Bilimniń bári paıdaly degen sózben kelisesiz be? Qazirgi orta bilim alýshylardyń alǵan bilimi erteńgi shynaıy ómirine qanshalyqty jaramdy? Shynaıy ómirge qajetti bilimmen, qazirgi berip jatqan bilimniń arasy qanshalyqty alys? Búgin osy jaıynda oı qozǵap, talqylap kórelik.
Birden mysalǵa kóship, matematıka pánin alaıyq. Matematıkany 7-synypqa deıin barlyǵy oqýy kerek, oǵan eshkim daý týdyrmaıdy. Alǵashqy tórt amaldy (alý, qosý, kóbeıtý, bólý – avt.) árkim bilýge mindetti. Ol ómirge qajet. Meniń qazirgi aıtpaǵym, 8-synyptan bastalatyn kosınýs, sınýs, tangens, kotangens amaldary. Osyndaı tereń matematıkalyq teńdeýlerdi qanshalyqty shynaıy ómirimizge paıdalanyp jatyrmyz? Eger bul logıkany damytady desek, onda onyń ornyn basatyn túrli tásilder bar. Mysaly, shahmat kombınaııasy aldyńǵy 7-synypqa deıingi amaldardy paıdalana otyryp logıkany damyta alady.
Matematıkǵa qabileti joq nemese ony súımeıtin balany 7 synyptan keıin 11 synypqa deıin májbúrlep oqytý qanshalyqty durys dep esepteısiz? Al eger matematıkaǵa qabiletti, súıip jaqsy kóretin oqýshylar bolsa olardy 7-synyptan keıin arnaıy matematıkalyq synyp ashyp tereńdetip oqytsa bolady. Olardyń sany kóp te emes. Tipti arnaıy matematıkalyq mektepter de bar. Eger qoǵamda tereń matematıkter kerek bolsa osy mektepterdegi oqýshylar ornyn toltyryp bere alady. Al sol mekteptegi matematıkany súıip oqıtyn 10, 20 paıyz bala úshin barlyq balany májbúrlep oqytýdyń qanshalyqty mańyzy bar?
Iá, oqytqan balalardyń barlyǵy matematık bolyp ketpeıtinin barlyǵymyz jaqsy túsinemiz. Sýretti súıip salatyn qabileti bar bala nege tereń matematıkany ıgerýi qajet? Jalpy qoǵamda matematık degen mamandyq joq, al sýretshi mamandyǵy bar. Ekinshi másele matematıka aptasyna 8-9 ret oqytylady, al ómirge eń qajetti deneshynyqtyrý – aptasyna 3-4 ret ótedi. Matematıkany jaqsy biletin, biraq densaýlyǵy jıi syr beretin urpaq bizge qajet pe? Eger bizdiń osynshama kúsh salyp jatqan tereń bilimdi matematıkterimiz qoǵam problemasyn sheshetin bolsa, onda jyl saıynǵy ár mektepten bitirgen, matematıkanyń jiligin shaǵatyn «Altyn belgige» bitirgen balalarymyz, matematıkterimiz qaıda ketti degen oı týady. Sol myqty matematıkter ári ketse matematık muǵalimi bolady. Sebebi bizde ǵylym jolǵa qoıylmaǵan. Ol ǵylym jolǵa qoıylmasa JOO bitirgen túlekterimiz shetel asyp ketýi ǵajap emes. Biz qansha bilgendigimizben emes, sol bilgenimizdi ómirde qanshalyqty jaratyp jatqandyǵymyzben maqtanýymyz qajet. Jalpy sheteldik ǵalymdar bilimdi paıdalylyq koeffıent turǵysynan qarastyrady. Ol degenimiz – bilim tek shynaıy ómirge qajettiligi turǵysynan qarastyrylady degen sóz. Iaǵnı, ómirde paıdaǵa jaramasa ol bilim avtomatty túrde artyq bilim bolyp sanalady. Qazaqstannyń bilim berý júıesinde artyq bilimniń bar ekenin sheteldik ǵalymdar da dileldegen.
1996-1998 jyldary jańartylǵan bilim baǵdarlamasy engizilmeı turyp shetelden kelgen ekspertter Qazaqstannyń bilim berý júıesine zertteý júrgizgen. Qortyndysynda olar Qazaqsatnnyń bilimi 3/1 júıesi boıynsha oqytylyp jattyr dep dıagnoz qoıǵan. Oqýshylardyń ár oqyǵan bilimin 3 % desek, sonyń tek 1% yn ǵana shynaıy ómirinde kádege jarata alady, al qalǵan 2 % artyq. Iaǵnı esh jerge jarata almaıtyn tek teorııa ǵana. Joǵaryda aıtqan artyq bilimge jatatynyn aıtqan. Al sizderde qalaı degen suraqqa: bizde 1/1 ıaǵnı bir bilgenin erteńinde ómirine paıdalana alatyn bilimdi ǵana beremiz degen eken. Biz osy olqylyqty toltyrdyq pa?. Mysaly, oqýshylarǵa úı tapsyrmasyn bermeımiz dep álemdi tań qaldyrǵan Fılıandııada PISA-ǵa (Programme for International Student Assessment) saı álemdegi eń ozyq bilimdi memleketterdiń ondyǵyna kiretin memleket, osy aıtylǵan problemany sheship qoıǵan. Olar balalardyń qabileti men ereksheligine baılanysty «Oppo» atty páni engizgen. Ol jerde oqýshy 8 synypta óz mamandyǵyn tańdap, sony ǵana tereńdetip oqytady. Buny jasaýǵa bizge ne kedergi?
Qazaqstan bilimi múlde basqa baǵytqa burylýy kerek. Meniń oıymsha, mekteptiń basty mindeti bilim berý ǵana emes, sonymen qatar oqýshynyń qabiletin anyqtaý jáne ony damytý. Bir sózben aıtqanda tobyr emes tulǵa qalyptastyrý. Ol úshin aldymen artyq bilimnen qutylý kerek. Artyq bilimnen qutylý úshin aldymen ár pándegi artyq aqparattyń ómirsheńdigin anyqtap, eger ol shynaıy ómirge jaramdy bolmasa nemese balany damytýǵa jumys jasamasa, ondaı ólshemge kelmeıtin bilimdi avtomatty túrde alyp tastaý kerekpiz. Ondaı paıdasyz bilimniń ornyna abaıtaný (qazaqty taný úshin), alashtaný (otandy súııý úshin), sheshendik óner (til damytý úshin), alǵashqy medıına ( jedel járdemge deıin kómek kórsete bilý úshin), psıhologııa (ózin jáne ózgeni túsiný úshin), ádep sabaǵyn ( er men áıel, úlken men kishi mindetterin túsindirý úshin), taım-menedjment (ýaqytyn únemdi jumsaý úshin), ómir qaýipsizdigi ( keleńsiz jaǵdaılardan saqtaný úshin) sııaqty ómirge eń qajetti zárý bilimderdi engizý kerek. Mine, shet el paıdaly bilim dep osyny aıtyp otyr. Mysaly, osy sońǵy ómir qaýipsizdigi degen pán óte mańyzdy, sebebi úıdegi qarapaıym qaýipsizdikti saqtamaǵannan kóptegen balalar baıqamaı túrli ýly suıyqtaqtar iship, gazdan ýlanyp jatady. Mine, zárý ıaǵnı eń kerekti bilim dep osyny atýǵa bolady.
Endi álemdik deńgeıdegi zárý bilimdi aıtatyn bolsaq, qazir gýgl, feısbýk sııaqty eń iri kompanııalarǵa sonshalyqty bilimdi adamdar emes, ıdeıa týdyra alatyn kreatıvti adamdar qajet. Ony biz erte kezde qııal-ǵajaıyp ertegiler arqyly damytqanbyz. Áıgili psıholog Denıel Goýlman «Emoıonaldy ıntellekt» kitabynda EQ-diń (minez-qulyq) IQ-den de artyq ekenin dáleldegen. Sondyqtan, biz bala boıynda artyq bilimnen góri osyndaı adamı qabiletterin arttyrý kerekpiz. Al, biz áli kúnge deıin matematıka sııaqty artyq bilimniń artynan jońǵardy qýǵan Qabanbaısha qýalap kelemiz. Qashan qýyp jeterimizdi bir Bilim mınıstriniń ózi biler...
Aıdyn Rahymbaev,
tarıh pániniń muǵalimi
