Ötken aptada qazaq qoǧamynyŋ nazary tūtastai Boratqa auyp, el ışındegı maŋyzdy dünieler tasada qalyp qoiǧandai. Bırer kün būryn tanymal jurnalist Ermūrat BAPİ el biudjetı men onyŋ jūmsaluynyŋ astaryna üŋıldıretın qyzyqty aqparatpen bölıstı.
Türkıstan oblysyna bölıngen milliardtardyŋ nege erekşe köp ekenıne nazar audarǧan ol: «Menıŋ jeke pıkırım boiynşa ekı versiia:Bırınşıden, Nazarbaev Türkıstanǧa – qazaq handarynyŋ qasyna baryp «jatuǧa» bel buǧan;Ekınşıden, bolaşaqta Türkıstan – eldıŋ astanasy atanuy mümkın», dep jazdy.
N.Nazarbaevtyŋ Türkıstan oblysyna jasaǧan ıssaparynan keiın «Türkıstan el astanasy boluy mümkın» degen söz jeldei esıp baryp, basylǧan edı. Būl sözdıŋ şyǧuy da beker emes. Öitkenı Türkıstan oblysyna barǧanynda Nazarbaevtyŋ: «Täuelsızdık alǧan sätten bastap Türkıstandy el astanasy etu turaly oiladym. Bıraq, özderıŋız bıletındei, ol kezdegı jaǧdaiǧa bailanysty būl mümkın bolmady. Qazır mıne, būl qala türlenıp, jaŋaruda. Türkıstan türkı älemınıŋ besıgı. Türkı elderı bızdı qoldap, kömektesedı dep senemın», degen edı. Eger elbasynyŋ būl sözıne tereŋ üŋılsek, «Täuelsızdık alǧan uaqytta Türkıstandy astana ete almasaq, qazır būl maqsatymyzǧa eşqandai kedergı joq» degendei emes pe?
Bälkım osydan bolsa kerek, Türkıstan oblysynyŋ biudjettık şyǧyny basqa qalalarǧa qaraǧanda anaǧūrlym köp. «Mynau qyzyqty qaraŋyz:
2020 jylǧa tüzetılgen boiynşa bölıngen qarjy:
Almaty qalasy äkımdıgıne – 213 milliard teŋge
Astananyŋ qalalyq äkımdıgıne – 249 mlrd teŋge
Türkıstan oblysynyŋ äkımdıgıne – 290 mlrd teŋge.
Türkıstanǧa bölıngen qarjy Almaty men Astanadan nege artyq? Ekı milliondyq Almatydan – 77 mlrd., Nazarbaevtyŋ "Lego" oiynşyǧy siiaqty Astanadan – 31 mlrd asyp ketkenı qalai? Būl qalaǧa aiyryqşa qamqorlyq körsetıludıŋ astarynda qandai qūityrqylyq bar?
Būl oraida ärkımnıŋ ärqily boljamy boluy mümkın. Bıraq tek qana eldegı turizmdı damytu üşın bır ǧana Türkıstanǧa osynşama artyqşylyq jasaluy ärbır salyqtöleuşını (parlament pen ükımettı emes) oilandyratyn mäsele bolsa kerek.
Menıŋ jeke pıkırım boiynşa ekı versiia:
Bırınşıden, Nazarbaev Türkıstanǧa – qazaq handarynyŋ qasyna baryp «jatuǧa» bel buǧan;
Ekınşıden, bolaşaqta Türkıstan – eldıŋ astanasy atanuy mümkın. Myrzatailar bastaǧan jandaişap sūrqyltailar juyq arada osyndai bastama köterıp jatsa, taŋdai qaǧyp, taŋdanuǧa bolmaidy.
Al sız qalai oilaisyz?» dep jazady Ermūrat Bapi. Jurnalist bölıngen biudjettık qarjyǧa qatysty mälımettı QazTAG-tan alynǧanyn aitady.
Soŋǧy uaqytta Türkı älemı, Tūran memleketın qūru turaly ırı-ırı bastamalar köterılıp jürgenı jasyryn emes. Syrtqy saiasi ahualdarǧa bailanysty tūtas Türkı älemınıŋ bırıgıp, bır tudyŋ astyna jinalǧany, ärine alpauyt elderdıŋ de tızesın qaltyratyny anyq. Alaida būl mümkın be? Būl rette reseilık saiasatker Vladimir Jirinovskiige sūrau salsaq, ä degennen toqymyn bauyryna qysyp, tulap şyǧary sözsız. Onsyz da Jirinovskii üşın älemdegı eŋ ülken qauıp -Türkılerdıŋ toptasuy. Sondyqtan «Türkıstan Qazaqstannyŋ kelesı astanasy boluy mümkın be?» degen sūraqpen öz azamattarymyzǧa saual tastadyq. Al «Türkıstan Türkılerdıŋ astanasy boluy mümkın be?» degen saualdy türkıtektes bauyrlarymyzǧa qoidyq.
Şymkenttık tarihşy ūstazymyz Ömır ŞYNYBEKŪLY: «Türkıstan Qazaqstannyŋ astanasy bolmaidy. Soltüstık aşyq qalady. Al türkı düniesınıŋ ruhani ortalyǧy boluy äbden mümkın. Qarabaqtaǧy soǧys bükıl türkılerdı bır bırıne jaqyndatyp jıberdı ǧoi. Tıptı sonau qiyrdaǧy saha-iakuttardyŋ postaryn körseŋız äzırbaijandy jaqtap şyrqyrap otyr. Erdoǧandy özıŋız bılıp otyrsyz, türkılerdı bırıktıruge bel şeşıp kırıstı. Menıŋşe, Elbasy men Erdoǧannyŋ arasynda bız bılmeitın kelısım bar sekıldı. Qarabaqty qaitarǧan soŋ türkıler Türkıstanda bırıkse kerek...»- deidı.
Türkı älemınıŋ basyn dın bırıktıredı deu-qate
Qoja Ahmet Iasauidıŋ ūrpaǧy, Iasaui qorynyŋ jetekşısı Smatulla IASAUİ (surette sol jaqta): «Türkıstan bütın Tūrannyŋ astanasyna ainalsa, ärine, öte jaqsy bolar edı. Onsyz da Türkıstan türkılerdıŋ ortaq älemı sanalady ǧoi. Alaida būl mäselenıŋ saiasi jaǧy Äzerbaijandaǧy siiaqty Qazaqstanda da problema tudyruy mümkın. Türkı älemınıŋ ortaq odaǧy bolǧanyn men de armandaimyn. Ökınışke qarai, imperalizm, iaǧni Resei būǧan jol bere qoimas».
Türkiiadaǧy Uludağ OSB önerkäsıbınıŋ prezidentı Iýnus AIDYN: «Jalpy, Türkı älemın söz etkende,türkılerdı bırıktıretın dünie dın deitın tüsınık bar. Menıŋşe, būl jaŋsaq pıkır. Türkı älemın dıni ūstanym bırıktırmeidı. Iаǧni, Mäuläna aitaqndai, «eşbır memleket dınge negızdelıp qūrylmaidy». Türkı älemınıŋ basyn bırıktıretın närsenı dın dep qaraityndar bar. Mūnymen kelıspeimın. Bızdıŋ Türkılerdıŋ basyn qosatyn ortaq dünieler öte köp. Türkılerdıŋ tılı, dılı, ūstanymy, salty men dästürı, ömırlık qaǧidalary t.b. öte ūqsas. Al eŋ bastysy, bızdıŋ boiymyzdy qualai aqqan qanymyz-bır. Qazırgı kezde Resei tarapynan Türkı älemıne basqaşa közqaras qalyptasqan, özgergen. Resei būrynǧydai Türkı älemıne şüilıge qaramaidy. Qazırgı kezde Reseidıŋ Türkı älemıne közqarasy, qarym qatynasy jūmsarǧan. Türkı älemıne Reseidıŋ meilınşe loialdy qatynas jasauǧa ūmtylatyny baiqalady. Türkıstannyŋ küllı Türkı älemınıŋ astanasy bolarynan ümıttenemız, sony qalaimyz da. Alaida memlekettıŋ ışkı mäselelerı men syrtqy saiasi jaǧdailaryn da eskergenımız jön. Äitse de, qalai bolǧanda da Resei būrynǧy qaharynan taiǧanyn da esepten şyǧarmauymyz kerek».
Ekonomist Maqsat HALYQ: «Türkıstan saiasi, tarihi, ruhani jaǧynan öte erekşe mänge ie meken. Türkıstan bolaşaqta da tek qazaqtyŋ emes, jalpy, Türkı älemınıŋ ruhani astanasy bolyp qala beredı. Qazırgı kezde Türkıstanǧa oblys ortalyǧy retınde ülken investiiialar tartyluda. Alaida keleşekte Türkıstan eŋ aldymen özınıŋ ruhani tūrǧydaǧy mänın joǧaltyp almauy kerek dep sanaimyn. Älemdı özıne tartatyn erekşelıgın saqtap, turyizmdı damytuǧa ülken üles qosatyn qala bolyp saqtalady dep senemın. Al Türkıstandy Qazaqstannyŋ astanasy bolady dep oilamaimyn. Oŋtüstık öŋırı demografiialyq ösımı öte joǧary ölke. Qazırgı astanamyzdyŋ Soltüstıkte ornalasuy strategiialyq tūrǧydan öte dūrys. Soltüstıkten adamdardyŋ ketu jaǧdaiy öte joǧary körsetkışte. Iаǧni, soltüstıgımızde demografiialyq qūldyrau bar. Sol sebeptı de el astanasynyŋ qazırgı ornalasqan jerı strategiialyq tūrǧydan öte dūrys dep sanaimyn. Al endı qaitadan jaŋa astana qūru ekonomikalyq jaǧynan elımızge ülken şyǧyn äkeledı. Däl qazır Qazaqstan ondai şyǧyndarǧa daiyn emes. Onyŋ ornyna, auylşaruaşylyǧyn, öŋırlerdı damytu mäselesı eŋ bırınşı kezekte tūrǧan närse. Sondyqtan da jaŋadan astana salu ekonomikalyq jaǧynan tiımsız dep oilaimyn.
Saiasi mäsele jönınde öte salmaqty boljamdarymen bölısıp jürgen saiasattanuşy Oljas ÄBIL: «Keleşekte Türkıstan astana boluy da mümkın, bolmauy da mümkın. Ol sol zamandaǧy bilıktıŋ ūstanatyn saiasatyna, qarjylyq äleuetıne bailanysty. Al mynau bilık qazır Astana salyp ony auystyratyn şamada emes, būlar barlyq jaǧynan sarqyldy. Bälkım parlamenttı Türkıstanǧa köşıru oilary bar şyǧar, mäselen Gruziiada Parlament üiı Kutaiside ornalasqan. Al odan aryǧa būlardyŋ qauqary jete qoimas. Özge äleumettık problemalary basynan asady. Jalpy, astana salyp qalany astanalyq standarttarǧa beiımdeuge qyruar qarjy kerek. Ondai aqşa bilıkte joq.
Al negızı Türkıstan astana bolyp jatsa, men qoldauşy edım. Ol qala qazaqtyŋ tarihi tūlǧalarynyŋ jatqan jerı, ruhani temırqazyǧy. 9 ai jaz bolatyn klimaty da keremet. Qazırgı Nūrsūltan qalasy būryn Reseidıŋ etegındegı Selinograd bolatyn. Auyspaly maǧynada aitsaq, qazır ol Selinogradtyŋ küllı kökke ūşty. Qazırgı qala men būrynǧy qalanyŋ, ölkenıŋ, tūrǧyndarynyŋ, qazırgı tūrǧyndarynyŋ sanasynyŋ aiyrmasy jer men köktei. Iаǧni būl jerde sol kezdegı astana salu jospary öz strategiialyq missiiasyn oryndap şyqty dese bolady. Alaida kez kelgen eldegı bas qalanyŋ aua - raiy, klimaty kelıstı boluy kerek. Oǧan turister köptep keledı, qysy - jazy türlı saltanatty şaralar ūiymdastyrylu kerek degendei... Ol jaǧynan qazırgı Nūrsūltan qalasy tym jaisyz. Būl ölkede 7- 8 ai qys desek te bolady. Jazy suyq, ūiytqyǧan jel.. Küzı lai - batpaq. Qysy Arqanyŋ saqyrlaǧan sary aiazynan tūrady. Qysqasy, qazırgı Nūrsūltan qalasy turister aǧylatyn jer emes. Al turizm degen şırkın - qalalardy, tıptı tūtas elderdı asyraityn käsıp. Osynyŋ bärın, iaǧni kemşılıgın, artyqşylyǧyn ekşep eskere otyryp keleşek ūrpaq astanany Türkıstanǧa auystyryp jıberuı bek mümkın. Oǧan taŋǧalmaimyn», -deidı.
Şymkenttık tarihşy ūstazymyz Ömır ŞYNYBEKŪLY: «Türkıstan Qazaqstannyŋ astanasy bolmaidy. Soltüstık aşyq qalady. Al türkı düniesınıŋ ruhani ortalyǧy boluy äbden mümkın. Qarabaqtaǧy soǧys bükıl türkılerdı bır bırıne jaqyndatyp jıberdı ǧoi. Tıptı sonau qiyrdaǧy saha-iakuttardyŋ postaryn körseŋız äzırbaijandy jaqtap şyrqyrap otyr. Erdoǧandy özıŋız bılıp otyrsyz, türkılerdı bırıktıruge bel şeşıp kırıstı. Menıŋşe, Elbasy men Erdoǧannyŋ arasynda bız bılmeitın kelısım bar sekıldı. Qarabaqty qaitarǧan soŋ türkıler Türkıstanda bırıkse kerek...»- deidı.
Türkı älemınıŋ basyn dın bırıktıredı deu-qate
Qoja Ahmet Iasauidıŋ ūrpaǧy, Iasaui qorynyŋ jetekşısı Smatulla IASAUİ (surette sol jaqta): «Türkıstan bütın Tūrannyŋ astanasyna ainalsa, ärine, öte jaqsy bolar edı. Onsyz da Türkıstan türkılerdıŋ ortaq älemı sanalady ǧoi. Alaida būl mäselenıŋ saiasi jaǧy Äzerbaijandaǧy siiaqty Qazaqstanda da problema tudyruy mümkın. Türkı älemınıŋ ortaq odaǧy bolǧanyn men de armandaimyn. Ökınışke qarai, imperalizm, iaǧni Resei būǧan jol bere qoimas».
Türkiiadaǧy Uludağ OSB önerkäsıbınıŋ prezidentı Iýnus AIDYN: «Jalpy, Türkı älemın söz etkende,türkılerdı bırıktıretın dünie dın deitın tüsınık bar. Menıŋşe, būl jaŋsaq pıkır. Türkı älemın dıni ūstanym bırıktırmeidı. Iаǧni, Mäuläna aitaqndai, «eşbır memleket dınge negızdelıp qūrylmaidy». Türkı älemınıŋ basyn bırıktıretın närsenı dın dep qaraityndar bar. Mūnymen kelıspeimın. Bızdıŋ Türkılerdıŋ basyn qosatyn ortaq dünieler öte köp. Türkılerdıŋ tılı, dılı, ūstanymy, salty men dästürı, ömırlık qaǧidalary t.b. öte ūqsas. Al eŋ bastysy, bızdıŋ boiymyzdy qualai aqqan qanymyz-bır. Qazırgı kezde Resei tarapynan Türkı älemıne basqaşa közqaras qalyptasqan, özgergen. Resei būrynǧydai Türkı älemıne şüilıge qaramaidy. Qazırgı kezde Reseidıŋ Türkı älemıne közqarasy, qarym qatynasy jūmsarǧan. Türkı älemıne Reseidıŋ meilınşe loialdy qatynas jasauǧa ūmtylatyny baiqalady. Türkıstannyŋ küllı Türkı älemınıŋ astanasy bolarynan ümıttenemız, sony qalaimyz da. Alaida memlekettıŋ ışkı mäselelerı men syrtqy saiasi jaǧdailaryn da eskergenımız jön. Äitse de, qalai bolǧanda da Resei būrynǧy qaharynan taiǧanyn da esepten şyǧarmauymyz kerek».
Ekonomist Maqsat HALYQ: «Türkıstan saiasi, tarihi, ruhani jaǧynan öte erekşe mänge ie meken. Türkıstan bolaşaqta da tek qazaqtyŋ emes, jalpy, Türkı älemınıŋ ruhani astanasy bolyp qala beredı. Qazırgı kezde Türkıstanǧa oblys ortalyǧy retınde ülken investiiialar tartyluda. Alaida keleşekte Türkıstan eŋ aldymen özınıŋ ruhani tūrǧydaǧy mänın joǧaltyp almauy kerek dep sanaimyn. Älemdı özıne tartatyn erekşelıgın saqtap, turyizmdı damytuǧa ülken üles qosatyn qala bolyp saqtalady dep senemın. Al Türkıstandy Qazaqstannyŋ astanasy bolady dep oilamaimyn. Oŋtüstık öŋırı demografiialyq ösımı öte joǧary ölke. Qazırgı astanamyzdyŋ Soltüstıkte ornalasuy strategiialyq tūrǧydan öte dūrys. Soltüstıkten adamdardyŋ ketu jaǧdaiy öte joǧary körsetkışte. Iаǧni, soltüstıgımızde demografiialyq qūldyrau bar. Sol sebeptı de el astanasynyŋ qazırgı ornalasqan jerı strategiialyq tūrǧydan öte dūrys dep sanaimyn. Al endı qaitadan jaŋa astana qūru ekonomikalyq jaǧynan elımızge ülken şyǧyn äkeledı. Däl qazır Qazaqstan ondai şyǧyndarǧa daiyn emes. Onyŋ ornyna, auylşaruaşylyǧyn, öŋırlerdı damytu mäselesı eŋ bırınşı kezekte tūrǧan närse. Sondyqtan da jaŋadan astana salu ekonomikalyq jaǧynan tiımsız dep oilaimyn.
Saiasi mäsele jönınde öte salmaqty boljamdarymen bölısıp jürgen saiasattanuşy Oljas ÄBIL: «Keleşekte Türkıstan astana boluy da mümkın, bolmauy da mümkın. Ol sol zamandaǧy bilıktıŋ ūstanatyn saiasatyna, qarjylyq äleuetıne bailanysty. Al mynau bilık qazır Astana salyp ony auystyratyn şamada emes, būlar barlyq jaǧynan sarqyldy. Bälkım parlamenttı Türkıstanǧa köşıru oilary bar şyǧar, mäselen Gruziiada Parlament üiı Kutaiside ornalasqan. Al odan aryǧa būlardyŋ qauqary jete qoimas. Özge äleumettık problemalary basynan asady. Jalpy, astana salyp qalany astanalyq standarttarǧa beiımdeuge qyruar qarjy kerek. Ondai aqşa bilıkte joq.
Al negızı Türkıstan astana bolyp jatsa, men qoldauşy edım. Ol qala qazaqtyŋ tarihi tūlǧalarynyŋ jatqan jerı, ruhani temırqazyǧy. 9 ai jaz bolatyn klimaty da keremet. Qazırgı Nūrsūltan qalasy būryn Reseidıŋ etegındegı Selinograd bolatyn. Auyspaly maǧynada aitsaq, qazır ol Selinogradtyŋ küllı kökke ūşty. Qazırgı qala men būrynǧy qalanyŋ, ölkenıŋ, tūrǧyndarynyŋ, qazırgı tūrǧyndarynyŋ sanasynyŋ aiyrmasy jer men köktei. Iаǧni būl jerde sol kezdegı astana salu jospary öz strategiialyq missiiasyn oryndap şyqty dese bolady. Alaida kez kelgen eldegı bas qalanyŋ aua - raiy, klimaty kelıstı boluy kerek. Oǧan turister köptep keledı, qysy - jazy türlı saltanatty şaralar ūiymdastyrylu kerek degendei... Ol jaǧynan qazırgı Nūrsūltan qalasy tym jaisyz. Būl ölkede 7- 8 ai qys desek te bolady. Jazy suyq, ūiytqyǧan jel.. Küzı lai - batpaq. Qysy Arqanyŋ saqyrlaǧan sary aiazynan tūrady. Qysqasy, qazırgı Nūrsūltan qalasy turister aǧylatyn jer emes. Al turizm degen şırkın - qalalardy, tıptı tūtas elderdı asyraityn käsıp. Osynyŋ bärın, iaǧni kemşılıgın, artyqşylyǧyn ekşep eskere otyryp keleşek ūrpaq astanany Türkıstanǧa auystyryp jıberuı bek mümkın. Oǧan taŋǧalmaimyn», -deidı.
Meruert HUSAİNOVA, Rauana DİMAŞQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Foto aşyq derekközderden alyndy alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
