ەسەبىم بولسىن، ايتا وتىرايىن...
1. اپتادان اسىپ كەتتى، اعىلشىننىڭ نايساپ كوميگى ساشا بارون كوەننىڭ جەكسۇرىن تىرلىكتەرى قازاقستان قوعامىن كەزەكتى رەت «ىزالى جۇرەك، دولى قول، ۋلى سىيا، اششى ءتىل» جاعدايىنا جەتكىزدى. ماعان وسىعان وراي ءبىراز ادام حابارلاستى. ماسەلەنى «شەشۋدىڭ» ءتۇرلى جولى ۇسىنىلدى.
ءبىرىنشىسى – ايتا-ايتا جاۋىر بولعان ءتاسىل: سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اقش پەن ۇلىبريتانياعا رەسمي نارازىلىق نوتاسىن جولداۋى كەرەك. جانە قوس دەرجاۆانىڭ ەلىمىزدەگى ەلشىلەرىن شاقىرىپ الىپ، جۋرناليستەر كوزىنشە ولاردى «بورات» ءۇشىن ۇيالتىپ، نوتانى قولىنا ۇستاتۋى قاجەت. بىردەن ايتايىن، بۇل – تۇيىققا اپاراتىن جول. ويتكەنى ساشا بارون كوەن – جەكە تۇلعا، ياعني اقش ۇكىمەتىنىڭ نە اعىلشىن پاتشالىعىنىڭ رەسمي تۇلعاسى، لاۋازىمدى وكىلى ەمەس. بۇل مەملەكەتتەر وعان قارسى ەشتەڭە ىستەي المايدى. قايتا قازاقستاننىڭ «بوراتقا» قارسى نارازىلىق نوتاسىن جولداۋى – كورگەنسىز فيلمگە قوسىمشا پيار. ول سۇمنىڭ ءوزى وسى قۇجاتتى الاقانىن ىسقىلاي كۇتىپ وتىر.
ەكىنشىسى – راديكالدى ءتاسىل: ءبىر توپ جاس حابارلاسىپ، «اعا، بىلاي جاساساق، نە دەيسىز؟» دەپ پىكىر سۇرادى. كوشەدە «بورات» سياقتى شەشىنىپ، ءابۇيىردى بەتپەردەمەن جاۋىپ، اقش پەن ۇلىبريتانيا تۋىن تاپتاماق. قاجەت بولسا، ورتەمەك. مەن بىردەن توقتاۋ سالدىم. نەگە؟ ونى عالامتوردان كورگەن بۇكىل الەم قازاقتار بەتپەردەنى شىنىمەن سولاي تاعادى ەكەن دەپ سەنۋى مۇمكىن. بۇعان قوسا، ەلدە كۇن كۇرت سۋىدى. ءارى پنەۆمونيا ىندەتى كۇش الىپ تۇر. جاستاردىڭ دەنساۋلىعىنا نۇقسان كەلۋى مۇمكىن. قازاق بالاسىنىڭ باسىن بايگەگە تىگۋگە بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە قوعامدىق تارتىپكە قايشى.
ءۇشىنشىسى – تىم راديكالدى ءتاسىل: «باسىن جۇلىپ المايمىز با؟» ايتقانداي، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇندەۋ جاساعان كەيبىر بلوگەرلەر، قوعام بەلسەندىلەرى، باسقاسى وسىعان شاقىرىپ جاتقانى وكىنتەدى. قازاق بەيبىت، ءبىتىمشىل حالىق. ءبىز جاھانعا جاۋىزدىعىمىزبەن ەمەس، عالىمدىعىمىزبەن، وركەنيەتتىلىگىمىزبەن اتىمىزدى شىعارۋعا ءتيىسپىز. ءبىر اپتا عانا بۇرىن پاريجدە شەشەن بالاسى دىنىمىزگە جات كاريكاتۋرا كورسەتكەنى ءۇشىن مۇعالىمنىڭ باسىن كەسىپ الدى. ارينە، پايعامبارىمىزعا (س.ع.س) كاريكاتۋرا جاسالۋى جانىمىزعا باتادى، ار-نامىسىمىزعا تيەدى. بىراق مۇحاممەد پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) «ادام ولتىرمە»، «زورلىق جاساما»، «زۇلىمدىقتان ساقتان» دەپ، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار مەن ۇستانىمداردى ۇلىقتاۋعا ۇندەدى ەمەس پە؟ يسلامدا ادامنىڭ جانىن الۋعا اللادان باسقا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق ەكەنى جازىلعان. دەمەك، ءبىزدى سوزبەن جابىرلەگەننىڭ ءبارىنىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرە بەرسەك، مۇسىلماندىعىمىز قايسى؟
2. حالىقارالىق تاجىريبەسى بار زاڭگەرلەرمەن اقىلداستىم. ولار قازاقستاندىق قانا ەمەس، جالپى كەز كەلگەن تۋدى سوراقى ماقساتتا پايدالانعانى ءۇشىن سوتتاسۋدان كەلەر ناتيجە شامالى دەگەندى ايتادى. بۇل بىرنەشە ميلليون دوللاردى قاجەت ەتەتىن جانە ۇزاققا سوزىلاتىن پروتسەسس. وندا جەڭۋ قيىن.
سوندا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ كوك بايراعىمىزدى سىيلاۋدى ءوزىمىز ۇيرەنۋىمىز كەرەك، الەمگە ۇلگى بولۋىمىز كەرەك جانە ءپاتريوتيزمدى ۇرپاققا تابىستاۋعا ءتيىسپىز. مەملەكەتتىك تۋىمىزعا ءوزىمىز لايىقتى قۇرمەت كورسەتىپ ءجۇرمىز بە؟ تۋ كوتەرىلىپ، ءانۇران ورىندالعاندا قولىن كەۋدەسىنە قويۋدان قىمسىناتىندار جەتەدى. كوك تۋمەن قوقىس تاسيتىن دا ءوزىمىز. ۆولونتەر بالالار «مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى» كوشەدە تەگىن تاراتاتىن شاعىن تۋلاردى كەيىن قوقىستان تاۋىپ الاتىنىنا قىنجىلادى.
بيىلعى جىلدىڭ باسىندا كىتاپحانالاردىڭ ءبىرى ادىلەت مينيسترلىگىنە جۇگىنىپ، تۇرعىن ۇيلەردە ورنالاسقان مەممەكەمەلەردىڭ ماڭدايشاسىنا ۇلكەن مەملەكەتتىك تۋدى ىلمەۋگە رۇقسات ەتۋدى سۇراپتى. سەبەبى، زاڭ بويىنشا تۋ تۇنگى ۋاقىتتا جارىقتاندىرىلىپ تۇرۋى كەرەك: «ال جارىق تۇرعىنداردىڭ تىنىش ۇيقىسىنا كەدەرگى كەلتىرەدى» دەپتى كىتاپحانا ديرەكتورى. وزگەنى تۇزەمەس بۇرىن مۇنداي سوراقى قىلىقتاردان الدىمەن ءوزىمىز ارىلعانىمىز ءجون.
3. ءبىز «الەمدە امەريكالىقتاردان وتكەن پاتريوت حالىق جوق، ولاردا بالادان كارىگە دەيىن، ءتىپتى ءۇيسىز-كۇيسىز ادامدار دا تۋدى ارداق تۇتادى» دەپ بىلەمىز. ءار ءۇيدىڭ قاسىندا تۋ ءىلىنىپ تۇراتىنىنا، ول ەسكىرىپ نە جىرتىلىپ قالسا، ايىپپۇل سالىناتىنىنا بۇرىننان قانىقپىز. قازىرگى شىنايىلىق بۇدان وزگەرەك ەكەن. مىسالى، بيىلعى 4 شىلدەدە، تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي دونالد ترامپ ءسوز سويلەگەننەن كەيىن ونىڭ ساياساتىنا قارسى نارازىلىق شەرۋىنە شىققان امەريكالىقتار اقش تۋىن اق ءۇي الدىندا ورتەگەن. ونىڭ الدىندا، 2020 جىلعى 1 ماۋسىمدا افروامەريكالىق دجوردج فلويدتى پوليتسەيلەردىڭ قاسكۇنەمدىكپەن ولتىرۋىنە اشىنعان دەمونسترانتتار جاقىن جەردەگى مەملەكەتتىك عيماراتتىڭ بىرىنەن اقش تۋىن جۇلىپ الىپ، وتقا جاققان. بۇل ءۇشىن ەشكىم قاتاڭ جازالانباعان.
ەندى قاراڭىز: «بي-بي-ءسيدىڭ» حابارلاۋىنشا، سول امەريكادا 2019 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىندا شىركەۋ توبەسىنە ىلىنگەن «كوگىلدىرلەردىڭ» تۋىن جۇلىپ الىپ، ورتەپ جىبەرگەن ەيمس قالاسىنىڭ (ايوۆا شتاتى) 30 جاسار تۇرعىنى ا.مارتينەس 16 جىلعا تۇرمەگە وتىردى. وسىعان وراي پىكىر بىلدىرگەن امەريكالىقتاردىڭ ءوزى: «اقش تۋىن ورتەۋ – ەركىندىكتىڭ بەلگىسى جانە ول ءۇشىن سالماقتى جازا قاراستىرىلماعان، وندا نەگە لگبت تۋىن ماسقارالاۋ ءۇشىن تۇرمەگە قامايدى»، – دەپ قايران قالىستى.
بايقايسىز با، باتىس ابدەن بىلعانىپ، ءبۇلىنىپ بارادى. ولاردا ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتار دەگراداتسياعا ۇشىراعان. ءبىز بۇدان ساباق الىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى، رۋحاني ۇستىنىمىزدى نىعايتۋعا ءتيىسپىز. «بورات» فيلمىندە ايتىلاتىن قاتىگەزدىك، رۋحاني قۇلدىراۋ، ينتسەست، جەزوكشەلىك سەكىلدى لاس نارسەنىڭ قازاقستانعا جوقتىعىن پاش ەتكەنىمىز ءجون.
4. «بورات» ءفيلمى – قازاقستان تۋرالى ەمەس. شەتەلدىك كينوسىنشىلاردىڭ پىكىرلەرىن وقىدىم. ءبارىنىڭ ايتار ويى ءبىر جەردە توقايلاسادى: بۇل امەريكالىق قوعامنىڭ «ينفەكتسياعا تولى ءىرىڭدى جاراسىن ءىرى پلانمەن كورسەتەتىن» ساتيرا. مىسالى، 2006 جىلى شىققان «بورات» 2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى جانتۇرشىگەرلىك تەرراكتىدەن كەيىن بىرلىگىنەن ايىرىلىپ، قاققا جارىلعان اقش جۇرتشىلىعىن كەلەمەجدەيدى. وندا اقىماقتاۋ امەريكالىقتار تروللينگ ەكەنىن تۇسىنبەي، «بورات» سياقتى ميگرانتتارعا ءوز قۇندىلىقتارىن تاڭۋعا، ءالى دە بولسا قوناقجايلىلىعى مەن تولەرانتتىلىعىن كورسەتۋگە تىرىسادى، الايدا بويلارىن پسيحوز بەن پارانويا جايلاعانىن اڭعارتىپ الادى. بۇل جولعى جالعاسى – سايلاۋ الدىندا بىلىققا بوككەن امەريكا قوعامىن كورسەتەدى.
5. جالپى، «بوراتتىڭ» ءبىرىنشى بولىمىنە قاتىستى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي مالىمدەمە جاساۋى، جاپپاي نارازىلىق ءبىلدىرۋ، سونداي-اق قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس، يوردانيا، كۋۆەيت، باحرەين، ومان جانە كاتاردىڭ ونىڭ پروكاتىنا تىيىم سالۋى جيىركەنىشتى فيلمگە كەدەرگى كەلتىرگەن جوق، قايتا تانىمال بولۋىنا تۇرتكى بولدى.
سۇمىراي كوەن باسقا ەلدەردى دە مازاقتاپ كورگەن. مىسالى، ول ءدال «بورات» سياقتى، ياعني پرانك پەن يمپروۆيزاتسيالىق كومەديا ۇلگىسىندە سومداعان اۆستريالىق برۋنو نەمەسە سولتۇستىك كورەيا كوسەمىنە ارنالعان «ديكتاتور»، بولماسا، بريتان ۇكىمەتىن مازاق ەتەتىن «گريمسبيدەن شىققان اعايىندىلار» – ولاردىڭ ەشقايسىسى دا جەتىستىككە جەتپەدى، مازاقتالعان ەلدەر تاراپىنان ەلەۋسىز قالدى.
سوندىقتان وزگە وبرازدارىندا تانىمالدىلىق پەن تابىسقا كەنەلە الماعاندىقتان بۇل مالعۇن جارتى الەمدى دۇرلىكتىرگەن «بوراتقا» قايتا ورالىپ وتىر. امەريكالىق كينوسىنشىلار ءفيلمنىڭ ءدال قازىر پروكاتقا شىققانى بەكەر ەمەستىگىنە نازار اۋدارتادى: ول اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىن نىساناعا العان، ترامپ پەن رەسپۋبليكالىق پارتياعا قارسى باعىتتالعان. تيىسىنشە، 3 قاراشا كۇنى امەريكادا پرەزيدەنتتىك الامان وتكەننەن كەيىن بۇل فيلمسىماق وزەكتى بولماي قالادى.
6. اقش باسىلىمدارى بۇل جولى «بورات-2» وبرازى تىم گروتەسكىلى جانە ابسۋردتى شىققانىنا نازار اۋدارتادى. 2006 جىلى امەريكالىقتار ونىڭ «قازاقستاننان كەلگەن رەپورتەر بورات ساگديەۆ» ەكەنىنە شىن سەنىپ قالدى. سودان بەرى بريتاندىق كوميكتىڭ كىم ەكەنىن الەم تانىدى. «بوراتتىڭ» قازاقستانعا قاتىسى جوق ەكەنىن ءبىلدى. كوەننىڭ جاڭا پرانك-فيلمىنە بولگار اكتريساسى ماريا باكالوۆا ويناعان، «بوراتتىڭ كامەلەتكە تولماعان قىزى تۋتار» وبرازىن ەنگىزۋى دە سودان بولسا كەرەك. ايتپەسە، فيلمسىماقتىڭ وزىندە كورسەتىلگەندەي، كوەن «قازاق دوكۋمەنتاليستى» رەتىندە امەريكالىقتاردى ءارتۇرلى اقىماقتىققا، ارسىزدىققا يتەرمەلەپ، ماسقارالايىن دەسە، ولار ونى تانىپ قويا بەرەدى.
7. قورىتا كەلە، نە ايتايىن؟ اعايىن، باتىستىڭ ارامزا كينوگەرىنىڭ كوممەرتسيالىق تابىس تابۋعا قۇرىلعان ىشمەرەز، جىمىسقى ارەكەتتەرىن جۇرەككە جاقىن قابىلداماڭىز. ايتپەسە، جادىڭىزدا قالىپ، جانىڭىزعا اۋىر تيەدى، اقىل-ساناڭىزدى ءمۇجيدى. قازاق تاريحتا قانشاما الاپاتتان امان شىققان الىپ حالىق. ونىڭ جانىندا قايداعى ءبىر ناقۇرىس ءۇشىن ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كىنالاپ، جىك-جىككە بولىنبەي-اق قويالىق. «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپا!» دەر ەدى اتا-بابامىز.
ماعان مىسالى، اڭگۇدىك «بوراتتىڭ» اپەرباقان سوزدەرىنە قاراعاندا جەرىمىزگە كوز سۇزگەن كورشى قىتايدىڭ نە رەسەيدىڭ رەسمي تۇلعالارىنىڭ مالىمدەمەلەرى الدەقايدا قاۋىپتى كورىنەدى. مىنە، ءدال سونداي مالىمدەمەلەردى ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قالت جىبەرمەي، دەر كەزىندە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، تىيىپ وتىرۋى قاجەت.
باقىتبەك سماعۇل،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
