قىپ-قىزىل راۋشان گۇلى، قوراپتاعى ساقينا، ادەمى لوكاتسيا، قىز الدىندا تىزەرلەپ وتىرىپ، جۇرەگىن ۇسىنۋ... بۇگىنگى جاستار سۇيىكتىسىنە ۇيلەنۋگە ۇسىنىس جاساعاندا مۇنىڭ ءبىرىن دە قالت جىبەرمەيدى. راسىندا، رومانتيك پە، الدە ءبارى دە Instagram ءۇشىن بە دەگەن وي دا كوكەيدە قىلاڭ بەرمەي قويمايدى. جاستار اراسىنداعى بۇل ۇردىسكە كوزقاراس ارقالاي. ءبىرى داتتايدى، ءبىرى قۇپتايدى.
«جاۋ الدىندا تىزە بۇكپەگەن قازاق جىگىتىنىڭ، قىز الدىندا «تىزەرلەپ» ۇسىنىس جاساۋى دۇرىس پا؟»
باتىس مادەنيەتىندە كەزدەسەتىن ءبىر اياقپەن تىزەرلەي وتىرىپ، قىزدىڭ قولى مەن جۇرەگىن سۇرايتىن ءۇردىس Facebook-تەگى «قىزىقتىڭ ءبارى وسىندا» اتتى توبىندا ءبىراز تالقىعا ءتۇستى. جەلى پايدالانۋشىلارىنىڭ ءبىرى بۇل ۇردىسكە باتىستىڭ قالدىعىن تاڭسىق ەتۋ دەسە، ەكىنشىسى ەشقانداي سوكەتتىك كورمەپتى.
ءلاززات توقمولداەۆا ەسىمدى پايدالانۋشىنىڭ: «جاۋ الدىندا تىزە بۇكپەگەن قازاق جىگىتىنىڭ، قىز الدىندا «تىزەرلەپ» ۇسىنىس جاساۋى سəنگە اينالدى. وسى تىزەرلەپ ۇسىنىس جاساۋدى قولدايسىزدار ما؟» - دەگەن ساۋالىنا پىكىر بىلدىرۋشىلەر وتە كوپ ەكەن. سولايدىڭ بىرقاتارىنا نازار سالىپ كورەلىك.
سەرىكباي شايماعانبەتوۆ: ءوزىن ەر ازاماتپىن دەپ سانايتىن جىگىت تەك اناسىنىڭ الدىندا عانا تىزە بۇگۋگە مىندەتتى. ايەلدى تىزە بۇكپەي-اق سىي-قۇرمەتكە بولەۋدىڭ سان جولدارى مەن ءتۇرى جەتكىلىكتى. باسىنا كوتەرىپ جۇرسە دە!!! بىراق تىزە بۇكپەۋگە ءتيىس!
مارجان ءجۇنىسوۆا: ايەل ادامنىڭ الدىندا تەك ناعىز ەر ادام عانا تىزەرلەپ وتىرا الادى! قازاق جىگىتى، ول ارقاشان مىقتى، سەنىمدى، ارقا سۇيەۋگە بولادى جانە شىنايى!!! (ورىس تىلىندە – رەد.)
اناربەك جىلتيحاەۆ: ەگەر ول مەنىڭ بالالارىمنىڭ بولاشاق اناسى بولسا، مەنىڭ تەگىمدى جالعاستىرسا، ءوزىمنىڭ جان جارىم رەتىندە تاڭداعان بولاشاق ايەلىمنىڭ الدىندا مەن ءوز سۇيىسپەنشىلىگىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە تىزە بۇگۋدەن ۇيات ەشتەڭە كورمەيمىن (ورىس تىلىندە – رەد.).
ايعالي سماعۇلوۆ: «...قىزعا تىزەرلەپ گۇل بەرمەك تۇرسىن، تاڭداۋ بەرمەگەن بابالارىمىز».
ءانيپا شايمان: «دۇرىس ەمەس، اناسىنىڭ الدىندا تىزە بۇكپەس ەدى. قازاقتا جوق نارسە شەتتىڭ دۇرىسىن الۋ كەرەك. وسىدان سوڭ وتباسى بولعاندا جۇرەدى عوي سابالاسىپ، سوندا الدىنان شىعادى باياعىدا تىزەرلەپ ۇسىنىس ايتقانسىڭ دەپ. بۇل جەردە قىزدىڭ تۇگى كەتپەيدى، ۇپايى ارتىق بولىپ تۇر».
جانبولات سەرىكقاليەۆ: «قادىر اتامىزدىڭ ەر جىگىتتىڭ ءۇش جاعدايدا تىزەسى بۇگىلىپ ماڭدايى جەرگە ءتيۋى كەرەك دەگەن ەكەن.
- اتا-اناسىنىڭ الدىندا;
- تۋعان جەردى ساعىنىپ كەپ توپىراعىن سۇيگەندە;
- اللاعا باس ءيىپ قۇلشىلىق قىلىپ، ساجدەگە باسى تيگەندە، وسى ءۇش جاعدايدا عانا باسى ءيىلىپ تىزەسى بۇگىلگەن دەپ. ال قازىر ...
تامارا مامىروۆا: «اقىلدى ايەل: جاۋ الدىندا يمەگەن باتىر باسىڭىزدى شىمىلدىققا بولا يمەسىن دەپ كوتەرەم دەپ، باتىر كىرىپ شىققاندا شىمىلدىقتى ۇنەمى كوتەرىپ كىرگىزىپ، كوتەرىپ شىعارادى ەكەن.
بۇل اسىل قاسيەت ءوز زامانىمەن كەتتى دەمەۋ كەرەك.
ەركەك جۇماققا كىرسە، ايەلى بىرگە كىرەتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ەر تۇلعاسىن ساقتاۋعا ايەلى كومەكتەسۋ كەرەك.
مەيىرمان ارقاربەك: «ءداستۇردىڭ وزىعى جانە توزىعى بار دەگەن قازاق اتامىز. جاۋ الدىندا تىزەرلەمەي، بولاشاق جارى بولاتىن قىزى الدىندا تىزەرلەسە ونىڭ ەش ايىبى جوق. ەسكى توزىعى جەتكەن داراقى ءداستۇردىڭ كەزەڭى وتكەن داۋىرلەردە قالدىرۋ كەرەك، الداعى ءومىر جاستاردىكى. جاستاردى تىيا بەرگەننەن ەشتەڭە ونبەيدى، قايتا مۇنى ءمولدىر ماحاباتتىڭ، شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلداعانىمىز ءجون عوي دەپ ويلايمىن».
اكىم سولتانبەكوۆ: «ءيا ويلانىپ، تولعانىپ قانا جاريا ەتەتىن جاعداي. بىراق وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ قاراڭدارشى، الەمنىڭ بارلىق سۇلۋلىعى تەك سول نازىك جاندارمەن باعالانعان ەمەس پە؟ قوزى مەن بايان، تولەگەن مەن جىبەك. ءتىپتى، وسى كۇنگە دەيىن اۋەنىن جالعاستىرىپ، عاشىقتاردىڭ جىرىنا اينالعان ەستاي اتامىزدىڭ قورلان ءانى كىمدى تەبىرەنتپەيدى. بۇل ىنجىقتىق ەمەس، ناعىز ەركەكتىك قاسيەت، قىزدار جىگىتتەرگە ۇسىنىس جاساپ تىزە بۇگەتىن بولسا سوندا عانا ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ جامان، ىنجىق، سورلىلىعىنىڭ بەلگىسى، ەركەك بولىپ، جار تاڭداپ ءوز قالاۋىنا ءسوز ايتا الماعان سورلىلىعى. ال مىناۋ ناعىز ەركەكتىڭ ءىسى، نازىك جانعا جاساعان سىيلىق، ءتىپتى، مەن ساعان قورعان بولام دەگەن بەلگى.
توپ وقىرماندارىنىڭ اراسىندا بۇل ساۋالعا الۋان ءتۇرلى، مىڭداعان پىكىر بىلدىرىلگەن. ءبىرى ەشقانداي سوكەتتىك بايقامايتىن، ال ءبىرى تۇبەگەيلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەپ سانايتىن بۇل تەندەنتسيانىڭ پايدا بولۋ توركىنىنە دە ءۇڭىلىپ كورسەك.
تىزەرلەپ ۇسىنىس جاساۋ ءراسىمىنىڭ تاريحى قانداي؟
تاريحشىلار قول مەن جۇرەكتى ۇسىنۋ ءداستۇرى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن پايدا بولعان دەپ ايتادى. بۇل ءراسىم العاش رەت ەۆرەي ىلىمىندە ء(تاۋراتتا) سيپاتتالعان. وندا نەكە ەكى اكتىدەن تۇرعان: كەلىسىم مەن ءراسىمنىڭ ءوزى. تالمۋد پەن باسقا دەرەككوزدەردە «كيددۋشين» دەپ اتالاتىن پروتسەسس جايلى ايتىلعان. ول قول مەن جۇرەكتى ۇسىنۋدىڭ قازىرگى تۇجىرىمداماسىنا سايكەس كەلەدى. ءبىر كەزدەردە مۇنداي كەلىسىمسىز نەكە ازعىندىق دەپ سانالعان.
كەيىنىرەك ول ەجەلگى گرەتسيادا "گامو" جانە "ەنگەزيس" راسىمدەرى رەتىندە قابىلداندى. ساقينانى بەرۋدى ريم زاڭى بويىنشا يۋدايزم دىنىنەن العان. كۇيەۋ جىگىت ساقينانى انت بەرگەننەن كەيىن قالعان سىيلىقتارمەن بىرگە بەرگەن.
ەشكىم سۇيىكتىسىنىڭ الدىندا تىزە بۇگۋ ءداستۇرى پايدا بولعان ۋاقىتتى ناقتى ايتا المايدى. بىراق ول ەجەلگى داۋىردەن باستاۋ الادى. ويتكەنى بۇل قيمىل جاس جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ جۇرەگىن يەلەنگەن حانىمىنا دەگەن قۇرمەت پەن سۇيىسپەنشىلىگىن كورسەتتى. ورتا عاسىرلارداعى ايتۋلى كارتينالاردا جاستاردىڭ ۇلى سۋرەتشى-شەبەرلەردىڭ (ەر ادام) الدىندا تىزە بۇگىپ جاتقانىن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. بىراق بۇل جاعدايدا مۇنداي قيمىل ۇلى ادامعا قۇرمەت كورەتۋدى بىلدىرەدى. سونداي-اق رىتسارلار قۇرمەت الۋ ءۇشىن، ارناۋلى ءراسىم كەزىندە لوردتاردىڭ الدىندا تىزە بۇكتى.
ۇسىنىس جاساۋ ءداستۇرىنىڭ شىعۋ توركىنى جايلى بىلدىك، ال قىزعا قاي تىزەنى بۇگىپ ۇسىنىس جاساۋ كەرەك؟ رىتسارلار سياقتى ۇيلەنۋگە ۇسىنىس جاساعاندا، وڭ تىزەنى بۇگۋ ادەتكە اينالعان. بۇل ءداستۇر سول جاقتاعى سەمسەر قىنابىنىڭ تىزەسىن بۇككەندە كەدەرگى بولاتىندىقتان قالىپتاسقان.
ۇسىنىس جاساۋ مۇنىمەن اياقتالمايدى. كەلىسىم ساقينالارى تۋرالى تۇسىنىك العاش ەجەلگى گرەك كەزەڭىنەن باستاۋ العان. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، ەجەلگى ريمدە، كوپشىلىك الدىندا التىن ساقينا كيۋ ءداستۇرى پايدا بولدى. ساقينالار ەكى ادام اراسىنداعى ماحاببات پەن ادالدىقتىڭ سيمۆولىن بىلدىرگەن. ءسوز بايلاسقاندار ساقينانى شىلدىر شۇمەك-ساقينا ساۋساعىنا تاعادى، ويتكەنى ريمدىكتەردىڭ پىكىرىنشە، جۇرەككە "ماحاببات" اكەلەتىن قانتامىرى وسى جەردەن باستالادى.
ءارتۇرلى مادەنيەتتەگى قىزىقتى ۇسىنىس راسىمدەرى
كوپتەگەن باتىس مادەنيەتتەرىندە ايەل ادام ەر ادامعا ۇسىنىس جاساي الاتىن ەرەكشە داستۇرلەر بار. ۇلىبريتانيا مەن يرلانديادا ايەل ءوزىنىڭ سۇيىكتىسىنە 29 اقپاندا ۇسىنىس جاساي الادى جانە ول باس تارتا المايدى. ۇلىبريتانيا پاتشايىمى ۆيكتوريا ءوزى ساكسەن-كوبۋرگ-گوت حانزاداسى البەرتكە ۇسىنىس جاساعان. فينليانديادا وسىعان ۇقساس ادەت بار، مۇنداي ۇسىنىستى قابىلداماعان ەر ادام ءوز تابىنۋشىسىنا يۋبكا ءۇشىن جەتكىلىكتى ماتا ساتىپ الۋعا وتەماقى رەتىندە قارىز بولادى. مۇنداي جاعدايلار ءالى دە بار، بىراق سيرەك كەزدەسەدى.
...زامان اعىمىمەن ءداستۇر دە سۇرىپتالىپ، ۋاقىت تەزىنەن شىعىپ تا قالار. سۇيىكتىسىنە قالاي ۇسىنىس جاساۋدى اركىمنىڭ پاتشا كوڭىلى بىلەر. ايتسە دە، ۇسىنىس جاساۋ دا ماحاببات حيكايالارى سەكىلدى ءبىر-بىرىنە ۇقساماعانى دۇرىس بولار؟ وقىرمان، ءسىز نە دەيسىز؟
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى
ايجان پەردەبەكقىزى
