Belgili dástúrli ánshi, ónertanýshy Erlan Tóleýtaı jaqynda «Baıanaýyl aýdanynyń Qurmetti azamaty» ataǵyn alǵan bolatyn. "Adyrna" ulttyq portaly ujymy ánshini marapatymen quttyqtaı otyryp, "Baıantaý" gazetine bergen suhbatyn oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdik.
– Erlan aǵa, «Baıanaýyl aýdanynyń Qurmetti azamaty» ataǵyńyz qutty bolsyn! Bul ataqty qalaı qabyldadyńyz?
– Byltyr qarasha aıynda aqjoltaı habar jetti. Ol kezde men Qaraǵandy qalasynda dúbirli toıda júrgenmin. Meniń elim – Jańarqa, úsh qyzy – qazaq radıosynyń dıktory Saýyq Jaqanova, «Aıgólek» jýrnalynyń bas redaktory Qymbat Ábildına jáne alashtanýshy, ǵalym Aıgúl Ismaqovany arnaıy shaqyryp, qurmet jasady. Úsh apam meni aldaryna salyp alyp bardy. Sol keshke atsalystym, án aıttym. Bul – shyǵarmashylyq kesh qana emes, urpaq tárbıesi týraly keleli keńes boldy.
Kezdesýden keıin dastarhan jaıyldy. Sol jerde júrgenimde aýdan ákiminiń apparat basshysy Qaıyrgeldi Qasymtaıuly habarlasyp, súıinshi jańalyqty jetkizdi. Keýdemdi qýanysh sezimi bılep, bir orynda tura almaı degbirsizdenip ary-beri júrip kettim. Keýdemde bir alapat jarylys bolǵan sekildi.
Shynymdy aıtsam, men ataq izdemedim. Keıbireýler sekildi qýǵan da joqpyn. Mektepte alǵan maqtaý gramotalarym, sodan keıin halyqaralyq, respýblıkalyq án báıgeleri men óner saıystarynan alǵan laýreattyq ataqtarym bar. Odan basqa alyp kórmeppin. Óıtkeni Qaraǵandyda júrgende meniń ómirim jýrnalıstıkamen tyǵyz baılanysty boldy. Jýrnalıst bolǵanda da, maqtaıtyn emes, áleýmettiń shyndyǵyn aıtyp, nazar aýdaratyn nárselerdi kóterip, ákim-qaralardyń minin ashyq aıtatynmyn. Ony kim jaqsy kórsin?! Sondyqtan men marapat úlestiriletin kezderde árkez júldeden tys qalatynmyn jáne oǵan ózim asa mán bermeıtinmin.
Meniń mindetim – elge qyzmet etý. Bir aǵam aıtyp edi: «Eńbek ete berseń, qor bolmaısyń», - dep. Shamam jetkenshe ult rýhanııatyna qyzmet etip kelemin. Onyń ishinde Baıanaýyldyń orny erekshe. Azdy-kópti eńbegimniń elengeniniń kórinisi – osy ataǵym.
Ataqsyzdyq degenniń ne ekenin 50 jasqa tolǵanda kórdim, óz basymnan ótkizdim. Qansha jerden eńbek etseń de, seni halqyń jaqsy kórip, qurmettese de, bılik ataqqa qatty qaraıdy eken. Ataqqa qyzyqpaıtynymdy biletin Jarqyn Shákárim aǵam: «Sen qate oılaısyń! Ataqsyz, erteń qınalasyń!», - deıtin. Sóıtsem, ol kisi kópti kórgen adam ǵoı, dóp aıtypty. «Ataqsyz bolǵanyń úshin quqaı kóretin zaman týǵan eken-aý», - dep qynjyldym.
«Baıanaýyl aýdanynyń Qurmetti azamaty» ataǵyna erekshe qýandym. Endi maǵan ataqtar ózdiginen kele beretin sekildi. Ataqtyń da bir qasıeti bar shyǵar?! Ol árıne, abyroı-bedelińdi kóteredi. Biraq, sol abyroıdy alyp júrý – óte qıyn. Keıbireýler, ásirese, jas kezinde ataq alǵandar, jer-kókke syımaı qaǵynyp ketedi. Meniń jasym 50-den asty. Jastyqtyń býynan arylyp, óz-ózime kelgende aldym. Ataǵyma kir keltirmeımin dep oılaımyn. Baıanaýyldyń meniń keýdeme tósbelgi ilip bergeni – moınyma jaýapkershilik júktep bergeni.
– 2006 jyly jaryq kórgen alǵashqy kitabyńyz – «Baıanaýyldyń dástúrli án óneri» qalaı jazyldy?
– Óner tarıhyn ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgende zertteı bastadym. Keıinirek, Mádı, Jaıaý Musalar jóninde qadaý-qadaý maqala jazyp júrdim. Oblystyq telearnada telehabarlar jasadym. Jaqsylardyń urpaqtaryn taýyp alyp, áńgimelesetin daǵdyly bir ádetim boldy. Bireýler ony hobbı dep oılaıdy. Al, men buǵan ózimniń mıssııam dep qarap, kitap jazǵym keldi. Kitap ánniń týy bolǵan Qalı Baıjanovtan bastaldy. Óıtkeni qalada onyń balasy (marqum bolyp ketti) Bolat Baıjanov turdy. Ony izdep bardym. Ekeýimizdiń eki kúnge sozylǵan áńgimemizdi qaǵazǵa túsirdim. Ol «Altyn Orda» gazetine basyldy. Ol kezde qalamyńnyń qanaty baryn sezbeısiń ǵoı. Sol suhbatty kózi qaraqty oqyrman oqyp, «Qalamyń ótkir eken», - dedi. Sol jyly sóz jas kóńilime oń áser etti. Jaza tústim.
Jaıaý Musanyń urpaqtarymen áńgimelestim. Mustafa Búrkitbaıulynyń ómir tarıhy qyzyqtyrdy. Báıten saldyń da ómiri keremet! Onyń da bir urpaǵymen sóılestim. Estaıdyń nemeresin kózim kórdi. Onyń shákirti – Júnis Shaımerdenovtyń qoljazbasyn – Temirtaýda turatyn qyzynyń úıinen eski dápterin aldym, kózimdi jarq etkizdi. Qalı Baıjanovtyń eski óleńderin, kóne qujattaryn taptym. Kókshetaý, Qarqaraly, Baıanaýyldy sharladym. Birjan saldyń, Úkili Ybyraıdyń nemerelerimen áńgimelestim. Arhıvten ataqty «Mádı isin» aqtardym. Onyń ústine bala kezimnen Buqar jyraýdan bastap, bul tóńirekte ótken barlyq alyptardy oqyp óstim. Mine, osynyń barlyǵy adamǵa ımpýls beredi. Ishki daýysym: «Saǵan osylar tegin kelip turǵan joq, jaz!», - dep turdy. Bunyń barlyǵy boıyńda jınalyp rýhanı kóz bolyp jarqyrap turady. Ne isteısiń? Kúnige eldiń bárine aýyzsha aıtyp júrmeısiń!
Janbota Káripbaev degen inim bar, ol kezde ol kásipkerlikpen aınalysady, ózi Atymtaı Jomart azamat, soǵan jazyp jatqanymdy aıtyp edim, «Jaza ber!» dep jaryqqa shyǵarý jaǵyn birden óz moınyna aldy. Sol kezde Baıanaýyldyń 180 jyldyq mereıtoıy kele jatty. Ishteı sol dúbirli toıǵa tartýym bolsyn degen nıetpen, jazýǵa kirisip kettim.
Janbotanyń «Jazýyńa bóget jasaıdy!», - dep aqyl qosýymen, áıelimdi tórkinine, balalardy naǵashylaryna aparyp tastadym. Jumysqa baryp kelgennen keıin, kompıýterden turmaı, kúni-túni jazdym. Jastyq-aı, kúnine kemi 18 saǵattan jumys istegende esh shaldyqpaýshy edim. Aqyry bıtimdi salyp qysqa ýaqytta jazǵan sol eńbegim jaz ortasyna taman jazylyp bitti.
Kóp uzamaı Almatydaǵy «QazAqparat» baspasynan shaǵyn ǵana jasyl kitabym 500 dana bolyp jaryq kórdi. Sol bir japyraq kitabym meniń ónertanýshy degen atymdy shyǵaryp jiberdi.
Bul kitabym jaıly jyly pikirler (aýyzsha) birshama aıtyldy. Ásirese, meni qanattandyrǵan Dıdar Amantaıdyń búkpesiz aıtqan pikiri boldy. Ol baspadan shyqqan bette-aq, 30-40 danasyn alyp qalyp, almatylyq qalamgerlerge taratyp jiberdi. Rıza bolǵan ol tipti kitaptyń keı taraýlaryn sol kezde ózi basqaryp otyrǵan gazetterine etekteı-etekteı qylyp jarııalap, jıi-jıi oqyrman nazaryna usynyp otyrdy. Marqum Talasbek Ásemqulov aǵam da bir kezdeskende maqtap, kóńilimdi demdep qoıdy. Maraltaı Raıymbekuly qurdasymnyń da rızashylyq tilegi esimde. Oqyǵandar tarapynan osyndaı tileýles kóńilden týǵan júrekjardy pikirler oqtyn-oqtyn aıtylyp qalatyn. Biraq men, shynymdy aıtsam, mundaı baǵalaýlardy kútpegen edim.
Baspadan shyqqan kitapty aldymen Qaraǵandyǵa, odan Baıanaýylǵa, 180 jyldyq mereıtoıǵa jetkizdim. Biraq, bul jaqtaǵylarǵa bir aýyz eskertpedim. «Men Baıanaýyl týraly kitap jazdym», - dep aıtýǵa uıaldym. Toıǵa tartýym, el-jurtqa tosyn syıym bolsyn dep oıladym.
Toı bolyp jatqan jerge keldik. Meni eshkim tanymaıdy. Sodan sahna mańyndaǵy bir jerge Janbota ekeýimiz tura qalyp, kitaptardy mashınanyń júksalǵyshynyń ústine jaıyp tastadyq, qyzyǵýshylyq bildirgenniń barlyǵyna tegin tarattym. Tarıhshy Maqsat Alpysbes dosym kelip quttyqtady, oǵan birnesheýin ustattym. Bireýler tegin bergenimdi mensinbeı ketedi. «Kitabyn ótkize almaı júrgen bireý», - dep oılaıtyn bolýy kerek?! Sóıtip turǵanda, anadaı jerden Káýken Kenjetaev aǵamdy kórip qaldym. Kúnde qolǵa túse bermeıtin adam ǵoı, ári maǵan jezdeı bolyp keledi. Ol kisiniń jubaıy – Shabal Beısekova meniń apam. Baryp, sálem berdim. Arǵy jaǵynda Qaırat Baıbosynov aǵam tur. Kóldeneń turǵan uzyn «Lımýzın» kóliginde Asanáli aǵa tynyǵyp jatyr. Ol kisiler toıǵa arnaıy shaqyrylǵandar. Men ǵana shaqyrýsyz kelgen.
Káýken aǵaǵa sálem bergen soń «Sizdiń baldyzyńyz bolamyn!», - dep áńgimeni tótesinen bastadym. Ol kisi de qýyshkesh adam ǵoı: «Baıaǵydan beri nege izdemeısiń? Apańnyń súıegi qýrap qalǵan», - dedi. Týra osylaı aıtty. Adamnyń kóńiline keledi eken. «Shabal apamnyń ákesi oqyǵan zańger adam bolǵan, biraq Sáken Seıfýllınniń ıdeıalas serigi retinde 1937 jyly «Halyq jaýy» atanyp, atylyp ketken. Ákemiz jetim ósken. Sodan baılanys úzilip qalǵan. Siz Almatyda, men Qaraǵandyda turamyn. Barýdyń reti kelmeı júr», - dedim. «Kári jezde, bul meniń Baıanaýyl jaıly jazǵan kitabym. Ishinde sizdiń de atyńyz bar», - dep qoltańbamen kitabymdy usyndym. Ol kisi kitapty júrgizýshisine ustata saldy.
Toıdy tamashalap, Qaraǵandyǵa endi qaıtýǵa jınalyp jatqan edik, aýdan ákimi apparatynyń basshysy Qaıyrgeldi Qasymtaıuly janyma jaqyndap kelip, ózin tanystyryp (Qaırekeńmen osylaı tanystyq): «Sizdi izdep júrmiz, aýdan ákimi shaqyryp jatyr!», - dedi. Barsam, arnaıy tigilgen aq ordada sol kezdegi aýdan ákimi Qorabaı Shákiruly men kúıshi Qarshyǵa Ahmedııarov otyr eken. Qorabaı aǵam maǵan: «Saǵan úsh suraq qoıamyn. Qarshyǵa tóreshi bolady», - dedi de, kitaptyń óziniń oıymen ushtasqan keı tustarynan alyp saýal tastady. «Apyrmaı-á, men de solaı oılaýshy edim, bireýler menimen daýlasyp edi», - dedi de, razylyǵyn bildirdi. Sóıtip, aýdan ákiminiń aldynda ekzamen tapsyrdym (kúldi – E.Q.). «Aqkóńildiń aty aryp, tony tozbaıdy» degen bar, meniń paıda tabaıyn degen oıym da joq edi, bilerligi ǵoı, Qorabaı aǵam, kitaptyń kórimdigi dep qolyma konvert ustatty. «Kitaptyń qadirin bil, tegin tarata berme!», - dedi. Sodan qalǵan kitaptyń barlyǵyn Baıanaýyldyń kitaphanasyna qaldyryp kettim.
Almatyda Ahat Jaqsybaev degen baıanaýyldyq jazýshy aǵam bar, birde sol kisi habarlasty. Buryn ol kisimen aralastyǵym joq edi. Telefon tutqasynyń ar jaǵynan: «Bizdiń el týraly jazǵan kitabyńdy oqydym», - dep rızashylyǵyn bildirdi. Nemeresiniń toıyna arnaıy qonaqqa shaqyryp, bir syr aıtty. Bul – myna kitaptyń maǵan qalaı áser etkeni týraly kishkentaı ǵana shtrıh. Sol syrdy men de saǵan aıtyp bereıin:
«Bir kúni Káýken aǵa «Men syrqattanyp jatyrmyn, úıge kelip ket!», - dep shaqyrdy (2008 jyly – E.Q.). «Saǵan tapsyratyn amanatym bar! Bul aýrýdan jaqsy bolmaımyn-aý, álsirep qaldym», - dedi. Men qundy bir dúnıe bolar-aý dep topshyladym. Sodan jatqan tóseginen ózi turyp, sóresinen bir japyraq jasyl kitapty alyp shyqty. «Bul – bizdiń eldiń óneriniń tarıhy. Osyny tapsyratyn ulym joq. Qasterlep usta! Saǵan amanat!», - dedi (janaryna jas aldy – E.Q.). Sodan beri bul kitap meniń úıimdegi eń qundy qazynamdaı tórimde tur». Osyny aıtqanda Ahat aǵam da tolqydy.
Káýken aǵa – kisilikti, uly adam. Sol Baıanaýyl toıynda kitapty tabystaǵanda ay tilimen túırep, mensińkiremeı turdy ǵoı. Men kitapta ony sál synaǵam, «Úmit kútken Káýken Kenjetaev, Murat Tolybaevtar opera ónerine ketti. Sóıtip uly ánshilik dástúr úzildi», - dep jazǵam. Sony kóńiline almaǵan. Shyndyqty bilip, sezip, moıyndap tur.
Meniń Baıanaýylmen baılanysymda, uly tulǵalardyń arýaǵyna qyzmet etýimde kózge kórinbeıtin, tek kóńilge seziletin tylsym syrlar bar. Mine, kitaptyń jazylý-shyǵý tarıhy – osy. Ol kezde meniń tájirıbem az edi. Biraq, júregimde jazýǵa degen qushtarlyq kúshti edi. Bul – adal júrektiń sezimtal soǵysymen jazylǵan kitap. Keleshekte bul kitapty qaıta jańǵyrtqym keledi. Syımaı qalǵan, jınalyp júrgen qanshama málimetter, áli atalmaı júrgen úlken daryn ıeleri bar. Sonyń barlyǵynyń basyn qosýym kerek.
Bizge Ahmet Jubanovtyń «Zamana bulbuldary» kitaby sumdyq áser etti. Ahań bul eńbeginde ár ónerpaz týraly 10-20 betteı ǵana jazady. Sonyń ózinen biz ereshe áserlendik. Endi men solaryń bas-basyna bir-bir kitap jazǵym keledi. Qazirdiń ózinde basqa eńbekterimdi aıtpaǵanda «Úkili Ybyraı», «Júsipbek Elebekov» atty kitaptarym jaryq kórdi.
– Qaz daýysty Qazybek bı, Táttimbet, Máshhúr Júsip, Mádı, Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Sháken Aımanov, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Káýken Kenjetaev (sanamalasaq, tizim jalǵasa beredi) sekildi tulǵalar týraly derekti fılmderdiń senarıin jazdyńyz, rejısser retinde túsirdińiz, redaktor retinde túsirilimderine jaýapty boldyńyz, atsalystyńyz. Qazaqtyń mańdaıyna bitken sol tulǵalardyń ómirin zerttep, zerdeleý barysynda kópshilik kóre bermeıtin qandaı qasıetterdi baıqadyńyz?
– Meniń baıqaǵanym, qazaq handyǵynan kele jatqan memleketshildik dástúr Baıanaýyl topyraǵynda berik ornyqqan. Osy eldiń ata-babalary Qazaq handyǵyn qurysqan, oǵan adal qyzmet etken. Sol tektilik osy topyraqqa sińgen. Urpaq boıyna daryǵan. Toǵyz handy jebelep, el bıleý isiniń klassıkalyq úlgisin nusqaǵan Buqar jyraý, qazaq ǵylymynyń negizin qalaǵan Qanysh Sátbaev, jańa mýzykalyq dáýir týǵyzǵan Jaıaý Musa, qazaq arheologııasynyń atasy Álkeı Marǵulan, qazaq prozasynyń negizin salǵan Júsipbek Aımaýytov, hımııa ǵylymyn óristetken Ábiken Bekturov, elimizdiń energetıka kesheniniń júıesin jasaǵan Shapyq Shókın, qazaq kınosynyń negizin salǵan Sháken Aımanov, qazaqtyń teatr ónerin aıaǵyna turǵyzyp ketken Jumat Shanın, aıtsań taýysa almaısyń, bul tulǵalardyń barlyǵynyń boıynda týǵan topyraqtan daryǵan memleketshildik rýh bar. Sultanmahmutqa «Qarańǵy qazaq kógine órmelep shyǵyp kún bolam», - degendi arǵy tegindegi ulttyq uly sana aıtqyzyp tur. Jerdiń kıesi, eldiń batasy degen, mine, osy. Bular – elge qyzmet etýdiń úlgisin kórsetip ketken alyp tulǵalar.
Bir ǵana mysal, Qanysh Sátbaevtyń eńbekteriniń quny mıllıardtaǵan dollarmen esepteledi eken. Biraq, ol ózi memleketten bir sabaq jip almaǵan jan. Birde balam aıtyp keldi, ýnıversıtette «Ekinshi dúnıejúzilik soǵys» degen sabaq ótipti. Ustazy, amerıkadan kelgen tarıhshy: «German fashızimin kim jeńdi?», - dep surapty. Shákirtter jamyraı jaýap beripti. Biraq álgi tarıhshy: «Sátbaevtyń arqasynda jeńdi!», - depti. Sebebin dáleldep aıtyp beripti. Sóıtsek, fashıster margane keni mol Ýkraına jerin basyp alǵan. Al, margane bolmasa, tank soǵysýǵa jaramaıdy. Marganeten tanktyń brony jasalady eken. Qorǵasyn, mys zaýyttary jaý qolynda qalǵan. Sodan beınelep aıtqanda tank toqtaǵan, oq-dári túgesilýge aınalǵan. Qanysh Sátbaev sol kezde nebári eki aıdyń ishinde Jezqazǵan, Balqash ken oryndaryn shuǵyl ashyp, maıdan dalasyna marganetiń de, mys pen qorǵasynnyń da mol qoryn jetkizgen. Osy jerde taǵy da orys shovınızmi kórinis tabady. Bul týraly jaq ashtyrmaıdy. Al, amerıkan ǵalymy syrt, táýelsiz kózben qarap, aqıqattyń ara-jigin ajyratyp berip tur. Qanyshty elge osynshama adal qyzmet etkizip turǵan, Anglııa saparynda Cherchılmen teń dárejede sóıletip turǵan uly arýaqtar ǵoı. Ol – el tizginin ustaǵan uly halyqtyń perzenti.
Búgingi kúnge úzilmeı jetken memleketshildik dástúr odan ári jalǵasyp, nyǵaıa túsedi dep senemin.
– Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń qazaq redakııasynyń bas redaktorysyz. Almatyǵa oqýshylarymyzben bir barǵanymyzda, «Qazaqfılmge» saıahat jasatyp, tanystyrǵan edińiz. Sol kezde Sháken atanyń armany týraly aıttyńyz. Sol arman oryndalýy múmkin be?
– «Qazaqfılmniń» aldynda Sháken aǵanyń eskertkishi tur. Kúnde sálem berip ótemin.
Shákenniń shapaǵaty qazaq kıno ónerine ólsheýsiz tıdi. Ol óziniń zor talanty men qajyrly eńbeginiń kúshimen qazaq kınosyna jol ashty. Ol kezde barlyǵy Máskeýge baǵyndy, kıno óneri de Máskeýge qarady. Qazaq kınosy Shákenniń abyroı bedeliniń arqasynda sharyqtap turdy. Qarjydan, basqa da túrli kedergilerden qysym kóre qoıǵan joq. Kórse, araǵa ózi túsetin. Óıtkeni Máskeýde Shákenniń bedeli óte kúshti boldy.
Kórnekti kınoakter Nurjuman Yqtymbaev jas kezinde óte tóbelesqor bolypty. Bir kúni taǵy qyzyl sheke tóbeleske qatysyp, bet aýzy kógerip kınostýdııaǵa kelgen «buzyq» akterge Sháken aǵa: «Myna betiń ózińe kerek bolmasa, qazaq kınosyna kerek!», - depti. Sodan Nurjuman aǵa qııańqylyqty da, tóbelesti de tıyp, kınoǵa birjola bet burǵan. Oqýǵa túse almaı qalǵan qoıshynyń balasy Dımash Ahımovty da Máskeýge jiberip, oqytqan. Endi mine olar qazaq kınosyn órge bastyrǵan tulǵalarǵa aınaldy. Sháken aǵa qazaq, orys, uıǵyr dep bólmegen, bir jastyń boıyndaǵy talantyn kórdi me, jaqsylyq jasap, jolyn ashýdan jańylmaǵan.
Sháken aǵa Dinmuhamet Qonaevpen dos bolǵan. Ekeýi shahmat oınaýdy jaqsy kóredi eken. Birde Sháken oıyn aldynda: «Bul joly jeńsem, «Qazaqfılm» salý úshin qalaǵan jerimdi beresiz!», - dep bástesipti. Birinshi basshy kelisipti. Sháken aǵa utyp, osy kúngi «Qazaqfılm» turǵan jerden bastap, Alataýdyń baýyryna deıingi jerdi surapty. «Gollıvýd» sekildi kınoqalashyq salamyn. Kıno qazaq úshin qyzmet etedi. Bul jerde kıno túsirýge yńǵaıly barlyq óndiris oshaqtary, kınoakterlerge arnalǵan úıler, balabaqsha, mektep – barlyǵy bolady. Solaı dúrkiretip jumys istep, qazaqty, qazaq kınosyn álemge tanytamyz», - dep búkil armanyn aıtypty. Aqyry, «Qazaqfılmge» kóp jer beriledi. Qazir sodan qalǵany 18 gektar ǵana. Onyń ózine qaltaly olıgarhtar kóz tigip júr… Jyl saıyn «Qazaqfılmniń» toqymdaı jeri úshin soǵysamyz da jatamyz. Eger Sháken aǵa tiri bolǵanda Qonaevqa aıtqanyn júzege asyratyn edi, oǵan aǵanyń abyroı, bedeli, qajyr qaıraty jetetin edi. Ókinishtisi, Sháken aǵa kenet qaıtys bolyp ketti. Osylaısha, aǵanyń uly armany oryndalmaı qaldy. Biraq, qalaı desek te «Qazaqfılmdi» salyp, kınoóndirisin jolǵa qoıyp ketti. «Qazaqfılm» kıno óneriniń qara shańyraǵyna, elimizdiń rýhanı ortalyqtarynyń birine aınaldy.
Sháken aǵanyń armanyn oryndaý, búgingi kúni asa qıyn sharýa emes. Buǵan eń birinshi kezekte úlken memleketshildik sana kerek. Oǵan memlekettiń qarjysy da, múmkindigi de jetedi. Buny júzege asyrý Sháken úshin emes, bizge, qazaqqa qajet. Kıno arqyly myqty urpaq tárbıeleýge, memlekettiń ataǵyn shyǵarýǵa ábden bolady.
– Qazir qazaqqa qandaı óner qajet? Óner adamy qandaı bolýy kerek?
– Bir zamandarda óner degen – uly murat edi, aqıqatqa jetýdiń, Qudaılyq uǵymdarǵa ushtasýdyń joly bolatyn. «Qudaı bergen talant», - dep beker aıtpaıdy halyq. Kóne kitaptarda: «Esepshini, ánshini, batyrdy Qudaı jaratady», - delingen. Esepshi degen – ǵalym, ol ilim-bilimdi taratýshy. Batyr – el qorǵaýshy. Ánshi degen – ónerpaz, ol halyqtyń júregine sáýle, izgilik nuryn syılaýshy. Eger óner bolmasa, adamnyń júregi tebirenbese, halyq nadan bolyp ketpeı me? Óner ıeleri halyqty jaqsy ánmen, tátti kúımen áldıleıdi, oılantady, úlken epostardy jyrlaıdy, halyqty rýhtandyrady. Mine – ónerpazdyń mıssııasy. Óner bolmasa, halyq azyp ketedi. Mysaly, bir halyq ániniń boıynda qanshama dúıetanym jatyr. Úsh mınýttyq shaǵyn ánge halyqtyq dúnıetanym, ulttyq kodtyń qýatty energııasy syǵymdalyp syıyp tur.
Abaı atamyz: «Oı kózimen tyńdasań, jaqsy ándi, ómir sáýle kóriner sýdaı tunyq», - deıdi. Ertede halyq ándi jylap tyńdaıtyn. Máshhúrdiń bir jazǵany bar: «Baıanaýla topyraǵynda ótken Qaqsal Otynshy kúıshi kúı tartqanda eldiń kózinen jas, murnynan boq aǵyp otyrýshy edi», - deıdi. Mine, ónerpaz!
Buqar jyraý, Úmbeteı jyraý, Kótesh aqyndar – kemeńger tulǵalar. Olar halyqtyń sózin sóıledi. Hanǵa eldiń muń-zaryn aıtty. Jyraýlardan keıin sal-serilerdiń dáýiri keldi. Uly muratty arqalap Birjan sal, Qurmanǵazy, Táttimbet, Aqan seri, Úkili Ybyraı, Balýan Sholaq, Jaıaý Musalar ómirge keldi. Olar jańa án dástúrin, kúı dástúrin ala keldi. Qazaq ánin álemdik órkenıet kóshinen qaldyrmaı, sol deńgeıge kóterdi. Sol qazaq kompozıtorlarynyń ánderi negizinde bizdiń operamyz qalyptasty, qanshama kınofılmderge mýzyka bop jazyldy. Bul ánder – bizdiń ólmeıtin rýhanı azyǵymyz. Bizdiń búkil rýhanı keńistigimizdi sol saıypqyran sal-serilerdiń áni men kúıi toltyryp tur. Sol ánderdi tyńdasaq, qazaqtyǵymyzdy, keńdigimiz ben darhandyǵymyzdy tanı túsemiz.
Qazir kommerııalyq, arzan saýyq óneri tórge ozdy. Biz ónerge oı kózimen qaraýdy qoıdyq. Qol soǵyp, bıleýge ǵana qushtarmyz. Ónerge degen halyqtyń qurmeti bıik bolýy kerek. Qazaqsha sóz jazylǵan shetelden urlanǵan plagıat mýzykalar keldi de ónerdi búkil muratynan aıyrdy, bizdiń úlken ónerimizdi qıratty.
Buqar jyraý: «Qazylyp qoıǵan orlar bar», - deıdi. Ol or – tereń qazylǵan, eshqashan kómilmeıtin ata-babańnyń joly. Sol ormen ıaǵnı jolmen júrýimiz kerek. Jolymyzǵa bóget bolyp, basylyp qalǵan jerlerin arshýymyz kerek. Urpaqty sol izben júrgizýimiz qajet.
– Ol úshin qandaı shara qoldanǵanymyz jón?
– Úlken ónerpazdar daıarlaý kerek. Menen de zor ánshiler bar. Biraq, halyq olardy emes, fanerıkterdi tyńdaıdy. Óıtkeni, teledıdardan kúnde kóretini solar. Al, olarda óner muraty joq, kommerııalyq múdde ǵana bar.
Men birneshe jyl buryn ulttyq mýzyka ónerin nasıhattaıtyn úlken joba usynǵan bolatynmyn. Ol – Jasybaı kóliniń jaǵasynda án festıvalin ótkizý. Myqty-myqty tanymal ánshiler tek qana halyq jáne halyq kompozıtorlarynyń ánderin oryndaıdy, negizgi basymdylyq Baıanaýyl ánderine beriledi. Sapaly dybys qurylǵylarynyń kómegimen jasalǵan bul án jármeńkesin «Mezzo» atty álemdik mýzykalyq arna arqyly tartýǵa múmkindik tabýǵa bolar edi. Sosyn buny dúnıejúzilik etnofestıval deńgeıine kóterýge bolady. Biraq ol joba júzege aspaı qaldy, onyń ornyna Jasybaı jaǵasynda estradalyq konertter uıymdastyryldy.
Biz ónerdi saqtaýymyz qajet. Ol úshin «Baıanaýyl festıvali» sııaqty óner jármeńkelerin uıymdastyrý kerek. Osy «Kerek, kerek» deýmen ómirimiz óksidi. Búkil jer-kók estrada, búkil el jyn-oınaq bolyp ketti. Onyń bizge eshqandaı rýhanı, ıdeologııalyq mańyzy joq.
– Ózińiz – jýrnalıstsiz. Aýdandyq gazet qandaı bolýy kerek? Ol úlken ádebı ustahana bola ala ma?
– Biz aýdandyq gazetti oqyp óstik. Ol kezdiń ıdeologııasy da keremet edi. Qaıdan keletinin bilmeımin, áıteýir ár úıde gazet bolady. Men – kempir-shaldyń balasymyn. Bizdiń úıden mindetti túrde tabylady. Bir japyraq gazet qoı, qumartyp oqımyz. Ishinde mindetti túrde bir jylt etken jaqsy dúnıe bolady. Bárimiz óleńge qumarmyz. Áli esimde, 3-4 oqıtyn kezim. Aýyldas bir aǵaıynnyń: «Dostar, dostar, bir úzim nan úzisken, dostar, dostar, bir túıir qurt bólisken», - degen óleńin oqydym. Ol maǵan úlken aqyn bolyp kórindi. Qatty áser etti.
Sosyn «Jańaarqa aýdanyna aýdarmashy Islám Jarylǵapov kelipti», - degen aqparattyq maqalalardy oqımyz. «Bizdiń jerlesimiz» dep jazyp qoıypty. Keıin bilsek, ol kisi bizdiń aǵamyz eken, qazaq aýdarmasynyń negizin salýshy, qazaq tiline «Balmuzdaq», «Aıaldama» sekildi 5000 termın sóz qosqan.
Mine, sondaı kishkentaı nárseler jas jetkinshekke oı salady, kóńiline sáýle túsiredi. Bıylǵy Abaı atyndaǵy memlekettik syılyqtyń úmitkeri Serik Aqsuńqaruly – qalamyn aýdandyq gazette ushtaǵan aqyn. Ózi: «Men aýdandyq gazetke qaryzdarmyn!», - deıdi.
Men Almatyda otyrsam da, el-jurttyń jaǵdaıyna alańdaımyn. Baıaǵyda Júsipbek Elebekov radıodan Qaraǵandynyń aýa-raıyn qalt jibermeı tyńdap otyrady eken. Ol jaqta kún jyly, jaıdary dese, balasha qýanyp, máz bolady eken. Al, qys qatty, aıazdy, borandy dese, «Aǵaıyn-týys ne hálde eken?» dep ýaıym shegip qalady eken.
Aýdandyq gazet – jergilikti jerlerdegi mańyzdy rýhanı oshaqtardyń biri. Mádenıet úıi, mektep, kitaphana qandaı qajet bolsa, gazet te sonshalyqty qajet. Ol halyqqa jylý beredi. Onyń rýhanı-mádenı mańyzy zor, áleýmetke áseri kúshti. Sol ásermen 10 jylda bir balanyń sanasy oıansa, úlken olja.
Aýdandyq gazetti damytýdyń, túrlendirýdiń, kórkeıtýdiń san alýan joly bar. Eń bastysy – muraǵattaryńyzda bar barlyq gazettiń elektrondy nusqalaryn jasaqtaý jáne jetildirý, eski gazet tigindilerinde respýblıkalyq basylymdarǵa shyqpaǵan nebir qundy materıaldar bar, solardy jaryqqa shyǵarý.
Taǵy bir aqparattyq jańashylyq – aýdanǵa kelgen qurmetti qonaqtarmen qysqa-qysqa, biraq ózekti beınesuhbattar jasaý, gazet týraly, aýdannyń búgingi tynysy jaıly vıdeoańdatpalardy túsirý. Qazir áleýmettik jelide vıdeolardy kórý keń etek jaıýda. Sol qysqa vıdeolardy taratyp jiberý qajet. Sonda oqyrman, beınesıýjetti tamashalaıdy, gazetti oqıdy. Solaısha gazet qoǵamnyń tiregine aınalady.
Aýdandyq gazetterge batyldyq jetispeıdi. Synı taqyryptar jıi qozǵalyp, aýdandaǵy máseleler ótkir jazylsa. Baıanaýyl – tabıǵaty baı ólke. Ań-qus, orman qalaı qorǵalýda? Olarǵa zııan keltirýshiler bar ma? Sony jazý kerek.
Al, gazetterdiń jedel aqparat taratýǵa beıimdelýi – zamannyń basty talaby.
– Erlan aǵa, áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Elaman QABDILÁShIM
