وتكەن اپتادا قازاق قوعامىنىڭ نازارى تۇتاستاي بوراتقا اۋىپ، ەل ىشىندەگى ماڭىزدى دۇنيەلەر تاسادا قالىپ قويعانداي. بىرەر كۇن بۇرىن تانىمال جۋرناليست ەرمۇرات باپي ەل بيۋدجەتى مەن ونىڭ جۇمسالۋىنىڭ استارىنا ۇڭىلدىرەتىن قىزىقتى اقپاراتپەن ءبولىستى.
تۇركىستان وبلىسىنا بولىنگەن ميللياردتاردىڭ نەگە ەرەكشە كوپ ەكەنىنە نازار اۋدارعان ول: «مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا ەكى ۆەرسيا:بىرىنشىدەن، نازارباەۆ تۇركىستانعا – قازاق حاندارىنىڭ قاسىنا بارىپ «جاتۋعا» بەل بۋعان;ەكىنشىدەن، بولاشاقتا تۇركىستان – ەلدىڭ استاناسى اتانۋى مۇمكىن»، دەپ جازدى.
ن.نازارباەۆتىڭ تۇركىستان وبلىسىنا جاساعان ءىسساپارىنان كەيىن «تۇركىستان ەل استاناسى بولۋى مۇمكىن» دەگەن ءسوز جەلدەي ەسىپ بارىپ، باسىلعان ەدى. بۇل ءسوزدىڭ شىعۋى دا بەكەر ەمەس. ويتكەنى تۇركىستان وبلىسىنا بارعانىندا نازارباەۆتىڭ: «تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ تۇركىستاندى ەل استاناسى ەتۋ تۋرالى ويلادىم. بىراق، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ول كەزدەگى جاعدايعا بايلانىستى بۇل مۇمكىن بولمادى. قازىر مىنە، بۇل قالا تۇرلەنىپ، جاڭارۋدا. تۇركىستان تۇركى الەمىنىڭ بەسىگى. تۇركى ەلدەرى ءبىزدى قولداپ، كومەكتەسەدى دەپ سەنەمىن»، دەگەن ەدى. ەگەر ەلباسىنىڭ بۇل سوزىنە تەرەڭ ۇڭىلسەك، «تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا تۇركىستاندى استانا ەتە الماساق، قازىر بۇل ماقساتىمىزعا ەشقانداي كەدەرگى جوق» دەگەندەي ەمەس پە؟
بالكىم وسىدان بولسا كەرەك، تۇركىستان وبلىسىنىڭ بيۋدجەتتىك شىعىنى باسقا قالالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم كوپ. «مىناۋ قىزىقتى قاراڭىز:
2020 جىلعا تۇزەتىلگەن بويىنشا بولىنگەن قارجى:
الماتى قالاسى اكىمدىگىنە – 213 ميلليارد تەڭگە
استانانىڭ قالالىق اكىمدىگىنە – 249 ملرد تەڭگە
تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە – 290 ملرد تەڭگە.
تۇركىستانعا بولىنگەن قارجى الماتى مەن استانادان نەگە ارتىق؟ ەكى ميلليوندىق الماتىدان – 77 ملرد.، نازارباەۆتىڭ "لەگو" ويىنشىعى سياقتى استانادان – 31 ملرد اسىپ كەتكەنى قالاي؟ بۇل قالاعا ايىرىقشا قامقورلىق كورسەتىلۋدىڭ استارىندا قانداي قۇيتىرقىلىق بار؟
بۇل ورايدا اركىمنىڭ ارقيلى بولجامى بولۋى مۇمكىن. بىراق تەك قانا ەلدەگى ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن ءبىر عانا تۇركىستانعا وسىنشاما ارتىقشىلىق جاسالۋى ءاربىر سالىقتولەۋشىنى (پارلامەنت پەن ۇكىمەتتى ەمەس) ويلاندىراتىن ماسەلە بولسا كەرەك.
مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا ەكى ۆەرسيا:
بىرىنشىدەن، نازارباەۆ تۇركىستانعا – قازاق حاندارىنىڭ قاسىنا بارىپ «جاتۋعا» بەل بۋعان;
ەكىنشىدەن، بولاشاقتا تۇركىستان – ەلدىڭ استاناسى اتانۋى مۇمكىن. مىرزاتايلار باستاعان جاندايشاپ سۇرقىلتايلار جۋىق ارادا وسىنداي باستاما كوتەرىپ جاتسا، تاڭداي قاعىپ، تاڭدانۋعا بولمايدى.
ال ءسىز قالاي ويلايسىز؟» دەپ جازادى ەرمۇرات باپي. جۋرناليست بولىنگەن بيۋدجەتتىك قارجىعا قاتىستى مالىمەتتى قازتاگ-تان الىنعانىن ايتادى.
سوڭعى ۋاقىتتا تۇركى الەمى، تۇران مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى ءىرى-ءىرى باستامالار كوتەرىلىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. سىرتقى ساياسي احۋالدارعا بايلانىستى تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ بىرىگىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالعانى، ارينە الپاۋىت ەلدەردىڭ دە تىزەسىن قالتىراتىنى انىق. الايدا بۇل مۇمكىن بە؟ بۇل رەتتە رەسەيلىك ساياساتكەر ۆلاديمير جيرينوۆسكيگە سۇراۋ سالساق، ءا دەگەننەن توقىمىن باۋىرىنا قىسىپ، تۋلاپ شىعارى ءسوزسىز. ونسىز دا جيرينوۆسكي ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قاۋىپ -تۇركىلەردىڭ توپتاسۋى. سوندىقتان «تۇركىستان قازاقستاننىڭ كەلەسى استاناسى بولۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن سۇراقپەن ءوز ازاماتتارىمىزعا ساۋال تاستادىق. ال «تۇركىستان تۇركىلەردىڭ استاناسى بولۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن ساۋالدى تۇركىتەكتەس باۋىرلارىمىزعا قويدىق.
شىمكەنتتىك تاريحشى ۇستازىمىز ءومىر شىنىبەكۇلى: «تۇركىستان قازاقستاننىڭ استاناسى بولمايدى. سولتۇستىك اشىق قالادى. ال تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى بولۋى ابدەن مۇمكىن. قاراباقتاعى سوعىس بۇكىل تۇركىلەردى ءبىر بىرىنە جاقىنداتىپ جىبەردى عوي. ءتىپتى سوناۋ قيىرداعى ساحا-ياكۋتتاردىڭ پوستارىن كورسەڭىز ءازىربايجاندى جاقتاپ شىرقىراپ وتىر. ەردوعاندى ءوزىڭىز ءبىلىپ وتىرسىز، تۇركىلەردى بىرىكتىرۋگە بەل شەشىپ كىرىستى. مەنىڭشە، ەلباسى مەن ەردوعاننىڭ اراسىندا ءبىز بىلمەيتىن كەلىسىم بار سەكىلدى. قاراباقتى قايتارعان سوڭ تۇركىلەر تۇركىستاندا بىرىكسە كەرەك...»- دەيدى.
تۇركى الەمىنىڭ باسىن ءدىن بىرىكتىرەدى دەۋ-قاتە
قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ۇرپاعى، ياساۋي قورىنىڭ جەتەكشىسى سماتۋللا ياساۋي (سۋرەتتە سول جاقتا): «تۇركىستان ءبۇتىن تۇراننىڭ استاناسىنا اينالسا، ارينە، وتە جاقسى بولار ەدى. ونسىز دا تۇركىستان تۇركىلەردىڭ ورتاق الەمى سانالادى عوي. الايدا بۇل ماسەلەنىڭ ساياسي جاعى ازەربايجانداعى سياقتى قازاقستاندا دا پروبلەما تۋدىرۋى مۇمكىن. تۇركى الەمىنىڭ ورتاق وداعى بولعانىن مەن دە ارماندايمىن. وكىنىشكە قاراي، يمپەراليزم، ياعني رەسەي بۇعان جول بەرە قويماس».
تۇركياداعى Uludağ OSB ونەركاسىبىنىڭ پرەزيدەنتى يۋنۋس ايدىن: «جالپى، تۇركى الەمىن ءسوز ەتكەندە،تۇركىلەردى بىرىكتىرەتىن دۇنيە ءدىن دەيتىن تۇسىنىك بار. مەنىڭشە، بۇل جاڭساق پىكىر. تۇركى الەمىن ءدىني ۇستانىم بىرىكتىرمەيدى. ياعني، ءماۋلانا ايتاقنداي، «ەشبىر مەملەكەت دىنگە نەگىزدەلىپ قۇرىلمايدى». تۇركى الەمىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن نارسەنى ءدىن دەپ قارايتىندار بار. مۇنىمەن كەلىسپەيمىن. ءبىزدىڭ تۇركىلەردىڭ باسىن قوساتىن ورتاق دۇنيەلەر وتە كوپ. تۇركىلەردىڭ ءتىلى، ءدىلى، ۇستانىمى، سالتى مەن ءداستۇرى، ومىرلىك قاعيدالارى ت.ب. وتە ۇقساس. ال ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ بويىمىزدى قۋالاي اققان قانىمىز-ءبىر. قازىرگى كەزدە رەسەي تاراپىنان تۇركى الەمىنە باسقاشا كوزقاراس قالىپتاسقان، وزگەرگەن. رەسەي بۇرىنعىداي تۇركى الەمىنە شۇيلىگە قارامايدى. قازىرگى كەزدە رەسەيدىڭ تۇركى الەمىنە كوزقاراسى، قارىم قاتىناسى جۇمسارعان. تۇركى الەمىنە رەسەيدىڭ مەيلىنشە لويالدى قاتىناس جاساۋعا ۇمتىلاتىنى بايقالادى. تۇركىستاننىڭ كۇللى تۇركى الەمىنىڭ استاناسى بولارىنان ۇمىتتەنەمىز، سونى قالايمىز دا. الايدا مەملەكەتتىڭ ىشكى ماسەلەلەرى مەن سىرتقى ساياسي جاعدايلارىن دا ەسكەرگەنىمىز ءجون. ايتسە دە، قالاي بولعاندا دا رەسەي بۇرىنعى قاھارىنان تايعانىن دا ەسەپتەن شىعارماۋىمىز كەرەك».
ەكونوميست ماقسات حالىق: «تۇركىستان ساياسي، تاريحي، رۋحاني جاعىنان وتە ەرەكشە مانگە يە مەكەن. تۇركىستان بولاشاقتا دا تەك قازاقتىڭ ەمەس، جالپى، تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى بولىپ قالا بەرەدى. قازىرگى كەزدە تۇركىستانعا وبلىس ورتالىعى رەتىندە ۇلكەن ينۆەستييالار تارتىلۋدا. الايدا كەلەشەكتە تۇركىستان ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ رۋحاني تۇرعىداعى ءمانىن جوعالتىپ الماۋى كەرەك دەپ سانايمىن. الەمدى وزىنە تارتاتىن ەرەكشەلىگىن ساقتاپ، ءتۋرىيزمدى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوساتىن قالا بولىپ ساقتالادى دەپ سەنەمىن. ال تۇركىستاندى قازاقستاننىڭ استاناسى بولادى دەپ ويلامايمىن. وڭتۇستىك ءوڭىرى دەموگرافيالىق ءوسىمى وتە جوعارى ولكە. قازىرگى استانامىزدىڭ سولتۇستىكتە ورنالاسۋى ستراتەگيالىق تۇرعىدان وتە دۇرىس. سولتۇستىكتەن ادامداردىڭ كەتۋ جاعدايى وتە جوعارى كورسەتكىشتە. ياعني، سولتۇستىگىمىزدە دەموگرافيالىق قۇلدىراۋ بار. سول سەبەپتى دە ەل استاناسىنىڭ قازىرگى ورنالاسقان جەرى ستراتەگيالىق تۇرعىدان وتە دۇرىس دەپ سانايمىن. ال ەندى قايتادان جاڭا استانا قۇرۋ ەكونوميكالىق جاعىنان ەلىمىزگە ۇلكەن شىعىن اكەلەدى. ءدال قازىر قازاقستان ونداي شىعىندارعا دايىن ەمەس. ونىڭ ورنىنا، اۋىلشارۋاشىلىعىن، وڭىرلەردى دامىتۋ ماسەلەسى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعان نارسە. سوندىقتان دا جاڭادان استانا سالۋ ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمسىز دەپ ويلايمىن.
ساياسي ماسەلە جونىندە وتە سالماقتى بولجامدارىمەن ءبولىسىپ جۇرگەن ساياساتتانۋشى ولجاس ءابىل: «كەلەشەكتە تۇركىستان استانا بولۋى دا مۇمكىن، بولماۋى دا مۇمكىن. ول سول زامانداعى بيلىكتىڭ ۇستاناتىن ساياساتىنا، قارجىلىق الەۋەتىنە بايلانىستى. ال مىناۋ بيلىك قازىر استانا سالىپ ونى اۋىستىراتىن شامادا ەمەس، بۇلار بارلىق جاعىنان سارقىلدى. بالكىم پارلامەنتتى تۇركىستانعا كوشىرۋ ويلارى بار شىعار، ماسەلەن گرۋزيادا پارلامەنت ءۇيى كۋتايسيدە ورنالاسقان. ال ودان ارىعا بۇلاردىڭ قاۋقارى جەتە قويماس. وزگە الەۋمەتتىك پروبلەمالارى باسىنان اسادى. جالپى، استانا سالىپ قالانى استانالىق ستاندارتتارعا بەيىمدەۋگە قىرۋار قارجى كەرەك. ونداي اقشا بيلىكتە جوق.
ال نەگىزى تۇركىستان استانا بولىپ جاتسا، مەن قولداۋشى ەدىم. ول قالا قازاقتىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ جاتقان جەرى، رۋحاني تەمىرقازىعى. 9 اي جاز بولاتىن كليماتى دا كەرەمەت. قازىرگى نۇرسۇلتان قالاسى بۇرىن رەسەيدىڭ ەتەگىندەگى تسەلينوگراد بولاتىن. اۋىسپالى ماعىنادا ايتساق، قازىر ول تسەلينوگرادتىڭ كۇللى كوككە ۇشتى. قازىرگى قالا مەن بۇرىنعى قالانىڭ، ولكەنىڭ، تۇرعىندارىنىڭ، قازىرگى تۇرعىندارىنىڭ ساناسىنىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. ياعني بۇل جەردە سول كەزدەگى استانا سالۋ جوسپارى ءوز ستراتەگيالىق ميسسياسىن ورىنداپ شىقتى دەسە بولادى. الايدا كەز كەلگەن ەلدەگى باس قالانىڭ اۋا - رايى، كليماتى كەلىستى بولۋى كەرەك. وعان تۋريستەر كوپتەپ كەلەدى، قىسى - جازى ءتۇرلى سالتاناتتى شارالار ۇيىمداستىرىلۋ كەرەك دەگەندەي... ول جاعىنان قازىرگى نۇرسۇلتان قالاسى تىم جايسىز. بۇل ولكەدە 7- 8 اي قىس دەسەك تە بولادى. جازى سۋىق، ۇيىتقىعان جەل.. كۇزى لاي - باتپاق. قىسى ارقانىڭ ساقىرلاعان سارى ايازىنان تۇرادى. قىسقاسى، قازىرگى نۇرسۇلتان قالاسى تۋريستەر اعىلاتىن جەر ەمەس. ال تۋريزم دەگەن شىركىن - قالالاردى، ءتىپتى تۇتاس ەلدەردى اسىرايتىن كاسىپ. وسىنىڭ ءبارىن، ياعني كەمشىلىگىن، ارتىقشىلىعىن ەكشەپ ەسكەرە وتىرىپ كەلەشەك ۇرپاق استانانى تۇركىستانعا اۋىستىرىپ جىبەرۋى بەك مۇمكىن. وعان تاڭعالمايمىن»، -دەيدى.
مەرۋەرت حۋساينوۆا، راۋانا ديماشقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندى الىندى.
