Esebim bolsyn, aıta otyraıyn...
1. Aptadan asyp ketti, aǵylshynnyń naısap komıgi Sasha Baron Koenniń jeksuryn tirlikteri Qazaqstan qoǵamyn kezekti ret «yzaly júrek, doly qol, ýly syıa, ay til» jaǵdaıyna jetkizdi. Maǵan osyǵan oraı biraz adam habarlasty. Máseleni «sheshýdiń» túrli joly usynyldy.
Birinshisi – aıta-aıta jaýyr bolǵan tásil: Syrtqy ister mınıstrligi AQSh pen Ulybrıtanııaǵa resmı narazylyq notasyn joldaýy kerek. Jáne qos derjavanyń elimizdegi elshilerin shaqyryp alyp, jýrnalıster kózinshe olardy «Borat» úshin uıaltyp, notany qolyna ustatýy qajet. Birden aıtaıyn, bul – tuıyqqa aparatyn jol. Óıtkeni Sasha Baron Koen – jeke tulǵa, ıaǵnı AQSh úkimetiniń ne aǵylshyn patshalyǵynyń resmı tulǵasy, laýazymdy ókili emes. Bul memleketter oǵan qarsy eshteńe isteı almaıdy. Qaıta Qazaqstannyń «Boratqa» qarsy narazylyq notasyn joldaýy – kórgensiz fılmge qosymsha pıar. Ol sumnyń ózi osy qujatty alaqanyn ysqylaı kútip otyr.
Ekinshisi – radıkaldy tásil: bir top jas habarlasyp, «aǵa, bylaı jasasaq, ne deısiz?» dep pikir surady. Kóshede «Borat» sııaqty sheshinip, ábúıirdi betperdemen jaýyp, AQSh pen Ulybrıtanııa týyn taptamaq. Qajet bolsa, órtemek. Men birden toqtaý saldym. Nege? Ony ǵalamtordan kórgen búkil álem qazaqtar betperdeni shynymen solaı taǵady eken dep senýi múmkin. Buǵan qosa, elde kún kúrt sýydy. Ári pnevmonııa indeti kúsh alyp tur. Jastardyń densaýlyǵyna nuqsan kelýi múmkin. Qazaq balasynyń basyn báıgege tigýge bolmaıdy. Onyń ústine qoǵamdyq tártipke qaıshy.
Úshinshisi – tym radıkaldy tásil: «basyn julyp almaımyz ba?» Aıtqandaı, áleýmettik jelilerde úndeý jasaǵan keıbir blogerler, qoǵam belsendileri, basqasy osyǵan shaqyryp jatqany ókintedi. Qazaq beıbit, bitimshil halyq. Biz jahanǵa jaýyzdyǵymyzben emes, ǵalymdyǵymyzben, órkenıettiligimizben atymyzdy shyǵarýǵa tıispiz. Bir apta ǵana buryn Parıjde sheshen balasy dinimizge jat karıkatýra kórsetkeni úshin muǵalimniń basyn kesip aldy. Árıne, Paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s) karıkatýra jasalýy janymyzǵa batady, ar-namysymyzǵa tıedi. Biraq Muhammed Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) «adam óltirme», «zorlyq jasama», «zulymdyqtan saqtan» dep, adamgershilik qundylyqtar men ustanymdardy ulyqtaýǵa úndedi emes pe? Islamda adamnyń janyn alýǵa Alladan basqa eshkimniń quqyǵy joq ekeni jazylǵan. Demek, bizdi sózben jábirlegenniń báriniń janyn jahannamǵa jibere bersek, musylmandyǵymyz qaısy?
2. Halyqaralyq tájirıbesi bar zańgerlermen aqyldastym. Olar qazaqstandyq qana emes, jalpy kez kelgen týdy soraqy maqsatta paıdalanǵany úshin sottasýdan keler nátıje shamaly degendi aıtady. Bul birneshe mıllıon dollardy qajet etetin jáne uzaqqa sozylatyn proess. Onda jeńý qıyn.
Sonda ne isteýimiz kerek? Kók baıraǵymyzdy syılaýdy ózimiz úırenýimiz kerek, álemge úlgi bolýymyz kerek jáne patrıotızmdi urpaqqa tabystaýǵa tıispiz. Memlekettik týymyzǵa ózimiz laıyqty qurmet kórsetip júrmiz be? Tý kóterilip, ánuran oryndalǵanda qolyn keýdesine qoıýdan qymsynatyndar jetedi. Kók týmen qoqys tasıtyn da ózimiz. Volonter balalar «Memlekettik rámizder kúni» kóshede tegin taratatyn shaǵyn týlardy keıin qoqystan taýyp alatynyna qynjylady.
Bıylǵy jyldyń basynda kitaphanalardyń biri Ádilet mınıstrligine júginip, turǵyn úılerde ornalasqan memmekemelerdiń mańdaıshasyna úlken Memlekettik týdy ilmeýge ruqsat etýdi surapty. Sebebi, zań boıynsha tý túngi ýaqytta jaryqtandyrylyp turýy kerek: «al jaryq turǵyndardyń tynysh uıqysyna kedergi keltiredi» depti kitaphana dırektory. Ózgeni túzemes buryn mundaı soraqy qylyqtardan aldymen ózimiz arylǵanymyz jón.
3. Biz «álemde amerıkalyqtardan ótken patrıot halyq joq, olarda baladan kárige deıin, tipti úısiz-kúısiz adamdar da týdy ardaq tutady» dep bilemiz. Ár úıdiń qasynda tý ilinip turatynyna, ol eskirip ne jyrtylyp qalsa, aıyppul salynatynyna burynnan qanyqpyz. Qazirgi shynaıylyq budan ózgerek eken. Mysaly, bıylǵy 4 shildede, Táýelsizdik kúnine oraı Donald Tramp sóz sóılegennen keıin onyń saıasatyna qarsy narazylyq sherýine shyqqan amerıkalyqtar AQSh týyn Aq úı aldynda órtegen. Onyń aldynda, 2020 jylǵy 1 maýsymda afroamerıkalyq Djordj Floıdty polıeılerdiń qaskúnemdikpen óltirýine ashynǵan demonstranttar jaqyn jerdegi memlekettik ǵımarattyń birinen AQSh týyn julyp alyp, otqa jaqqan. Bul úshin eshkim qatań jazalanbaǵan.
Endi qarańyz: «Bı-bı-sıdiń» habarlaýynsha, sol Amerıkada 2019 jyldyń 20 jeltoqsanynda shirkeý tóbesine ilingen «kógildirlerdiń» týyn julyp alyp, órtep jibergen Eıms qalasynyń (Aıova shtaty) 30 jasar turǵyny A.Martınes 16 jylǵa túrmege otyrdy. Osyǵan oraı pikir bildirgen amerıkalyqtardyń ózi: «AQSh týyn órteý – erkindiktiń belgisi jáne ol úshin salmaqty jaza qarastyrylmaǵan, onda nege LGBT týyn masqaralaý úshin túrmege qamaıdy», – dep qaıran qalysty.
Baıqaısyz ba, batys ábden bylǵanyp, búlinip barady. Olarda dástúrli otbasylyq qundylyqtar degradaııaǵa ushyraǵan. Biz budan sabaq alyp, salt-dástúrimizdi, rýhanı ustynymyzdy nyǵaıtýǵa tıispiz. «Borat» fılminde aıtylatyn qatigezdik, rýhanı quldyraý, ınest, jezókshelik sekildi las nárseniń Qazaqstanǵa joqtyǵyn pash etkenimiz jón.
4. «Borat» fılmi – Qazaqstan týraly emes. Sheteldik kınosynshylardyń pikirlerin oqydym. Báriniń aıtar oıy bir jerde toqaılasady: bul amerıkalyq qoǵamnyń «ınfekııaǵa toly irińdi jarasyn iri planmen kórsetetin» satıra. Mysaly, 2006 jyly shyqqan «Borat» 2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi jantúrshigerlik terraktiden keıin birliginen aıyrylyp, qaqqa jarylǵan AQSh jurtshylyǵyn kelemejdeıdi. Onda aqymaqtaý amerıkalyqtar trollıng ekenin túsinbeı, «Borat» sııaqty mıgranttarǵa óz qundylyqtaryn tańýǵa, áli de bolsa qonaqjaılylyǵy men toleranttylyǵyn kórsetýge tyrysady, alaıda boılaryn psıhoz ben paranoıa jaılaǵanyn ańǵartyp alady. Bul jolǵy jalǵasy – saılaý aldynda bylyqqa bókken Amerıka qoǵamyn kórsetedi.
5. Jalpy, «Borattyń» birinshi bólimine qatysty Syrtqy ister mınıstrliginiń resmı málimdeme jasaýy, jappaı narazylyq bildirý, sondaı-aq Qazaqstan, Reseı, Belarýs, Iordanııa, Kýveıt, Bahreın, Oman jáne Katardyń onyń prokatyna tyıym salýy jıirkenishti fılmge kedergi keltirgen joq, qaıta tanymal bolýyna túrtki boldy.
Sumyraı Koen basqa elderdi de mazaqtap kórgen. Mysaly, ol dál «Borat» sııaqty, ıaǵnı prank pen ımprovızaııalyq komedııa úlgisinde somdaǵan avstrııalyq Brýno nemese Soltústik Koreıa kósemine arnalǵan «Dıktator», bolmasa, brıtan úkimetin mazaq etetin «Grımsbıden shyqqan aǵaıyndylar» – olardyń eshqaısysy da jetistikke jetpedi, mazaqtalǵan elder tarapynan eleýsiz qaldy.
Sondyqtan ózge obrazdarynda tanymaldylyq pen tabysqa kenele almaǵandyqtan bul malǵun jarty álemdi dúrliktirgen «Boratqa» qaıta oralyp otyr. Amerıkalyq kınosynshylar fılmniń dál qazir prokatqa shyqqany beker emestigine nazar aýdartady: ol AQSh-taǵy Prezıdent saılaýyn nysanaǵa alǵan, Tramp pen Respýblıkalyq partııaǵa qarsy baǵyttalǵan. Tıisinshe, 3 qarasha kúni Amerıkada prezıdenttik alaman ótkennen keıin bul fılmsymaq ózekti bolmaı qalady.
6. AQSh basylymdary bul joly «Borat-2» obrazy tym groteskili jáne absýrdty shyqqanyna nazar aýdartady. 2006 jyly amerıkalyqtar onyń «Qazaqstannan kelgen reporter Borat Sagdıev» ekenine shyn senip qaldy. Sodan beri brıtandyq komıktiń kim ekenin álem tanydy. «Borattyń» Qazaqstanǵa qatysy joq ekenin bildi. Koenniń jańa prank-fılmine bolgar aktrısasy Marııa Bakalova oınaǵan, «Borattyń kámeletke tolmaǵan qyzy Týtar» obrazyn engizýi de sodan bolsa kerek. Áıtpese, fılmsymaqtyń ózinde kórsetilgendeı, Koen «qazaq dokýmentalısti» retinde amerıkalyqtardy ártúrli aqymaqtyqqa, arsyzdyqqa ıtermelep, masqaralaıyn dese, olar ony tanyp qoıa beredi.
7. Qoryta kele, ne aıtaıyn? Aǵaıyn, batystyń aramza kınogeriniń kommerııalyq tabys tabýǵa qurylǵan ishmerez, jymysqy áreketterin júrekke jaqyn qabyldamańyz. Áıtpese, jadyńyzda qalyp, janyńyzǵa aýyr tıedi, aqyl-sanańyzdy mújıdi. Qazaq tarıhta qanshama alapattan aman shyqqan alyp halyq. Onyń janynda qaıdaǵy bir naqurys úshin ózimizdi-ózimiz kinálap, jik-jikke bólinbeı-aq qoıalyq. «Bıtke ókpelep tonyńdy otqa jaqpa!» der edi ata-babamyz.
Maǵan mysaly, áńgúdik «Borattyń» áperbaqan sózderine qaraǵanda jerimizge kóz súzgen kórshi Qytaıdyń ne Reseıdiń resmı tulǵalarynyń málimdemeleri áldeqaıda qaýipti kórinedi. Mine, dál sondaı málimdemelerdi bizdiń Syrtqy ister mınıstrligi qalt jibermeı, der kezinde narazylyq bildirip, tyıyp otyrýy qajet.
Baqytbek Smaǵul,
“Adyrna” ulttyq portaly
