-دارەجەسىنە جەتۋ ماقسات. ازاماتتاردىڭ جەكە باسىنىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ، كيىمدى جاراسىمدى، تازا كيۋ ءداستۇرىن ناسيحاتتاعان ءجون.
قىمبات كيىم كيىپ، قىمبات ماشينا ءمىنىپ كورىنۋ، شىنتاعىن كوتەرىپ، قولىن تاراقتاپ، شاشىن سيپاپ اۋرەلەنۋ –ارتىقتىق نە وزۋ ەمەس – ول ماقتانشاقتىق. گۋمانيست اباي ايتقان كەرەكسىز «كەربەزدىك، ماسقارالىق». ۇلى اقىن «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە اقىماقتىق» -دەپ وسيەت قالدىرعان.
ءبىز وزىق ەلدىڭ قاتارىنا تەك ەكونوميكالىق جاقسى كورسەتكىشتەرمەن عانا ەمەس، ادامي جوعارى قادىر-قاسيەت، بەلگىلەرىمىزبەن دە قوسىلۋىمىز كەرەك. قازاققا بولسىن دەگەن ۇلى دانىشپان اباي «تولىق ادام» يدەياسىن ۇسىنعاندا، ول ادام قانداي بولۋى كەرەك ەكەندىگىن ءوزى ايتىپ، «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك»-دەپ جاۋابىن بەرەدى. ال ق.توقاەۆ «اباي – رۋحاني رەفورماتور» اتتى ماقالاسىندا «ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەرتتەلۋى ءتيىس» -دەپ تاپسىرما بەردى.
ءححى عاسىردا زامان وزگەردى، ادام وزگەردى، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، قاسيەتى وزگەردى. كەيبىر جامان ادەتتەر ورىن الۋدا.«اڭقاۋ ەلگە ارامزا الاياق» شىقتى. وتىرىك الداۋ، پيراميدالار، لومباردتار، ءۇي الىپ بەرۋشىلەر، اقشانى ەسەلەپ قايتارۋشىلار قاپتادى. وسىعان كەيبىرەۋلەر سەندى، كەيبىرەۋلەر ازعىن ادام بولىپ شىقتى. اباي وسىندايدان جۇرتشىلىقتى ەسكەرتتى. «قۋ تىلمەنەن قۇتىرتىپ، كەتەر ءبىر كۇن وتىرتىپ»-دەدى. سول ايتقانى بۇگىن دە بار. بۇل ادامگەرشىلىكتىڭ، ادامدىقتىڭ السىرەۋى. بۇل اسا قاۋىپتى، بىرلىكتى جويىپ، ەلدى كەنجە قالدىرادى، جازىقسىز ادامدار زار يلەپ قالادى.
بۇگىن دە كورە الماۋ، قىزعانۋدى، وتىرىك، وسەك ايتۋدى، زامانداستارىن جامانداۋدى ادەت قىلعاندار بار، ياعني، ابايشا ايتقاندا «وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» جۇرگەندەر جەتەدى. ولار باستىقتاردىڭ قاسىندا جۇرەدى، ماقتايدى، ماراپاتتاپ، جەكە باسىنىڭ كۇيىن جاسايدى.
بۇلار ناعىز قاشىق بولاتىن، ادامدار اراسىنا ىرىتكى سالاتىن، كەرتارتا، جامان ادەتتەر، ولاردان قۇتىلۋ كەرەك. اسىل مۇراتىنا رۋحى تازا ادامدار عانا جەتەدى، حالىق اراسىندا ابىرويلى بولادى.
اباي – قازاقتىڭ رۋحاني قولباسشىسى.
ءبىزدىڭ قازاقتى وڭدىرماي جۇرگەن «ءبىر جۇبانىش» بار. جالعىز ءبىز بە، ەلدىڭ ءبارى دە ءسويتىپ ءجۇر عوي، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، كوپپەن بىرگە بولساق بولادى دەگەن ءسوزدى جۇبانىش قىلادى. جەر بىلمەگەن كوپ ادام اداسىپ جۇرسە، ءبىر جەر بىلەتۇعىن كىسىنىڭ كەرەگى جوق پە ەكەن؟ تۇقىمىمىزبەن اۋزىمىز ساسىق بولۋشى ەدى، وندا كوبىڭنەن قالما، سەندە اۋزىڭدى ساسىتا بەرۋىڭ كەرەك پە؟-دەيدى. وزگەرمەيمىسىڭ؟ «قاتارىڭنىڭ الدى بول!»- دەگەن قازاقتىڭ نامىستى، جىگەرلى ءسوزى بار عوي!
قازاقتان حال-جاعداي سۇراساڭ «شۇكىر» دەيدى. بارعا شۇكىرلىك ەتكەن دۇرىس. بىراق، شۇكىردەن دە باسقا ءسوز بار عوي؟! قازاق نەگە جۇبانىش، شۇكىردەن شىقپاۋ، اسپاۋ كەرەك. ونان دا جاقسى، وتە جاقسى، تۇرمىس كەشۋگە نەگە ۇمتىلماسقا؟ تەك ءبىر دەڭگەيدە تۇرا بەرمەك پە؟ رۋحاني جاڭعىرۋ قازاقتاردى دامۋعا، وزۋعا باستاۋشى ۇعىم. ولاي بولسا، سونى باسشىلىققا الىپ، ەسكىدەن قاشىق بولىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتۋدى ادەت قىلماي، العا قوزعالۋ قاجەت قوي. بولدىم، تولدىم دەمەي، جەتكەن جەرىم وسى دەمەي، جەتىستىككە، جەڭىسكە جەتە بەرۋ كەرەك. ياعني، ابايدىڭ ايتپاعى، توقاەۆتىڭ ماقالاسىنداعى تۇجىرىمى وسى عوي.
قازاق «قۇداي سالدى، ءبىز كوندىك»، «كوپپەن بىرگە كورگەن ۇلى توي» - دەپ، نە بولسا دا جۇرە بەرەدى. ول قيىندىقتان شىعۋعا، شۇعىل ءىس-قيمىل جاساۋعا شابان. رەفورماتور اباي قازاقتىڭ وسىنىسىن، كونبىستىككە كوندىگىپ العانىن اياۋسىز سىنادى. قازاق ءومىرى وسىلاي مال ارتىندا سالپاقتاپ وتە بەرسە، ول وركەنيەتتى تۇسىندە دە كورمەي، وقشاۋ، سوڭىندا شاڭ باسىپ قالا بەرەتىنىنە ىزالاندى، قاپالاندى. سىناعانى، قازاق قاتاردان قالماسىن، «مۇرتى اۋزىنا تۇسپەسىن» دەگەنى. اباي ايتقان قازاق كەمشىلىگى بۇگىن قانشالىقتى جويىلدى، تۇزەلدى، قازاقتىڭ ساناسى قانشالىقتى وزگەردى؟ ايتپەسە، ءبىز ءالى كۇنگە «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاستان» ۇزاي الماي ءجۇرمىز بە؟ نەمەسە «جۇرت ايتسا بولدى، كوپ ايتسا كوندى» - دەگەن ەرمەلىك، ەلىكتەگىشتىكپەن ءجۇرىپ كەلەمىز بە؟ بۇل ادەتتى قويىپ، اباي جولىمەن ءجۇرۋ كەرەك. ۇلى ابايدىڭ كوكسەگەنى قازاقتىڭ وزىق بولۋى، ونىڭ جولىن كورسەتتى. وقىعان ەلدىڭ وزاتىنىن ايتتى. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» - دەپ ەسكەرتتى.
ق.توقاەۆ «اباي – رۋحاني رەفورماتور» اتتى ماقالاسىندا «ەڭ الدىمەن ءبىلىم يگەرۋ. زامان تالابىنا ساي ءبىلىم الۋ ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋعا جول اشادى» - دەپ كورسەتتى.
دانىشپان اباي «پايدا ويلاما، ار ويلا» - دەپ وسيەت ايتتى. وسى اسا ماڭىزدى وسيەتىن بۇگىنگى قازاق قالاي ورىنداپ ءجۇر دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىندە وتكىر تۇر.ايتەكە بي «جەكە باسىڭنىڭ پايداسىن ويلاما، حالىقتىڭ پايداسىن ويلا، ءوز پايداڭ سونىڭ ىشىندە» - دەيدى. ارينە، بۇگىندە حالىقتىڭ پايداسىن ويلايتىن، مەملەكەتكە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاق قايراتكەرلەرى جەتەرلىك. بار.بىراق، جەكە باسىنىڭ پايداسىن كۇيتتەپ، پايداكۇنەمدىككە، پاراقورلىققا، اقىرى سىبايلاس جەمقورلىققا دەيىن جەتكەندەردە جەتكىلىكتى. بۇل حالىق، مەملەكەت ءۇشىن وتە قاۋىپتى، جامان ادەت. «ۇرلىق ءتۇبى – قورلىق» - دەگەندەي، تۇرمەگە تۇسكەن، حالىق قازىناسىنا قول سالعاندار، ءبىر سالعاندا مول سالعاندار ءجيى ۇستالۋدا. ماسقارا عوي؟! «رۋحاني جاڭعىرۋ» ءبىزدى وسى جامان ادەت-جاعدايدان الىپ شىعاتىن امال. ىندەت كەزىندە قازاقستانعا بوتەن مەملەكەتتەر گۋمانيتارلىق كومەك جاساعاندا ق.توقاەۆ لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرگە «ار-نامىس قايدا؟» - دەدى.
حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى دىنمۇحامەد قوناەۆ اسانباي اسقاروۆقا «اسانباي، قولىڭنان كەلگەنشە قازاقتى جىلاتپاۋعا تىرىس، قورلىققا بەرمە. قورلىققا كونگەن حالىق زورلىققا دا كونەتىن ءيىسسالماس، ىنجىق بولىپ كەتەدى. ۇلت ءوزىنىڭ مۇددەسىن ءوزى قورعاي الاتىن دارەجەگە جەتۋى كەرەك. كەزىندە قازاقتىڭ جانىن ساقتاپ قالساق ەكەن دەدىك قوي... ءبىز ول داۋىردەن وتتىك. ەندى قازاقتىڭ رۋحىن، نامىسىن ساقتاۋىمىز كەرەك» - دەگەن تولعاقتى پىكىرى ويعا ورالادى.
بۇرىن الماتىعا بارىپ، وقۋعا تۇسە الماي قالسا، جىگىتتەر نامىستانىپ، ۇيالىپ، «اۋىلعا نە بەتىممەن قايتامىن، نە ايتامىن» - دەپ، وزدەرىن قويارعا جەر تاپپايتىن. قازىر ەنت-دەن تومەن بالل السا، جوعارى وقۋ ورنىنا بارا المايتىن بولسا، «قاتارىمنان قالدىم، ۇيات بولدى» دەپ نامىستاناتىن جاس ازايدى. كەرىسىنشە،اكە-شەشەسىنىڭ تاپقان-تايانعانىنا سۇيەنەتىن ۇل-قىز كوبەيدى. ار-نامىس قايدا، قازاق جاسىندا؟
كەمەڭگەر ابايدىڭ ءىلىمى، رۋحاني جاڭعىرۋ بىزگە ەندى ار ويلايتىن قازاق ازاماتتارىن تاربەلەۋدى، ولاردى كوبەيتۋدى، ار-نامىس ادەتىن ۇستانۋدى مىندەتتەيدى.
«اباي –رۋحاني رەفورماتور» اتتى ماقالاسىندا ق.توقاەۆ «جاڭا زاماندا ار، نامىس، ۇيات سياقتى ادامي قاسيەتتەردىڭ قاجەتتىلىگى بولا ما؟ بۇل زيالى قاۋىم وكىلدەرى تالقىلايتىن اۋقىمدى فيلوسوفيالىق ماسەلە» -دەگەن باعدار وي ايتتى.
ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەگەن ۇلى ويشىل اباي قىرىق ەكىنشى سوزىندە «قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتۇعىن ءبىر سەبەبى –جۇمىسىنىڭ جوقتىعى. جۇمىسى جوقتىق، تاماعى توقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن»-دەيدى. ايتپەسە، پەدوفيل، جەزوكشەلىك، ناشاقورلىق، افەريستىك، الداۋشىلىق، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق، ارامتاماقتىق، ىشىمدىككە سالىنۋ، ۇرلىق، اجىراسۋ، توناۋ سەكىلدى جامان ادەتتەر قايدان شىعادى؟ ادام ازعاننان شىعادى. «قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني دەڭگەيى ءوستى مە، تومەندەدى مە؟» دەگەنگە، «تومەندەدى»، «ءبىلىم كوپ پە، ديپلوم كوپ پە؟» دەگەنگە، «ديپلوم كوپ» دەگەن جاۋاپتار بار، ياعني، ويلاناتىن نارسە كوپ.
مۇنى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ «ءبىز ەشتەڭەنى جاسىرماۋىمىز كەرەك»-دەگەن. قازاق ماقالىندا «اۋرۋىن جاسىرعان ادام ولەدى» دەيدى. ۇلتتىق تاربيە مەن قوعامدىق ءتارتىپ، رۋحاني جەتىلۋ، سانانىڭ وزگەرۋى قازاق قوعامىنداعى وتكىر تۇرعان ماسەلەلەر بولىپ تابىلادى.
ۇلى عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»-دەگەن. اقساقالى بولماعان اۋىل جەتىم، عالىمدارى بولماعان ەل جەتىم. ۇلتتى ازعىنداتۋ ءۇشىن عالىمدارىن الادى. عالىمدارىن السا، عىلىم، ءبىلىم جويىلادى. عىلىم، ءبىلىم جويىلسا ۇلت نادان بولادى. نادان ۇلت دامۋىن توقتاتادى، نادان ۇلتتى دامىعان ەل، وركەنيەتتى ۇلت باسقاراتىن بولادى.
اباي ءوزىنىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىن ميراس ەتسە، ءال-فارابي «باقىتقا جەتۋ جولىنداعى قايىرىمدى قوعام» قاعيداسىن وسيەت ەتىپ قالدىردى. ق.توقاەۆتىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجىرىمداماسى دا وسى قاعيدامەن ۇندەسەدى. شەنەۋنىكتەر ەل-جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسپاعاندا كىمگە قۇلاق اسادى. ولاردىڭ مىندەتى – حالىققا قىزمەت ەتۋ.
قازاقتا ءسوزدى تىڭداي ءبىلۋ جانە سوزگە توقتاي ءبىلۋ ءداستۇرى بولعان. ايتەكە بي «جىگىتتىڭ جاقسىلىعى سوزگە توقتاي بىلگەنىندە، ءوزىنىڭ ءسوزىن بوتەنگە تىڭداتا بىلگەنىندە» -دەگەن ەكەن.
ق.توقاەۆ «حالىق ءسوزىن تىڭدايتىن، ەستيتىن ۇكىمەت بولسىن»-دەيدى. ارينە، ۇكىمەت حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، ءوتىنىش-سۇراعىن تىڭداپ، شەشىم قابىلداپ، كومەكتەسۋ، تۇرمىسىن جاقسارتۋ شارالارىن الۋ كەرەك. ال جۇرتشىلىق ءبىر ماسەلەنى ءوز مۇددەسى ءۇشىن ويىنا بەكىتىپ الادى دا، اسىل سوزگە دە، كوپكە ورتاق اقىل-شەشىمگە دە توقتامايتىن بولىپ بارادى.
ۇلى اقىن اباي «كەلەلى كەڭەس جوعالدى، ەل سىبىردى قولعا الدى»-دەپ ۇلكەندەردىڭ سوزىنە، عالىمداردىڭ اقىلىنا توقتاماي وسەك ايتۋدى ادەت قىلعانداردى اشكەرەلەسە، «سىبىردان باسقا سىرى جوق، شارۋاعا قىرى جوق»-دەپ كەيبىر ۇلىقتاردىڭ حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي وتىرعانىن سىنادى.
قازىر ءسوز ءمانىن تۇسىنەتىن، اقىلعا توقتايتىندار ازايدى. اركىم اقىلدى، اركىمنىڭ ءوز جەكە توقتامى بولۋدا، ياعني، اقيقات، ادىلدىك ەمەس، ءوز مۇددەسىنە، ءوز پايداسىنا بۇرۋ بەلەڭ الۋدا.
دانا اباي «ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى» -دەگەن. ءسوزدى ەستىپ، تىڭداپ، ءتۇسىنىپ، اقىلعا سالىپ، پايدالانسا، ادامعا پايدا. سوزگە توقتاي ءبىلۋ ءداستۇرى قازاقتىڭ ەرەكشە اقىلدىلىق قاسيەتى. اتپەسە، قازاق «اقىماققا ايتقان ءسوزىم شىعىن»- دەيدى.
ۇلى اعارتۋشى اباي: «قازاقتاردىڭ ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى دا بار، ىسكە تاتىماق تۇگىل، نە قۇدايشىلىققا، نە ادامشىلىققا جارامايتۇعىنى دا بار. اۋەلى، «جارلى بولساڭ، ارلى بولما»،-دەيدى. اردان كەتكەن سوڭ، ءتىرى بولىپ جۇرگەنىڭ قۇرسىن. «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە»،-دەيدى. جەر ورتەپ شىعارعان اتتىڭ نەسى مۇرات. «سۇراۋىن تاپسا، ادام بالاسىنىڭ بەرمەسى جوق» -دەگەن ەڭ بارىپ تۇرعان قۇداي ۇرعان ءسوز. سۇراۋىن تابامىن دەپ قورلىقپەنەن ءومىر وتكىزگەنشە مالدى نە جەردەن، نە اققان تەردەن سۇراۋ كەرەك قوي! وسىنداي بىلمەستىكپەنەن ايتىلعان سوزدەردەن بەك ساق بولۋ كەرەك» -دەيدى.
ولاي بولسا، ءبىز جاھاندىق الەم دامۋىمەن قابىسپايتىن، ەسكىرگەن، وركەنيەتكە ساباقتاس كەلمەيتىن، رۋحىمىزدى شىڭدامايتىن، كەرتارتپا ماقال-ماتەلدەردەن، ادەت-عۇرىپتاردان، مىنەز-قۇلىقتان ارىلۋىمىز كەرەك.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» مەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالارىنداعى «زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسى قازاقستاننىڭ مادەني جەتىستىكتەرىن الەمدىك دەڭگەيدە تانىمال ەتۋ، دالا فولكلورى مەن مۋزىكالىق مۇراسىن ساقتاۋ جانە ناسيحاتتاۋ باعىتتارىن قامتىپ، ونەر ارقىلى وزگەرۋدى، دامۋدى، الەمدە تانىمال بولۋدى ماقسات ەتەدى. سەبەبى، پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ايتقانداي، «شەت ەل قازاقتىڭ رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارىمەن اناۋ ايتقانداي تانىس ەمەس. ۇلتتىق كودتىڭ ءبىر تارماعى قازاقتىڭ باي ونەرى، مۋزىكاسى بولىپ تابىلادى».
قازاقتىڭ ءان-كۇي ونەرى ءار كەزەڭدەردە نەبىر قۋعىن-سۇرگىندى باستان كەشىردى. 1930 جىلدارى قازاقتاردى سوۆەتتىك باقىتتى ومىرىنە قايتىپ كەلەدى دەپ مۇڭدى اندەر رەپەرتۋاردان، تىزىمنەن شىعارىلىپ، 14 مىڭ اننەن تەك 1 مىڭ ءان قالدى. 1955-1960 جىلدارى قازاق اندەرىن ورىسشاعا اۋدارىپ ورىنداۋ ورىن الدى. دومبىرا مەن قوبىز ەسكىنىڭ قالدىعى، كوزى دەپ شەتتەتىلدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ ورنىن گيتارا مەن بايان باسا باستادى. ءسويتىپ، قازاق ونەرى ساحنادان ىعىستىرىلدى، سانادان وشىرىلە باستادى.
قازاق ءتىلى وگەيلەنىپ، اس ۇيدەن اسپاي قالدى. ءىس قاعازدارى، ۇلكەندى-كىشىلى جينالىستار تەك ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى. ورىسشا وقىپ، ورىسشا تاربيەلەنگەن قازاق بالالارى «قازاقپىن» دەۋگە ارلانىپ، «مەن ورىسپىن» دەيتىن بولدى. قازاقستاندى مەملەكەت رەتىندە بولشەكتەۋ، تەررريتورياسىن بوتەن رەسپۋبليكالارعا ءبولىپ بەرۋ، ىشىنەن بوتەن ۇلتتارعا اۆتونوميا اشۋ ساياساتى جۇرگىزىلە باستادى. بۇل جاعدايدى تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ حالىققا جولداۋلارىندا تاۋەلسىزدىك الۋىمىزعا بايلانىستى تالاي ايتتى.
قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى، ۇلتتىق مەرەكەلەرى، ناۋرىز مەيرامى ءدىني، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، كەرتارتپا، زياندى دەگەن باعا الىپ، ولاردىڭ ورنىن ورىس داستۇرلەرى مەن مەرەكەلەرى باستى. جاڭا سوۆەتتىك سالت-داستۇرلەر - كومسومولدىق توي، پروۆودى رۋسسكوي زيمى، نوۆىي گود، قايتقان ادامدى جانازاسىن شىعارماي، ميتينگ جاساپ، وركەستمەن شىعارۋ ادەتكە اينالدى. ءسويتىپ، ءبىزدى ءبىر جىلدارى ۇلتتىق كودتان ايىرىپ، ءتىلىمىزدى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى ۇمىتتىرىپ، ۇلت بولۋدان قالدىرا جازدادى.
قازاق مۋزىكاسىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن جويۋ قازاق رۋحىن جويۋ ەدى. تاۋەلسىزدىك الىپ، تاريحىمىزعا، تىلىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە، سالت-داستۇرىمىزگە قايتا ورالدىق. ايتسە دە، بۇگىن بۇل سالادا كوكەيتەستى ماسەلەلەر بار.
«ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار، تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن كەسەرى بار»-دەگەندەي قازىر توي اندەرى، كوڭىل كوتەرۋگە، يىقتى كوتەرىپ بي بيلەۋگە ارنالعان، مۋزىكاسىندا جان ءلاززاتى، سوزىندە اقىل-مازمۇنى از، جەڭىل-جەلپى اۋەندەر بەلەڭ الىپ بارا جاتقانىن بايقايمىز. قازىر «جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي» ازايدى. مۇنى ءوزى دە ولەڭ جازعان، ءان شىعارعان، كۇي شىعارعان كومپوزيتور-اقىن اباي «قۇر ايقاي باقىرعان، قۇلاققا ءان بە ەكەن؟» -دەپ ءان-كۇيدىڭ تاربيەلىك، ەستەتيكالىق ءمانىن، ماڭىزىن جەتكىزە ايتتى.
الەم قازاقتاردى تەك قارا التىنمەن عانا ەمەس، مادەني جەتىستىكتەرىمىز ارقىلى دا تانۋى كەرەك. اقتوبەلىك تالانتتى ءانشى دىنمۇحامبەت قۇدايبەرگەن مەملەكەت ابىرويىن كوتەرىپ، قازاق اتىن الەمگە پاش ەتتى. بۇل ءبىر دارىننىڭ جەتىستىگى، ال ەگەر ديماشتاي دارىندىلار كوبىرەك بولسا قانداي بولار ەدى؟ قازاقستان ءۇشىن، ارينە، كەرەمەت بولار ەدى. قازاقتار اراسىندا الەم ءارتيسى، وپەرا ورىنداۋشىلار ايمان مۇساقوجاەۆا، مارات بيسەنعاليەۆ، پيانيستكا ءجانيا اۋباكىروۆا، ديريجەر الان بورىباەۆ سياقتى دارىندىلار بارشىلىق. ونەر قازاقستاندى، قازاقتى الەمگە تەزىرەك، كەڭىرەك تانىتادى. سوندىقتان ول بۇگىنگى قازاقستاندىقتار جاساپ جاتىرعان زاماناۋي مادەنيەت بولۋعا ءتيىس.
«رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالارى بويىنشا قازاق اندەرىن، كۇيلەرىن، فولكلورىن جيناۋ، ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋ – باستى ماقسات. «ەل ءىشى – التىن كەنىش» دەگەندەي، اۋىل-ايماقتاردا ونەرپازدار شىعارعان، ورىندالىپ جۇرگەن تالاي جىر، داستان، تەرمە، ءان-كۇي بار. ولار اينالىسقا، ساحناعا شىعارىلماۋدا. حالقىمىزدىڭ ءان ايتۋ، كۇي تارتۋ ءداستۇرىن زامانعا ساي جالعاستىرۋ – ۇرپاق مىندەتى.
قازاقتار الەم مادەنيەتى قاتارىنان ءوزىنىڭ ەرەكشە ۇلتتىق بوياۋىمەن، ۇلتتىق كيىمىمەن لايىقتى ورنىن الۋى ءتيىس. قازىر قازاق ونەرىن، مادەنيەتىن بىلەتىن شەت ەلدەر كوپ ەمەس ەكەنىن سەزەمىز، بىلەمىز.
«ءداستۇردىڭ ەسكىسى بار، جاڭاسى بار»-دەگەن سوۆەت كەزەڭىندە كىتاپ جيناۋ، كىتاپ وقۋ جاقسى ءداستۇر بولدى. «پودپيسانوە يزدانيە» دەگەن بولدى. اتاقتى الەم جازۋشىلارىنىڭ نەبىر تاماشا ادەبي شىعارمالارى سوندا شىعاتىن. جاقسى كىتاپتى تانىستىقپەن، ال الماتىدان كەلگەندەر اۋىل دۇكەندەرىنەن كلاسسيكانى الاتىن. ءسويتىپ، كىتاپ كۋلتى جاسالعان. قازىر جاعداي باسقاشا. دەگەنمەن، ءبىلىم وركەنيەتكە جەتكىزەتىن تەتىك بولعاندىقتان، كىتاپتى، كىتاپ وقۋ ادەتىن قولعا الۋ قاجەت. سەبەبى، «ارتىق ءبىلىم كىتاپتا» -دەگەندى ءبارىمىز بىلەمىز.
ۇلى ويشىل اباي بىزگە «بەس اسىل مەن بەس دۇشپاندى» كورسەتىپ، ايتىپ بەردى.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق-
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي
باس اسىل ءىس كونسەڭىز، -دەدى.
ءبىز وسى بەس اسىلدى سانامىزعا، بويىمىزعا سىڭىرە الدىق پا؟ بەس دۇشپاننان جيرەنىپ، ارىلدىق پا؟ بۇل سۇراققا ءار قازاق، بۇكىل قازاق قوعامى جاۋاپ بەرۋى كەرەك.
بەس اسىلدىڭ ءبىرى – ەڭبەك. دامىعان وزىق ەل، تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيى جوعارى مەملەكەتتىڭ حالقى ەڭبەكقور، قول جايعىش، سۇرانشاق ەمەس، تۇتىنۋشىلىق ادەتتەن ارىلعان، ءوز جاعدايىن ءوزى جاساي الاتىن حالقى بار ەل.
اعىلشىن پرەمەر-ءمينيسترى «تەمىر-لەدي» اتانعان مارگارەت تەتچەر «مەن باسقارۋعا ءبىر ناقتى ويلاستىرىلعان نيەتپەن كىرىسكەن ەدىم. اعىلشىن قوعامىن تولىعىمەن تاۋەلدى ماسىلدىقتان قۇتقارىپ، ءوز بولاشاعىنا سەنىمدى كاسىپكەرگە اينالدىرىپ، ءداستۇرلى «وتىنەمىن، ماعان بەرىڭىزشى» ەمەس، «ءبارىن ءوزىمىز جاسايمىز» دەيتىن ۇلتقا وزگەرتكىم كەلدى» -دەپ ءوز ۇستانىمىن بەلگىلەگەن.
قازاق ەلىندەگى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ، سانانى وزگەرتۋدىڭ باستى شارتى – كوزقاراستى ادال ەڭبەك ەتۋ داستۇرىنە، ەڭبەك تارتىبىنە قاراي وزگەرتۋ. ەرىنشەكتىكتى، تۇتىنۋشىلىق ۇعىمدى، ادەتتى جويۋ. ەلدى ەڭبەككە باۋلۋ. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەگەندى بىلەمىز. ۇلى اقىن ن.بايعانين «ەڭبەككە جالقاۋلاردى شاقىرامىن»- دەيدى. ەسەلى ەڭبەك ەتكەن وڭتۇستىك كورەيا، مالايزيا حالقى قازىر دامىعان مەملەكەتتە ءومىر سۇرۋدە. ق.توقاەۆ «اباي – رۋحاني رەفورماتور» اتتى ماقالاسىندا «بايلىقتىڭ دا، باقىتتىڭ دا كىلتى – ءوزىڭ سۇيگەن كاسىپتە»- دەپ جازدى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەڭبەك ەتۋگە دەگەن كوزقاراستا ويلاناتىن وزەكتى ماسەلەلەر بار. ونى قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ «شىندىقتى ايتساق، شەتەلدەردە حالقىمىز ناعىز ەڭبەكقور جۇرت رەتىندە ءالى تانىلا قويعان جوق. بۇل ءبىزدىڭ بەدەلىمىزگە دە ەداۋىر نۇقسان كەلتىرەدى. سوندىقتان ەڭبەككە باۋلۋ جاستارعا تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزگى باعىتى بولۋى كەرەك دەپ سانايمىن»-دەدى.
پرەزيدەنت «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ۇلكەن ماقالاسىندا «حالقىمىز ەڭبەكتىڭ قادىرىن بىلەدى. ەڭ باستىسى، بۇگىنگىدەي بەيبىت كەزەڭدە ءار ازامات ءوزىنىڭ ەسەلى ەڭبەگى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ىلگەرىلەتۋگە تىكەلەي ىقپال ەتەتىنىن ءتۇسىنۋى قاجەت. سوندىقتان شاعىن جانە ورتا بيزنەستى بارىنشا وركەندەتۋدى نەگىزگى باسىمدىقتىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەپ وتىرمىز» -دەپ بولاشاقتاعى ماقساتتى انىقتاپ بەردى.
دانا اباي ون بەسىنشى قارا سوزىندە «ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىنە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىنا ءبىر، ەڭ بولماعاندا، ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال! سول الدىڭعى ەسەپ العاننان بەرگى ءومىرىڭدى قالاي وتكىزدىڭ ەكەن... ءوزىڭ وكىنبەستەي قىلىقپەن وتكىزىپپىسىڭ؟ جوق، بولماسا نە قىلىپ وتكىزگەنىڭدى وزىڭدە بىلمەي قالىپپىسىڭ؟» - دەيدى.
پاتريوت-جازۋشى ن. وستروۆسكي «ساموە دوروگوە ۋ چەلوۆەكا – ەتو جيزن. ونو داەتسيا چەلوۆەكۋ ليش ودين راز. جيزن نادو پروجيت تاك، چتوبى پوتوم نە بىلو مۋچيتەلنو بولنو زا بەزتسەلنو پروجيتىە گودى» - دەگەن. ولاي بولسا ءار ادام نە ىستەدىم دەپ، وزىنە ەسەپ بەرىپ، رۋحاني جاڭعىرىپ، جىل وتكەن سايىن وزگەرىپ، جەتىلىپ، دامىپ، رۋحتانىپ ءومىر اعىمىنان قالماي، قازاققا پايدالى ءىس تىندىرىپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. قازىر قازاققا نە پايدالى، نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن بىلەتىندەر كوپ، اقىل ايتاتىندار جەتىپ ارتىلادى. ال ىستەيتىندەر از. ەندى سول بىلەتىن كەرەكتەردى بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ، بەلسەندىلىك كورسەتىپ، ىستەيتىندەر كوبەيۋى قاجەت. ءارى جازۋشى، ءارى عالىم ع. مۇسىرەپوۆ «قازاقتىڭ بىلەتىنى از ەمەس، ىستەي بىلەتىنى از. ءبىلۋ مەن ىستەي ءبىلۋ – ەكى ماسەلە» - دەپتى. ولاي بولسا، «رۋحاني جاڭعىرۋ» مەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالارىن ءبىلىپ قانا قويماي، ىستەي بىلەتىندەر قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرۋلارى مىندەت. ق.توقاەۆ «اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا «اقىل-ويمەن وزاتىن كەزەڭ كەلدى. ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ يدەياسى ابايدان باستاۋ الدى دەۋگە بولادى. ۇلى ويشىل ءار سوزىمەن ۇلتتىڭ ورەسىن ءوسىرۋدى كوزدەدى» - دەپ جازعان.
قازاقستاندا «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋدا ق.توقاەۆ ءوزىنىڭ «اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا ايتقانداي «وسى ورايدا اباي مۇراسىنىڭ تيگىزەر پايداسى زور دەپ ەسەپتەيمىن. ابايدىڭ وي-تۇجىرىمدارى بولاشاعىمىزعا قاشاندا رۋحاني ازىق بولا الادى» - دەپ اتاپ كورسەتتى.
تەك اباي يدەيالارىنا تەرەڭ بويلاۋ قاجەت جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ال قازىر ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن جاتقا ايتۋ مەن اندەرىن ساحنادا ورىنداۋ بار. ق.توقاەۆ اتالعان ماقالاسىندا:«ابايدى تەرەڭ تانۋعا باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون. اباي ءسوزى ۇرپاقتىڭ باعىت الاتىن تەمىرقازىعىنا اينالۋى قاجەت»-دەپ ايتتى. ياعني، قازاقستان يدەولوگتارىنىڭ الدىندا ۇلكەن جۇمىس تۇر.
«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن رۋح پەن ءىس-ارەكەتتەر قايراتكەرلەرى، وبلىستىڭ تاڭداۋلىلارى قارقىندى، ناتيجەلى جۇزەگە اسىرا الادى.
ءبىز، قازاقتار تابيعي بايلىقتارىمىز بەن رۋحاني كۇش-قۋاتىمىزعا جانە باعزى بابالار وسيەتىنە ساي، ابىروي مەن ار-نامىسقا سۇيەنىپ، رۋحاني جاڭعىرىپ، وركەنيەتتى، باي-قۋاتتى، باقىتتى، شاتتىقتى ءومىر سۇرۋگە لايىقتىمىز.
قۇرمانبەك ەركىن جولمىرزاۇلى،
قر مادەنيەت قايراتكەرى
