Belgılı dästürlı änşı, önertanuşy Erlan Töleutai jaqynda «Baianauyl audanynyŋ Qūrmettı azamaty» ataǧyn alǧan bolatyn. "Adyrna" ūlttyq portaly ūjymy änşını marapatymen qūttyqtai otyryp, "Baiantau" gazetıne bergen sūhbatyn oqyrman nazaryna ūsynudy jön kördık.
– Erlan aǧa, «Baianauyl audanynyŋ Qūrmettı azamaty» ataǧyŋyz qūtty bolsyn! Būl ataqty qalai qabyldadyŋyz?
– Byltyr qaraşa aiynda aqjoltai habar jettı. Ol kezde men Qaraǧandy qalasynda dübırlı toida jürgenmın. Menıŋ elım – Jaŋarqa, üş qyzy – qazaq radiosynyŋ diktory Sauyq Jaqanova, «Aigölek» jurnalynyŋ bas redaktory Qymbat Äbıldina jäne alaştanuşy, ǧalym Aigül Ismaqovany arnaiy şaqyryp, qūrmet jasady. Üş apam menı aldaryna salyp alyp bardy. Sol keşke atsalystym, än aittym. Būl – şyǧarmaşylyq keş qana emes, ūrpaq tärbiesı turaly kelelı keŋes boldy.
Kezdesuden keiın dastarhan jaiyldy. Sol jerde jürgenımde audan äkımınıŋ apparat basşysy Qaiyrgeldı Qasymtaiūly habarlasyp, süiınşı jaŋalyqty jetkızdı. Keudemdı quanyş sezımı bilep, bır orynda tūra almai degbırsızdenıp ary-berı jürıp kettım. Keudemde bır alapat jarylys bolǧan sekıldı.
Şynymdy aitsam, men ataq ızdemedım. Keibıreuler sekıldı quǧan da joqpyn. Mektepte alǧan maqtau gramotalarym, sodan keiın halyqaralyq, respublikalyq än bäigelerı men öner saiystarynan alǧan laureattyq ataqtarym bar. Odan basqa alyp körmeppın. Öitkenı Qaraǧandyda jürgende menıŋ ömırım jurnalistikamen tyǧyz bailanysty boldy. Jurnalist bolǧanda da, maqtaityn emes, äleumettıŋ şyndyǧyn aityp, nazar audaratyn närselerdı köterıp, äkım-qaralardyŋ mının aşyq aitatynmyn. Ony kım jaqsy körsın?! Sondyqtan men marapat ülestırıletın kezderde ärkez jüldeden tys qalatynmyn jäne oǧan özım asa män bermeitınmın.
Menıŋ mındetım – elge qyzmet etu. Bır aǧam aityp edı: «Eŋbek ete berseŋ, qor bolmaisyŋ», - dep. Şamam jetkenşe ūlt ruhaniiatyna qyzmet etıp kelemın. Onyŋ ışınde Baianauyldyŋ orny erekşe. Azdy-köptı eŋbegımnıŋ elengenınıŋ körınısı – osy ataǧym.
Ataqsyzdyq degennıŋ ne ekenın 50 jasqa tolǧanda kördım, öz basymnan ötkızdım. Qanşa jerden eŋbek etseŋ de, senı halqyŋ jaqsy körıp, qūrmettese de, bilık ataqqa qatty qaraidy eken. Ataqqa qyzyqpaitynymdy bıletın Jarqyn Şäkärım aǧam: «Sen qate oilaisyŋ! Ataqsyz, erteŋ qinalasyŋ!», - deitın. Söitsem, ol kısı köptı körgen adam ǧoi, döp aitypty. «Ataqsyz bolǧanyŋ üşın qūqai köretın zaman tuǧan eken-au», - dep qynjyldym.
«Baianauyl audanynyŋ Qūrmettı azamaty» ataǧyna erekşe quandym. Endı maǧan ataqtar özdıgınen kele beretın sekıldı. Ataqtyŋ da bır qasietı bar şyǧar?! Ol ärine, abyroi-bedelıŋdı köteredı. Bıraq, sol abyroidy alyp jüru – öte qiyn. Keibıreuler, äsırese, jas kezınde ataq alǧandar, jer-kökke syimai qaǧynyp ketedı. Menıŋ jasym 50-den asty. Jastyqtyŋ buynan arylyp, öz-özıme kelgende aldym. Ataǧyma kır keltırmeimın dep oilaimyn. Baianauyldyŋ menıŋ keudeme tösbelgı ılıp bergenı – moinyma jauapkerşılık jüktep bergenı.
– 2006 jyly jaryq körgen alǧaşqy kıtabyŋyz – «Baianauyldyŋ dästürlı än önerı» qalai jazyldy?
– Öner tarihyn universitet qabyrǧasynda jürgende zerttei bastadym. Keiınırek, Mädi, Jaiau Mūsalar jönınde qadau-qadau maqala jazyp jürdım. Oblystyq telearnada telehabarlar jasadym. Jaqsylardyŋ ūrpaqtaryn tauyp alyp, äŋgımelesetın daǧdyly bır ädetım boldy. Bıreuler ony hobbi dep oilaidy. Al, men būǧan özımnıŋ missiiam dep qarap, kıtap jazǧym keldı. Kıtap ännıŋ tuy bolǧan Qali Baijanovtan bastaldy. Öitkenı qalada onyŋ balasy (marqūm bolyp kettı) Bolat Baijanov tūrdy. Ony ızdep bardym. Ekeuımızdıŋ ekı künge sozylǧan äŋgımemızdı qaǧazǧa tüsırdım. Ol «Altyn Orda» gazetıne basyldy. Ol kezde qalamyŋnyŋ qanaty baryn sezbeisıŋ ǧoi. Sol sūhbatty közı qaraqty oqyrman oqyp, «Qalamyŋ ötkır eken», - dedı. Sol jyly söz jas köŋılıme oŋ äser ettı. Jaza tüstım.
Jaiau Mūsanyŋ ūrpaqtarymen äŋgımelestım. Mūstafa Bürkıtbaiūlynyŋ ömır tarihy qyzyqtyrdy. Bäiten saldyŋ da ömırı keremet! Onyŋ da bır ūrpaǧymen söilestım. Estaidyŋ nemeresın közım kördı. Onyŋ şäkırtı – Jünıs Şaimerdenovtyŋ qoljazbasyn – Temırtauda tūratyn qyzynyŋ üiınen eskı däpterın aldym, közımdı jarq etkızdı. Qali Baijanovtyŋ eskı öleŋderın, köne qūjattaryn taptym. Kökşetau, Qarqaraly, Baianauyldy şarladym. Bırjan saldyŋ, Ükılı Ybyraidyŋ nemerelerımen äŋgımelestım. Arhivten ataqty «Mädi ısın» aqtardym. Onyŋ üstıne bala kezımnen Būqar jyraudan bastap, būl töŋırekte ötken barlyq alyptardy oqyp östım. Mıne, osynyŋ barlyǧy adamǧa impuls beredı. Işkı dauysym: «Saǧan osylar tegın kelıp tūrǧan joq, jaz!», - dep tūrdy. Būnyŋ barlyǧy boiyŋda jinalyp ruhani köz bolyp jarqyrap tūrady. Ne ısteisıŋ? Künıge eldıŋ bärıne auyzşa aityp jürmeisıŋ!
Janbota Kärıpbaev degen ınım bar, ol kezde ol käsıpkerlıkpen ainalysady, özı Atymtai Jomart azamat, soǧan jazyp jatqanymdy aityp edım, «Jaza ber!» dep jaryqqa şyǧaru jaǧyn bırden öz moinyna aldy. Sol kezde Baianauyldyŋ 180 jyldyq mereitoiy kele jatty. Iştei sol dübırlı toiǧa tartuym bolsyn degen nietpen, jazuǧa kırısıp kettım.
Janbotanyŋ «Jazuyŋa böget jasaidy!», - dep aqyl qosuymen, äielımdı törkınıne, balalardy naǧaşylaryna aparyp tastadym. Jūmysqa baryp kelgennen keiın, kompiuterden tūrmai, künı-tünı jazdym. Jastyq-ai, künıne kemı 18 saǧattan jūmys ıstegende eş şaldyqpauşy edım. Aqyry bitımdı salyp qysqa uaqytta jazǧan sol eŋbegım jaz ortasyna taman jazylyp bıttı.
Köp ūzamai Almatydaǧy «QazAqparat» baspasynan şaǧyn ǧana jasyl kıtabym 500 dana bolyp jaryq kördı. Sol bır japyraq kıtabym menıŋ önertanuşy degen atymdy şyǧaryp jıberdı.
Būl kıtabym jaily jyly pıkırler (auyzşa) bırşama aityldy. Äsırese, menı qanattandyrǧan Didar Amantaidyŋ bükpesız aitqan pıkırı boldy. Ol baspadan şyqqan bette-aq, 30-40 danasyn alyp qalyp, almatylyq qalamgerlerge taratyp jıberdı. Riza bolǧan ol tıptı kıtaptyŋ kei taraularyn sol kezde özı basqaryp otyrǧan gazetterıne etektei-etektei qylyp jariialap, jiı-jiı oqyrman nazaryna ūsynyp otyrdy. Marqūm Talasbek Äsemqūlov aǧam da bır kezdeskende maqtap, köŋılımdı demdep qoidy. Maraltai Raiymbekūly qūrdasymnyŋ da rizaşylyq tılegı esımde. Oqyǧandar tarapynan osyndai tıleules köŋılden tuǧan jürekjardy pıkırler oqtyn-oqtyn aitylyp qalatyn. Bıraq men, şynymdy aitsam, mūndai baǧalaulardy kütpegen edım.
Baspadan şyqqan kıtapty aldymen Qaraǧandyǧa, odan Baianauylǧa, 180 jyldyq mereitoiǧa jetkızdım. Bıraq, būl jaqtaǧylarǧa bır auyz eskertpedım. «Men Baianauyl turaly kıtap jazdym», - dep aituǧa ūialdym. Toiǧa tartuym, el-jūrtqa tosyn syiym bolsyn dep oiladym.
Toi bolyp jatqan jerge keldık. Menı eşkım tanymaidy. Sodan sahna maŋyndaǧy bır jerge Janbota ekeuımız tūra qalyp, kıtaptardy maşinanyŋ jüksalǧyşynyŋ üstıne jaiyp tastadyq, qyzyǧuşylyq bıldırgennıŋ barlyǧyna tegın tarattym. Tarihşy Maqsat Alpysbes dosym kelıp qūttyqtady, oǧan bırneşeuın ūstattym. Bıreuler tegın bergenımdı mensınbei ketedı. «Kıtabyn ötkıze almai jürgen bıreu», - dep oilaityn boluy kerek?! Söitıp tūrǧanda, anadai jerden Käuken Kenjetaev aǧamdy körıp qaldym. Künde qolǧa tüse bermeitın adam ǧoi, ärı maǧan jezdei bolyp keledı. Ol kısınıŋ jūbaiy – Şabal Beisekova menıŋ apam. Baryp, sälem berdım. Arǧy jaǧynda Qairat Baibosynov aǧam tūr. Köldeneŋ tūrǧan ūzyn «Limuzin» kölıgınde Asanälı aǧa tynyǧyp jatyr. Ol kısıler toiǧa arnaiy şaqyrylǧandar. Men ǧana şaqyrusyz kelgen.
Käuken aǧaǧa sälem bergen soŋ «Sızdıŋ baldyzyŋyz bolamyn!», - dep äŋgımenı tötesınen bastadym. Ol kısı de quyşkeş adam ǧoi: «Baiaǧydan berı nege ızdemeisıŋ? Apaŋnyŋ süiegı qurap qalǧan», - dedı. Tura osylai aitty. Adamnyŋ köŋılıne keledı eken. «Şabal apamnyŋ äkesı oqyǧan zaŋger adam bolǧan, bıraq Säken Seifullinnıŋ ideialas serıgı retınde 1937 jyly «Halyq jauy» atanyp, atylyp ketken. Äkemız jetım ösken. Sodan bailanys üzılıp qalǧan. Sız Almatyda, men Qaraǧandyda tūramyn. Barudyŋ retı kelmei jür», - dedım. «Kärı jezde, būl menıŋ Baianauyl jaily jazǧan kıtabym. Işınde sızdıŋ de atyŋyz bar», - dep qoltaŋbamen kıtabymdy ūsyndym. Ol kısı kıtapty jürgızuşısıne ūstata saldy.
Toidy tamaşalap, Qaraǧandyǧa endı qaituǧa jinalyp jatqan edık, audan äkımı apparatynyŋ basşysy Qaiyrgeldı Qasymtaiūly janyma jaqyndap kelıp, özın tanystyryp (Qairekeŋmen osylai tanystyq): «Sızdı ızdep jürmız, audan äkımı şaqyryp jatyr!», - dedı. Barsam, arnaiy tıgılgen aq ordada sol kezdegı audan äkımı Qorabai Şäkırūly men küişı Qarşyǧa Ahmediiarov otyr eken. Qorabai aǧam maǧan: «Saǧan üş sūraq qoiamyn. Qarşyǧa töreşı bolady», - dedı de, kıtaptyŋ özınıŋ oiymen ūştasqan kei tūstarynan alyp saual tastady. «Apyrmai-ä, men de solai oilauşy edım, bıreuler menımen daulasyp edı», - dedı de, razylyǧyn bıldırdı. Söitıp, audan äkımınıŋ aldynda ekzamen tapsyrdym (küldı – E.Q.). «Aqköŋıldıŋ aty aryp, tony tozbaidy» degen bar, menıŋ paida tabaiyn degen oiym da joq edı, bılerlıgı ǧoi, Qorabai aǧam, kıtaptyŋ körımdıgı dep qolyma konvert ūstatty. «Kıtaptyŋ qadırın bıl, tegın tarata berme!», - dedı. Sodan qalǧan kıtaptyŋ barlyǧyn Baianauyldyŋ kıtaphanasyna qaldyryp kettım.
Almatyda Ahat Jaqsybaev degen baianauyldyq jazuşy aǧam bar, bırde sol kısı habarlasty. Būryn ol kısımen aralastyǧym joq edı. Telefon tūtqasynyŋ ar jaǧynan: «Bızdıŋ el turaly jazǧan kıtabyŋdy oqydym», - dep rizaşylyǧyn bıldırdı. Nemeresınıŋ toiyna arnaiy qonaqqa şaqyryp, bır syr aitty. Būl – myna kıtaptyŋ maǧan qalai äser etkenı turaly kışkentai ǧana ştrih. Sol syrdy men de saǧan aityp bereiın:
«Bır künı Käuken aǧa «Men syrqattanyp jatyrmyn, üige kelıp ket!», - dep şaqyrdy (2008 jyly – E.Q.). «Saǧan tapsyratyn amanatym bar! Būl aurudan jaqsy bolmaimyn-au, älsırep qaldym», - dedı. Men qūndy bır dünie bolar-au dep topşyladym. Sodan jatqan tösegınen özı tūryp, söresınen bır japyraq jasyl kıtapty alyp şyqty. «Būl – bızdıŋ eldıŋ önerınıŋ tarihy. Osyny tapsyratyn ūlym joq. Qasterlep ūsta! Saǧan amanat!», - dedı (janaryna jas aldy – E.Q.). Sodan berı būl kıtap menıŋ üiımdegı eŋ qūndy qazynamdai törımde tūr». Osyny aitqanda Ahat aǧam da tolqydy.
Käuken aǧa – kısılıktı, ūly adam. Sol Baianauyl toiynda kıtapty tabystaǧanda aşy tılımen tüirep, mensıŋkıremei tūrdy ǧoi. Men kıtapta ony säl synaǧam, «Ümıt kütken Käuken Kenjetaev, Mūrat Tolybaevtar opera önerıne kettı. Söitıp ūly änşılık dästür üzıldı», - dep jazǧam. Sony köŋılıne almaǧan. Şyndyqty bılıp, sezıp, moiyndap tūr.
Menıŋ Baianauylmen bailanysymda, ūly tūlǧalardyŋ aruaǧyna qyzmet etuımde közge körınbeitın, tek köŋılge sezıletın tylsym syrlar bar. Mıne, kıtaptyŋ jazylu-şyǧu tarihy – osy. Ol kezde menıŋ täjıribem az edı. Bıraq, jüregımde jazuǧa degen qūştarlyq küştı edı. Būl – adal jürektıŋ sezımtal soǧysymen jazylǧan kıtap. Keleşekte būl kıtapty qaita jaŋǧyrtqym keledı. Syimai qalǧan, jinalyp jürgen qanşama mälımetter, älı atalmai jürgen ülken daryn ielerı bar. Sonyŋ barlyǧynyŋ basyn qosuym kerek.
Bızge Ahmet Jūbanovtyŋ «Zamana būlbūldary» kıtaby sūmdyq äser ettı. Ahaŋ būl eŋbegınde är önerpaz turaly 10-20 bettei ǧana jazady. Sonyŋ özınen bız ereşe äserlendık. Endı men solaryŋ bas-basyna bır-bır kıtap jazǧym keledı. Qazırdıŋ özınde basqa eŋbekterımdı aitpaǧanda «Ükılı Ybyrai», «Jüsıpbek Elebekov» atty kıtaptarym jaryq kördı.
– Qaz dauysty Qazybek bi, Tättımbet, Mäşhür Jüsıp, Mädi, Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Şäken Aimanov, Sūltanmahmūt Toraiǧyrov, Käuken Kenjetaev (sanamalasaq, tızım jalǧasa beredı) sekıldı tūlǧalar turaly derektı filmderdıŋ ssenariın jazdyŋyz, rejisser retınde tüsırdıŋız, redaktor retınde tüsırılımderıne jauapty boldyŋyz, atsalystyŋyz. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken sol tūlǧalardyŋ ömırın zerttep, zerdeleu barysynda köpşılık köre bermeitın qandai qasietterdı baiqadyŋyz?
– Menıŋ baiqaǧanym, qazaq handyǧynan kele jatqan memleketşıldık dästür Baianauyl topyraǧynda berık ornyqqan. Osy eldıŋ ata-babalary Qazaq handyǧyn qūrysqan, oǧan adal qyzmet etken. Sol tektılık osy topyraqqa sıŋgen. Ūrpaq boiyna daryǧan. Toǧyz handy jebelep, el bileu ısınıŋ klassikalyq ülgısın nūsqaǧan Būqar jyrau, qazaq ǧylymynyŋ negızın qalaǧan Qanyş Sätbaev, jaŋa muzykalyq däuır tuǧyzǧan Jaiau Mūsa, qazaq arheologiiasynyŋ atasy Älkei Marǧūlan, qazaq prozasynyŋ negızın salǧan Jüsıpbek Aimauytov, himiia ǧylymyn örıstetken Äbıken Bektūrov, elımızdıŋ energetika keşenınıŋ jüiesın jasaǧan Şapyq Şökin, qazaq kinosynyŋ negızın salǧan Şäken Aimanov, qazaqtyŋ teatr önerın aiaǧyna tūrǧyzyp ketken Jūmat Şanin, aitsaŋ tauysa almaisyŋ, būl tūlǧalardyŋ barlyǧynyŋ boiynda tuǧan topyraqtan daryǧan memleketşıldık ruh bar. Sūltanmahmūtqa «Qaraŋǧy qazaq kögıne örmelep şyǧyp kün bolam», - degendı arǧy tegındegı ūlttyq ūly sana aitqyzyp tūr. Jerdıŋ kiesı, eldıŋ batasy degen, mıne, osy. Būlar – elge qyzmet etudıŋ ülgısın körsetıp ketken alyp tūlǧalar.
Bır ǧana mysal, Qanyş Sätbaevtyŋ eŋbekterınıŋ qūny milliardtaǧan dollarmen esepteledı eken. Bıraq, ol özı memleketten bır sabaq jıp almaǧan jan. Bırde balam aityp keldı, universitette «Ekınşı düniejüzılık soǧys» degen sabaq ötıptı. Ūstazy, amerikadan kelgen tarihşy: «German faşizımın kım jeŋdı?», - dep sūrapty. Şäkırtter jamyrai jauap berıptı. Bıraq älgı tarihşy: «Sätbaevtyŋ arqasynda jeŋdı!», - deptı. Sebebın däleldep aityp berıptı. Söitsek, faşister marganes kenı mol Ukraina jerın basyp alǧan. Al, marganes bolmasa, tank soǧysuǧa jaramaidy. Marganesten tanktyŋ brony jasalady eken. Qorǧasyn, mys zauyttary jau qolynda qalǧan. Sodan beinelep aitqanda tank toqtaǧan, oq-därı tügesıluge ainalǧan. Qanyş Sätbaev sol kezde nebärı ekı aidyŋ ışınde Jezqazǧan, Balqaş ken oryndaryn şūǧyl aşyp, maidan dalasyna marganestıŋ de, mys pen qorǧasynnyŋ da mol qoryn jetkızgen. Osy jerde taǧy da orys şovinizmı körınıs tabady. Būl turaly jaq aştyrmaidy. Al, amerikan ǧalymy syrt, täuelsız közben qarap, aqiqattyŋ ara-jıgın ajyratyp berıp tūr. Qanyşty elge osynşama adal qyzmet etkızıp tūrǧan, Angliia saparynda Cherchilmen teŋ därejede söiletıp tūrǧan ūly aruaqtar ǧoi. Ol – el tızgının ūstaǧan ūly halyqtyŋ perzentı.
Bügıngı künge üzılmei jetken memleketşıldık dästür odan ärı jalǧasyp, nyǧaia tüsedı dep senemın.
– Şäken Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasynyŋ qazaq redaksiiasynyŋ bas redaktorysyz. Almatyǧa oquşylarymyzben bır barǧanymyzda, «Qazaqfilmge» saiahat jasatyp, tanystyrǧan edıŋız. Sol kezde Şäken atanyŋ armany turaly aittyŋyz. Sol arman oryndaluy mümkın be?
– «Qazaqfilmnıŋ» aldynda Şäken aǧanyŋ eskertkışı tūr. Künde sälem berıp ötemın.
Şäkennıŋ şapaǧaty qazaq kino önerıne ölşeusız tidı. Ol özınıŋ zor talanty men qajyrly eŋbegınıŋ küşımen qazaq kinosyna jol aşty. Ol kezde barlyǧy Mäskeuge baǧyndy, kino önerı de Mäskeuge qarady. Qazaq kinosy Şäkennıŋ abyroi bedelınıŋ arqasynda şaryqtap tūrdy. Qarjydan, basqa da türlı kedergılerden qysym köre qoiǧan joq. Körse, araǧa özı tüsetın. Öitkenı Mäskeude Şäkennıŋ bedelı öte küştı boldy.
Körnektı kinoakter Nūrjūman Yqtymbaev jas kezınde öte töbelesqor bolypty. Bır künı taǧy qyzyl şeke töbeleske qatysyp, bet auzy kögerıp kinostudiiaǧa kelgen «būzyq» akterge Şäken aǧa: «Myna betıŋ özıŋe kerek bolmasa, qazaq kinosyna kerek!», - deptı. Sodan Nūrjūman aǧa qiiaŋqylyqty da, töbelestı de tiyp, kinoǧa bırjola bet būrǧan. Oquǧa tüse almai qalǧan qoişynyŋ balasy Dimaş Ahimovty da Mäskeuge jıberıp, oqytqan. Endı mıne olar qazaq kinosyn örge bastyrǧan tūlǧalarǧa ainaldy. Şäken aǧa qazaq, orys, ūiǧyr dep bölmegen, bır jastyŋ boiyndaǧy talantyn kördı me, jaqsylyq jasap, jolyn aşudan jaŋylmaǧan.
Şäken aǧa Dınmūhamet Qonaevpen dos bolǧan. Ekeuı şahmat oinaudy jaqsy köredı eken. Bırde Şäken oiyn aldynda: «Būl joly jeŋsem, «Qazaqfilm» salu üşın qalaǧan jerımdı beresız!», - dep bästesıptı. Bırınşı basşy kelısıptı. Şäken aǧa ūtyp, osy küngı «Qazaqfilm» tūrǧan jerden bastap, Alataudyŋ bauyryna deiıngı jerdı sūrapty. «Gollivud» sekıldı kinoqalaşyq salamyn. Kino qazaq üşın qyzmet etedı. Būl jerde kino tüsıruge yŋǧaily barlyq öndırıs oşaqtary, kinoakterlerge arnalǧan üiler, balabaqşa, mektep – barlyǧy bolady. Solai dürkıretıp jūmys ıstep, qazaqty, qazaq kinosyn älemge tanytamyz», - dep bükıl armanyn aitypty. Aqyry, «Qazaqfilmge» köp jer berıledı. Qazır sodan qalǧany 18 gektar ǧana. Onyŋ özıne qaltaly oligarhtar köz tıgıp jür… Jyl saiyn «Qazaqfilmnıŋ» toqymdai jerı üşın soǧysamyz da jatamyz. Eger Şäken aǧa tırı bolǧanda Qonaevqa aitqanyn jüzege asyratyn edı, oǧan aǧanyŋ abyroi, bedelı, qajyr qairaty jetetın edı. Ökınıştısı, Şäken aǧa kenet qaitys bolyp kettı. Osylaişa, aǧanyŋ ūly armany oryndalmai qaldy. Bıraq, qalai desek te «Qazaqfilmdı» salyp, kinoöndırısın jolǧa qoiyp kettı. «Qazaqfilm» kino önerınıŋ qara şaŋyraǧyna, elımızdıŋ ruhani ortalyqtarynyŋ bırıne ainaldy.
Şäken aǧanyŋ armanyn oryndau, bügıngı künı asa qiyn şarua emes. Būǧan eŋ bırınşı kezekte ülken memleketşıldık sana kerek. Oǧan memlekettıŋ qarjysy da, mümkındıgı de jetedı. Būny jüzege asyru Şäken üşın emes, bızge, qazaqqa qajet. Kino arqyly myqty ūrpaq tärbieleuge, memlekettıŋ ataǧyn şyǧaruǧa äbden bolady.
– Qazır qazaqqa qandai öner qajet? Öner adamy qandai boluy kerek?
– Bır zamandarda öner degen – ūly mūrat edı, aqiqatqa jetudıŋ, Qūdailyq ūǧymdarǧa ūştasudyŋ joly bolatyn. «Qūdai bergen talant», - dep beker aitpaidy halyq. Köne kıtaptarda: «Esepşını, änşını, batyrdy Qūdai jaratady», - delıngen. Esepşı degen – ǧalym, ol ılım-bılımdı taratuşy. Batyr – el qorǧauşy. Änşı degen – önerpaz, ol halyqtyŋ jüregıne säule, ızgılık nūryn syilauşy. Eger öner bolmasa, adamnyŋ jüregı tebırenbese, halyq nadan bolyp ketpei me? Öner ielerı halyqty jaqsy änmen, tättı küimen äldileidı, oilantady, ülken epostardy jyrlaidy, halyqty ruhtandyrady. Mıne – önerpazdyŋ missiiasy. Öner bolmasa, halyq azyp ketedı. Mysaly, bır halyq änınıŋ boiynda qanşama düietanym jatyr. Üş minuttyq şaǧyn änge halyqtyq dünietanym, ūlttyq kodtyŋ quatty energiiasy syǧymdalyp syiyp tūr.
Abai atamyz: «Oi közımen tyŋdasaŋ, jaqsy ändı, ömır säule körıner sudai tūnyq», - deidı. Ertede halyq ändı jylap tyŋdaityn. Mäşhürdıŋ bır jazǧany bar: «Baianaula topyraǧynda ötken Qaqsal Otynşy küişı küi tartqanda eldıŋ közınen jas, mūrnynan boq aǧyp otyruşy edı», - deidı. Mıne, önerpaz!
Būqar jyrau, Ümbetei jyrau, Köteş aqyndar – kemeŋger tūlǧalar. Olar halyqtyŋ sözın söiledı. Hanǧa eldıŋ mūŋ-zaryn aitty. Jyraulardan keiın sal-serılerdıŋ däuırı keldı. Ūly mūratty arqalap Bırjan sal, Qūrmanǧazy, Tättımbet, Aqan serı, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq, Jaiau Mūsalar ömırge keldı. Olar jaŋa än dästürın, küi dästürın ala keldı. Qazaq änın älemdık örkeniet köşınen qaldyrmai, sol deŋgeige köterdı. Sol qazaq kompozitorlarynyŋ änderı negızınde bızdıŋ operamyz qalyptasty, qanşama kinofilmderge muzyka bop jazyldy. Būl änder – bızdıŋ ölmeitın ruhani azyǧymyz. Bızdıŋ bükıl ruhani keŋıstıgımızdı sol saiypqyran sal-serılerdıŋ änı men küiı toltyryp tūr. Sol änderdı tyŋdasaq, qazaqtyǧymyzdy, keŋdıgımız ben darhandyǧymyzdy tani tüsemız.
Qazır kommersiialyq, arzan sauyq önerı törge ozdy. Bız önerge oi közımen qaraudy qoidyq. Qol soǧyp, bileuge ǧana qūştarmyz. Önerge degen halyqtyŋ qūrmetı biık boluy kerek. Qazaqşa söz jazylǧan şetelden ūrlanǧan plagiat muzykalar keldı de önerdı bükıl mūratynan aiyrdy, bızdıŋ ülken önerımızdı qiratty.
Būqar jyrau: «Qazylyp qoiǧan orlar bar», - deidı. Ol or – tereŋ qazylǧan, eşqaşan kömılmeitın ata-babaŋnyŋ joly. Sol ormen iaǧni jolmen jüruımız kerek. Jolymyzǧa böget bolyp, basylyp qalǧan jerlerın arşuymyz kerek. Ūrpaqty sol ızben jürgızuımız qajet.
– Ol üşın qandai şara qoldanǧanymyz jön?
– Ülken önerpazdar daiarlau kerek. Menen de zor änşıler bar. Bıraq, halyq olardy emes, fanerşikterdı tyŋdaidy. Öitkenı, teledidardan künde köretını solar. Al, olarda öner mūraty joq, kommersiialyq müdde ǧana bar.
Men bırneşe jyl būryn ūlttyq muzyka önerın nasihattaityn ülken joba ūsynǧan bolatynmyn. Ol – Jasybai kölınıŋ jaǧasynda än festivalın ötkızu. Myqty-myqty tanymal änşıler tek qana halyq jäne halyq kompozitorlarynyŋ änderın oryndaidy, negızgı basymdylyq Baianauyl änderıne berıledı. Sapaly dybys qūrylǧylarynyŋ kömegımen jasalǧan būl än järmeŋkesın «Mezzo» atty älemdık muzykalyq arna arqyly tartuǧa mümkındık tabuǧa bolar edı. Sosyn būny düniejüzılık etnofestival deŋgeiıne köteruge bolady. Bıraq ol joba jüzege aspai qaldy, onyŋ ornyna Jasybai jaǧasynda estradalyq konsertter ūiymdastyryldy.
Bız önerdı saqtauymyz qajet. Ol üşın «Baianauyl festivalı» siiaqty öner järmeŋkelerın ūiymdastyru kerek. Osy «Kerek, kerek» deumen ömırımız öksıdı. Bükıl jer-kök estrada, bükıl el jyn-oinaq bolyp kettı. Onyŋ bızge eşqandai ruhani, ideologiialyq maŋyzy joq.
– Özıŋız – jurnalistsız. Audandyq gazet qandai boluy kerek? Ol ülken ädebi ūstahana bola ala ma?
– Bız audandyq gazettı oqyp östık. Ol kezdıŋ ideologiiasy da keremet edı. Qaidan keletının bılmeimın, äiteuır är üide gazet bolady. Men – kempır-şaldyŋ balasymyn. Bızdıŋ üiden mındettı türde tabylady. Bır japyraq gazet qoi, qūmartyp oqimyz. Işınde mındettı türde bır jylt etken jaqsy dünie bolady. Bärımız öleŋge qūmarmyz. Älı esımde, 3-4 oqityn kezım. Auyldas bır aǧaiynnyŋ: «Dostar, dostar, bır üzım nan üzısken, dostar, dostar, bır tüiır qūrt bölısken», - degen öleŋın oqydym. Ol maǧan ülken aqyn bolyp körındı. Qatty äser ettı.
Sosyn «Jaŋaarqa audanyna audarmaşy Isläm Jarylǧapov kelıptı», - degen aqparattyq maqalalardy oqimyz. «Bızdıŋ jerlesımız» dep jazyp qoiypty. Keiın bılsek, ol kısı bızdıŋ aǧamyz eken, qazaq audarmasynyŋ negızın saluşy, qazaq tılıne «Balmūzdaq», «Aialdama» sekıldı 5000 termin söz qosqan.
Mıne, sondai kışkentai närseler jas jetkınşekke oi salady, köŋılıne säule tüsıredı. Biylǧy Abai atyndaǧy memlekettık syilyqtyŋ ümıtkerı Serık Aqsūŋqarūly – qalamyn audandyq gazette ūştaǧan aqyn. Özı: «Men audandyq gazetke qaryzdarmyn!», - deidı.
Men Almatyda otyrsam da, el-jūrttyŋ jaǧdaiyna alaŋdaimyn. Baiaǧyda Jüsıpbek Elebekov radiodan Qaraǧandynyŋ aua-raiyn qalt jıbermei tyŋdap otyrady eken. Ol jaqta kün jyly, jaidary dese, balaşa quanyp, mäz bolady eken. Al, qys qatty, aiazdy, borandy dese, «Aǧaiyn-tuys ne hälde eken?» dep uaiym şegıp qalady eken.
Audandyq gazet – jergılıktı jerlerdegı maŋyzdy ruhani oşaqtardyŋ bırı. Mädeniet üiı, mektep, kıtaphana qandai qajet bolsa, gazet te sonşalyqty qajet. Ol halyqqa jylu beredı. Onyŋ ruhani-mädeni maŋyzy zor, äleumetke äserı küştı. Sol äsermen 10 jylda bır balanyŋ sanasy oiansa, ülken olja.
Audandyq gazettı damytudyŋ, türlendırudıŋ, körkeitudıŋ san aluan joly bar. Eŋ bastysy – mūraǧattaryŋyzda bar barlyq gazettıŋ elektrondy nūsqalaryn jasaqtau jäne jetıldıru, eskı gazet tıgındılerınde respublikalyq basylymdarǧa şyqpaǧan nebır qūndy materialdar bar, solardy jaryqqa şyǧaru.
Taǧy bır aqparattyq jaŋaşylyq – audanǧa kelgen qūrmettı qonaqtarmen qysqa-qysqa, bıraq özektı beinesūhbattar jasau, gazet turaly, audannyŋ bügıngı tynysy jaily videoaŋdatpalardy tüsıru. Qazır äleumettık jelıde videolardy köru keŋ etek jaiuda. Sol qysqa videolardy taratyp jıberu qajet. Sonda oqyrman, beinesiujettı tamaşalaidy, gazettı oqidy. Solaişa gazet qoǧamnyŋ tıregıne ainalady.
Audandyq gazetterge batyldyq jetıspeidı. Syni taqyryptar jiı qozǧalyp, audandaǧy mäseleler ötkır jazylsa. Baianauyl – tabiǧaty bai ölke. Aŋ-qūs, orman qalai qorǧaluda? Olarǧa ziian keltıruşıler bar ma? Sony jazu kerek.
Al, gazetterdıŋ jedel aqparat taratuǧa beiımdeluı – zamannyŋ basty talaby.
– Erlan aǧa, äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Elaman QABDILÄŞIM
Ūqsas jaŋalyqtar
