ءبىلىمنىڭ ءبارى پايدالى دەگەن سوزبەن كەلىسەسىز بە؟ قازىرگى ورتا ءبىلىم الۋشىلاردىڭ العان ءبىلىمى ەرتەڭگى شىنايى ومىرىنە قانشالىقتى جارامدى؟ شىنايى ومىرگە قاجەتتى بىلىممەن، قازىرگى بەرىپ جاتقان ءبىلىمنىڭ اراسى قانشالىقتى الىس؟ بۇگىن وسى جايىندا وي قوزعاپ، تالقىلاپ كورەلىك.
بىردەن مىسالعا كوشىپ، ماتەماتيكا ءپانىن الايىق. ماتەماتيكانى 7-سىنىپقا دەيىن بارلىعى وقۋى كەرەك، وعان ەشكىم داۋ تۋدىرمايدى. العاشقى ءتورت امالدى (الۋ، قوسۋ، كوبەيتۋ، ءبولۋ – اۆت.) اركىم بىلۋگە مىندەتتى. ول ومىرگە قاجەت. مەنىڭ قازىرگى ايتپاعىم، 8-سىنىپتان باستالاتىن كوسينۋس، سينۋس، تانگەنس، كوتانگەنس امالدارى. وسىنداي تەرەڭ ماتەماتيكالىق تەڭدەۋلەردى قانشالىقتى شىنايى ومىرىمىزگە پايدالانىپ جاتىرمىز؟ ەگەر بۇل لوگيكانى دامىتادى دەسەك، وندا ونىڭ ورنىن باساتىن ءتۇرلى تاسىلدەر بار. مىسالى، شاحمات كومبيناتسياسى الدىڭعى 7-سىنىپقا دەيىنگى امالداردى پايدالانا وتىرىپ لوگيكانى دامىتا الادى.
ماتەماتيكعا قابىلەتى جوق نەمەسە ونى سۇيمەيتىن بالانى 7 سىنىپتان كەيىن 11 سىنىپقا دەيىن ماجبۇرلەپ وقىتۋ قانشالىقتى دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز؟ ال ەگەر ماتەماتيكاعا قابىلەتتى، ءسۇيىپ جاقسى كورەتىن وقۋشىلار بولسا ولاردى 7-سىنىپتان كەيىن ارنايى ماتەماتيكالىق سىنىپ اشىپ تەرەڭدەتىپ وقىتسا بولادى. ولاردىڭ سانى كوپ تە ەمەس. ءتىپتى ارنايى ماتەماتيكالىق مەكتەپتەر دە بار. ەگەر قوعامدا تەرەڭ ماتەماتيكتەر كەرەك بولسا وسى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار ورنىن تولتىرىپ بەرە الادى. ال سول مەكتەپتەگى ماتەماتيكانى ءسۇيىپ وقيتىن 10, 20 پايىز بالا ءۇشىن بارلىق بالانى ماجبۇرلەپ وقىتۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزى بار؟
ءيا، وقىتقان بالالاردىڭ بارلىعى ماتەماتيك بولىپ كەتپەيتىنىن بارلىعىمىز جاقسى تۇسىنەمىز. سۋرەتتى ءسۇيىپ سالاتىن قابىلەتى بار بالا نەگە تەرەڭ ماتەماتيكانى يگەرۋى قاجەت؟ جالپى قوعامدا ماتەماتيك دەگەن ماماندىق جوق، ال سۋرەتشى ماماندىعى بار. ەكىنشى ماسەلە ماتەماتيكا اپتاسىنا 8-9 رەت وقىتىلادى، ال ومىرگە ەڭ قاجەتتى دەنەشىنىقتىرۋ – اپتاسىنا 3-4 رەت وتەدى. ماتەماتيكانى جاقسى بىلەتىن، بىراق دەنساۋلىعى ءجيى سىر بەرەتىن ۇرپاق بىزگە قاجەت پە؟ ەگەر ءبىزدىڭ وسىنشاما كۇش سالىپ جاتقان تەرەڭ ءبىلىمدى ماتەماتيكتەرىمىز قوعام پروبلەماسىن شەشەتىن بولسا، وندا جىل سايىنعى ءار مەكتەپتەن بىتىرگەن، ماتەماتيكانىڭ جىلىگىن شاعاتىن «التىن بەلگىگە» بىتىرگەن بالالارىمىز، ماتەماتيكتەرىمىز قايدا كەتتى دەگەن وي تۋادى. سول مىقتى ماتەماتيكتەر ءارى كەتسە ماتەماتيك مۇعالىمى بولادى. سەبەبى بىزدە عىلىم جولعا قويىلماعان. ول عىلىم جولعا قويىلماسا جوو بىتىرگەن تۇلەكتەرىمىز شەتەل اسىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ءبىز قانشا بىلگەندىگىمىزبەن ەمەس، سول بىلگەنىمىزدى ومىردە قانشالىقتى جاراتىپ جاتقاندىعىمىزبەن ماقتانۋىمىز قاجەت. جالپى شەتەلدىك عالىمدار ءبىلىمدى پايدالىلىق كوەففيتسەنت تۇرعىسىنان قاراستىرادى. ول دەگەنىمىز – ءبىلىم تەك شىنايى ومىرگە قاجەتتىلىگى تۇرعىسىنان قاراستىرىلادى دەگەن ءسوز. ياعني، ومىردە پايداعا جاراماسا ول ءبىلىم اۆتوماتتى تۇردە ارتىق ءبىلىم بولىپ سانالادى. قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ارتىق ءبىلىمنىڭ بار ەكەنىن شەتەلدىك عالىمدار دا دىلەلدەگەن.
1996-1998 جىلدارى جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسى ەنگىزىلمەي تۇرىپ شەتەلدەن كەلگەن ەكسپەرتتەر قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قورتىندىسىندا ولار قازاقساتننىڭ ءبىلىمى 3/1 جۇيەسى بويىنشا وقىتىلىپ جاتتىر دەپ دياگنوز قويعان. وقۋشىلاردىڭ ءار وقىعان ءبىلىمىن 3 % دەسەك، سونىڭ تەك 1% ىن عانا شىنايى ومىرىندە كادەگە جاراتا الادى، ال قالعان 2 % ارتىق. ياعني ەش جەرگە جاراتا المايتىن تەك تەوريا عانا. جوعارىدا ايتقان ارتىق بىلىمگە جاتاتىنىن ايتقان. ال سىزدەردە قالاي دەگەن سۇراققا: بىزدە 1/1 ياعني ءبىر بىلگەنىن ەرتەڭىندە ومىرىنە پايدالانا الاتىن ءبىلىمدى عانا بەرەمىز دەگەن ەكەن. ءبىز وسى ولقىلىقتى تولتىردىق پا؟. مىسالى، وقۋشىلارعا ءۇي تاپسىرماسىن بەرمەيمىز دەپ الەمدى تاڭ قالدىرعان فيليانديادا PISA-عا (Programme for International Student Assessment) ساي الەمدەگى ەڭ وزىق ءبىلىمدى مەملەكەتتەردىڭ وندىعىنا كىرەتىن مەملەكەت، وسى ايتىلعان پروبلەمانى شەشىپ قويعان. ولار بالالاردىڭ قابىلەتى مەن ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى «وپپو» اتتى ءپانى ەنگىزگەن. ول جەردە وقۋشى 8 سىنىپتا ءوز ماماندىعىن تاڭداپ، سونى عانا تەرەڭدەتىپ وقىتادى. بۇنى جاساۋعا بىزگە نە كەدەرگى؟
قازاقستان ءبىلىمى مۇلدە باسقا باعىتقا بۇرىلۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، مەكتەپتىڭ باستى مىندەتى ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وقۋشىنىڭ قابىلەتىن انىقتاۋ جانە ونى دامىتۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا توبىر ەمەس تۇلعا قالىپتاستىرۋ. ول ءۇشىن الدىمەن ارتىق بىلىمنەن قۇتىلۋ كەرەك. ارتىق بىلىمنەن قۇتىلۋ ءۇشىن الدىمەن ءار پاندەگى ارتىق اقپاراتتىڭ ومىرشەڭدىگىن انىقتاپ، ەگەر ول شىنايى ومىرگە جارامدى بولماسا نەمەسە بالانى دامىتۋعا جۇمىس جاساماسا، ونداي ولشەمگە كەلمەيتىن ءبىلىمدى اۆتوماتتى تۇردە الىپ تاستاۋ كەرەكپىز. ونداي پايداسىز ءبىلىمنىڭ ورنىنا ابايتانۋ (قازاقتى تانۋ ءۇشىن), الاشتانۋ (وتاندى ءسۇيۋ ءۇشىن), شەشەندىك ونەر ء(تىل دامىتۋ ءۇشىن), العاشقى مەديتسينا ( جەدەل جاردەمگە دەيىن كومەك كورسەتە ءبىلۋ ءۇشىن), پسيحولوگيا ء(وزىن جانە وزگەنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن), ادەپ ساباعىن ( ەر مەن ايەل، ۇلكەن مەن كىشى مىندەتتەرىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن), تايم-مەنەدجمەنت (ۋاقىتىن ۇنەمدى جۇمساۋ ءۇشىن), ءومىر قاۋىپسىزدىگى ( كەلەڭسىز جاعدايلاردان ساقتانۋ ءۇشىن) سياقتى ومىرگە ەڭ قاجەتتى ءزارۋ بىلىمدەردى ەنگىزۋ كەرەك. مىنە، شەت ەل پايدالى ءبىلىم دەپ وسىنى ايتىپ وتىر. مىسالى، وسى سوڭعى ءومىر قاۋىپسىزدىگى دەگەن ءپان وتە ماڭىزدى، سەبەبى ۇيدەگى قاراپايىم قاۋىپسىزدىكتى ساقتاماعاننان كوپتەگەن بالالار بايقاماي ءتۇرلى ۋلى سۇيىقتاقتار ءىشىپ، گازدان ۋلانىپ جاتادى. مىنە، ءزارۋ ياعني ەڭ كەرەكتى ءبىلىم دەپ وسىنى اتۋعا بولادى.
ەندى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءزارۋ ءبىلىمدى ايتاتىن بولساق، قازىر گۋگل، فەيسبۋك سياقتى ەڭ ءىرى كومپانيالارعا سونشالىقتى ءبىلىمدى ادامدار ەمەس، يدەيا تۋدىرا الاتىن كرەاتيۆتى ادامدار قاجەت. ونى ءبىز ەرتە كەزدە قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەر ارقىلى دامىتقانبىز. ايگىلى پسيحولوگ دەنيەل گوۋلمان «ەموتسيونالدى ينتەللەكت» كىتابىندا EQ-ءدىڭ (مىنەز-قۇلىق) IQ-دەن دە ارتىق ەكەنىن دالەلدەگەن. سوندىقتان، ءبىز بالا بويىندا ارتىق بىلىمنەن گورى وسىنداي ادامي قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ كەرەكپىز. ال، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ماتەماتيكا سياقتى ارتىق ءبىلىمنىڭ ارتىنان جوڭعاردى قۋعان قابانبايشا قۋالاپ كەلەمىز. قاشان قۋىپ جەتەرىمىزدى ءبىر ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ءوزى بىلەر...
ايدىن راحىمباەۆ،
تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى
