Qyp-qyzyl rauşan gülı, qoraptaǧy saqina, ädemı lokasiia, qyz aldynda tızerlep otyryp, jüregın ūsynu... Bügıngı jastar süiıktısıne üilenuge ūsynys jasaǧanda mūnyŋ bırın de qalt jıbermeidı. Rasynda, romantik pe, älde bärı de Instagram üşın be degen oi da kökeide qylaŋ bermei qoimaidy. Jastar arasyndaǧy būl ürdıske közqaras ärqalai. Bırı dattaidy, bırı qūptaidy.
«Jau aldynda tıze bükpegen qazaq jıgıtınıŋ, qyz aldynda «tızerlep» ūsynys jasauy dūrys pa?»
Batys mädenietınde kezdesetın bır aiaqpen tızerlei otyryp, qyzdyŋ qoly men jüregın sūraityn ürdıs Facebook-tegı «Qyzyqtyŋ bärı osynda» atty tobynda bıraz talqyǧa tüstı. Jelı paidalanuşylarynyŋ bırı būl ürdıske batystyŋ qaldyǧyn taŋsyq etu dese, ekınşısı eşqandai sökettık körmeptı. Läzzat TOQMOLDAEVA esımdı paidalanuşynyŋ: «Jau aldynda tıze bükpegen qazaq jıgıtınıŋ, qyz aldynda «tızerlep» ūsynys jasauy sənge ainaldy. Osy tızerlep ūsynys jasaudy qoldaisyzdar ma?» - degen saualyna pıkır bıldıruşıler öte köp eken. Solaidyŋ bırqataryna nazar salyp körelık. Serıkbai ŞAIMAǦANBETOV: Özın er azamatpyn dep sanaityn jıgıt tek anasynyŋ aldynda ǧana tıze büguge mındettı. Äieldı tıze bükpei-aq syi-qūrmetke böleudıŋ san joldary men türı jetkılıktı. Basyna köterıp jürse de!!! Bıraq tıze bükpeuge tiıs! Marjan JÜNISOVA: Äiel adamnyŋ aldynda tek naǧyz er adam ǧana tızerlep otyra alady! Qazaq jıgıtı, ol ärqaşan myqty, senımdı, arqa süieuge bolady jäne şynaiy!!! (Orys tılınde – red.) Anarbek JYLTİHAEV: Eger ol menıŋ balalarymnyŋ bolaşaq anasy bolsa, menıŋ tegımdı jalǧastyrsa, özımnıŋ jan jarym retınde taŋdaǧan bolaşaq äielımnıŋ aldynda men öz süiıspenşılıgımnıŋ belgısı retınde tıze büguden ūiat eşteŋe körmeimın (Orys tılınde – red.). Aiǧali SMAǦŪLOV: «...Qyzǧa tızerlep gül bermek tūrsyn, taŋdau bermegen babalarymyz». Änipa ŞAIMAN: «Dūrys emes, anasynyŋ aldynda tıze bükpes edı. Qazaqta joq närse şettıŋ dūrysyn alu kerek. Osydan soŋ otbasy bolǧanda jüredı ǧoi sabalasyp, sonda aldynan şyǧady baiaǧyda tızerlep ūsynys aitqansyŋ dep. Būl jerde qyzdyŋ tügı ketpeidı, ūpaiy artyq bolyp tūr». Janbolat SERIKQALİEV: «Qadır atamyzdyŋ er jıgıttıŋ üş jaǧdaida tızesı bügılıp maŋdaiy jerge tiuı kerek degen eken. - ata-anasynyŋ aldynda; - tuǧan jerdı saǧynyp kep topyraǧyn süigende; - Allaǧa bas iıp qūlşylyq qylyp, säjdege basy tigende, osy üş jaǧdaida ǧana basy iılıp tızesı bügılgen dep. Al qazır ... Tamara MAMYROVA: «Aqyldy äiel: jau aldynda imegen batyr basyŋyzdy şymyldyqqa bola imesın dep köterem dep, batyr kırıp şyqqanda şymyldyqty ünemı köterıp kırgızıp, köterıp şyǧarady eken. Būl asyl qasiet öz zamanymen kettı demeu kerek. Erkek jūmaqqa kırse, äielı bırge kıretının ūmytpau kerek. Er tūlǧasyn saqtauǧa äielı kömektesu kerek. Meiırman ARQARBEK: «Dästürdıŋ ozyǧy jäne tozyǧy bar degen qazaq atamyz. Jau aldynda tızerlemei, bolaşaq jary bolatyn qyzy aldynda tızerlese onyŋ eş aiyby joq. Eskı tozyǧy jetken daraqy dästürdıŋ kezeŋı ötken däuırlerde qaldyru kerek, aldaǧy ömır jastardıkı. Jastardy tyia bergennen eşteŋe önbeidı, qaita mūny möldır mahabattyŋ, şynaiy süiıspenşılıktıŋ belgısı retınde qabyldaǧanymyz jön ǧoi dep oilaimyn». Äkım SOLTANBEKOV: «İä oilanyp, tolǧanyp qana jariia etetın jaǧdai. Bıraq ötkenge köz jügırtıp qaraŋdarşy, älemnıŋ barlyq sūlulyǧy tek sol näzık jandarmen baǧalanǧan emes pe? Qozy men Baian, Tölegen men Jıbek. Tıptı, osy künge deiın äuenın jalǧastyryp, ǧaşyqtardyŋ jyryna ainalǧan Estai atamyzdyŋ Qorlan änı kımdı tebırentpeidı. Būl ynjyqtyq emes, naǧyz erkektık qasiet, qyzdar jıgıtterge ūsynys jasap tıze bügetın bolsa sonda ǧana bızdıŋ jıgıtterdıŋ jaman, ynjyq, sorlylyǧynyŋ belgısı, erkek bolyp, jar taŋdap öz qalauyna söz aita almaǧan sorlylyǧy. Al mynau naǧyz erkektıŋ ısı, näzık janǧa jasaǧan syilyq, tıptı, men saǧan qorǧan bolam degen belgı. Top oqyrmandarynyŋ arasynda būl saualǧa aluan türlı, myŋdaǧan pıkır bıldırılgen. Bırı eşqandai sökettık baiqamaityn, al bırı tübegeilı ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa kerı äserın tigızedı dep sanaityn būl tendensiianyŋ paida bolu törkınıne de üŋılıp körsek.Tızerlep ūsynys jasau räsımınıŋ tarihy qandai?
Tarihşylar qol men jürektı ūsynu dästürı bızdıŋ däuırımızge deiın paida bolǧan dep aitady. Būl räsım alǧaş ret evrei ılımınde (Täuratta) sipattalǧan. Onda neke ekı aktıden tūrǧan: kelısım men räsımnıŋ özı. Talmud pen basqa derekközderde «kidduşin» dep atalatyn prosess jaily aitylǧan. Ol qol men jürektı ūsynudyŋ qazırgı tūjyrymdamasyna säikes keledı. Bır kezderde mūndai kelısımsız neke azǧyndyq dep sanalǧan. Keiınırek ol Ejelgı Gresiiada "gamo" jäne "engezis" räsımderı retınde qabyldandy. Saqinany berudı Rim zaŋy boiynşa iudaizm dınınen alǧan. Küieu jıgıt saqinany ant bergennen keiın qalǧan syilyqtarmen bırge bergen. Eşkım süiıktısınıŋ aldynda tıze bügu dästürı paida bolǧan uaqytty naqty aita almaidy. Bıraq ol ejelgı däuırden bastau alady. Öitkenı būl qimyl jas jıgıttıŋ özınıŋ jüregın ielengen hanymyna degen qūrmet pen süiıspenşılıgın körsettı. Orta ǧasyrlardaǧy aituly kartinalarda jastardyŋ ūly suretşı-şeberlerdıŋ (er adam) aldynda tıze bügıp jatqanyn jiı kezdestıruge bolady. Bıraq būl jaǧdaida mūndai qimyl ūly adamǧa qūrmet köretudı bıldıredı. Sondai-aq rysarlar qūrmet alu üşın, arnauly räsım kezınde lordtardyŋ aldynda tıze büktı. Ūsynys jasau dästürınıŋ şyǧu törkını jaily bıldık, al qyzǧa qai tızenı bügıp ūsynys jasau kerek? Rysarlar siiaqty üilenuge ūsynys jasaǧanda, oŋ tızenı bügu ädetke ainalǧan. Būl dästür sol jaqtaǧy semser qynabynyŋ tızesın bükkende kedergı bolatyndyqtan qalyptasqan. Ūsynys jasau mūnymen aiaqtalmaidy. Kelısım saqinalary turaly tüsınık alǧaş ejelgı grek kezeŋınen bastau alǧan. Bıraz uaqyttan keiın, ejelgı Rimde, köpşılık aldynda altyn saqina kiiu dästürı paida boldy. Saqinalar ekı adam arasyndaǧy mahabbat pen adaldyqtyŋ simvolyn bıldırgen. Söz bailasqandar saqinany şyldyr şümek-saqina sausaǧyna taǧady, öitkenı rimdıkterdıŋ pıkırınşe, jürekke "mahabbat" äkeletın qantamyry osy jerden bastalady.Ärtürlı mädeniettegı qyzyqty ūsynys räsımderı
Köptegen batys mädenietterınde äiel adam er adamǧa ūsynys jasai alatyn erekşe dästürler bar. Ūlybritaniia men İrlandiiada äiel özınıŋ süiıktısıne 29 aqpanda ūsynys jasai alady jäne ol bas tarta almaidy. Ūlybritaniia patşaiymy Viktoriia özı Saksen-Koburg-Got hanzadasy Albertke ūsynys jasaǧan. Finliandiiada osyǧan ūqsas ädet bar, mūndai ūsynysty qabyldamaǧan er adam öz tabynuşysyna iubka üşın jetkılıktı mata satyp aluǧa ötemaqy retınde qaryz bolady. Mūndai jaǧdailar älı de bar, bıraq sirek kezdesedı. ...Zaman aǧymymen dästür de sūryptalyp, uaqyt tezınen şyǧyp ta qalar. Süiıktısıne qalai ūsynys jasaudy ärkımnıŋ patşa köŋılı bıler. Äitse de, ūsynys jasau da mahabbat hikaialary sekıldı bır-bırıne ūqsamaǧany dūrys bolar? Oqyrman, sız ne deisız?Foto aşyq derekközden alyndy
Aijan PERDEBEKQYZY
