قازاقستان تاۋەلسىزدىگى قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا قوسىلۋىمەن بىرگە شەتەل قازاقتارىنىڭ ادەبي-مادەني مۇرالارىنىڭ دا التىن قوردان ورىن الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. حالقىمىزدىڭ تاريحي-ادەبي مۇرالارىن جيناستىرۋدا قىتايداعى تاريحشى، ادەبيەتشى، شەجىرەشىلەرىمىز بەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگى ەرەكشە.
زەينوللا سانىك قازاق حالقىنىڭ پاتريوتى، ەل مەن جەرگە بايلانىستى قۇندى دەرەكتەردى، تاريحي مۇرالاردى تاريحشى-ەتنوگراف رەتىندە ماقساتتى تۇردە قولعا الىپ، ەرەكشە ىقىلاسپەن، اسقان قىزىعۋشىلىقپەن زەرتتەگەن. ميللياردتار ەلىندە حالىقتىڭ بەتكەۇستار ۇلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن، ونەرپازدارىنىڭ ونەرلەرىن تاسادا قالدىرماۋدىڭ ابزالى جيناقتاۋ، جاريالاۋ دەپ ۇعىنعان زەرتتەۋشى سول جولدا تىنىمسىز ەڭبەك ەتتى. الدىمەن عىلىمي ەڭبەكتەرى دە، تاريحي شىعارمالارى دا ماقالا تۇرىندە جارىق كورگەن. بەلگىلى ءبىر تاقىرىپپەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا، ونى جان-جاقتى زەردەلەپ، گازەت بەتىنە شاعىن ماقالا رەتىندە شىعارىپ، ۋاقىت وتە تولىقتىرىپ كولەمدى مونوگرافياعا اينالدىرعان. بۇگىنگى كۇنى زەرتتەۋشىنىڭ ەڭبەكتەرى ىزدەنىمپازدىق پەن ىجداقاتتىلىقتىڭ نەگىزىندەگى قاجىر-قايرات، اسقان ءتوزىمىنىڭ ارقاسىندا تۋىنداعان قۇندى مۇرا، مول قازىنا. سونىڭ ىشىندە «قاراكەرەي قابانباي»، «سۇلەيمەن بي»، «تۇعىرىل حان»، «دەمەجان باتىر» سىندى تاريحي ەسسەلەرى مەن زەرتتەۋلەرى تىڭ دەرەكتەردەن سىر شەرتەدى. زەينوللا سانىك ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى دۇنيەنىڭ ءبىرى «قاراكەرەي قابانباي» تاريحي ەسسەسى ەكەنى راس. سەبەبى بۇل – زەينولا مۇباراكۇلىنىڭ بەيسەنعالي سادىقانۇلىنىڭ ۇسىنىسىمەن، بەرگەن دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. نەگە زەينوللا سانىك بۇل تاقىرىپقا دەندەپ باردى دەگەن ساۋالدىڭ دا قىلاڭ بەرەرى جاسىرىن ەمەس. «قابانبايدان جەتى ۇل تۋادى: ۇمبەتاي، كىشكەنتاي، سىرىمبەت، ەدىگە، بايتاق، مويناق، ءالى. «جەتى قابانباي» اتالۋى سودان. جوڭعاردىڭ سوڭعى حانى ءامىرسانا تاريحىنان حابارى بار ادامدار ونىڭ قازاقتى كوپ جاعالاعانىن بىلەدى. قابانباي كەنجە ۇلى الىگە ءامىرسانانىڭ مونەي اتتى قىزىن اپەرگەن. مونەيدەن – ايتقۇل، سارقۇل (سانىك اتالىپ كەتكەن ۇرىمجىدە «قابانباي باتىردى» باستىرعان زەينوللانىڭ ارعى اتاسى. ول ءوزىن زەينوللا سانىك دەۋى سوندىقتان)» دەپ جازادى پروفەسسور بولاتجان ابىلقاسىم. قابانبايدىڭ ۇرپاعى بولۋىنان بولەك، وعان بايلانىستى اڭىز-اڭگىمەلەرگە، تاريحي جىرلاردى ەستىپ وسكەندىگى، ءوزى دە وسى نەگىزدەگى ەل اۋزىنداعى اڭگىمە، دەرەكتەردى ەرىنبەي جيناۋى، قازاق تاريحىنا ەرەكشە ىقىلاس قويعانى تاعى بار. قابانباي تۋرالى شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىك تۋىندى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوزى» ەكەنى انىق. سوندىقتان دا بولار زەينوللا سانىك «قابدەش كوركەمدىك تۇرعىدا جازسا، مەنىكى دەرەكتى رومان» دەپ اتاپ كورسەتكەن. دەگەنمەن، ماتىندەگى ويدىڭ مازمۇندىلىعى مەن اقپاراتتىلىعىن، جادىدا ساقتالىپ قالۋىنا نازار اۋدارىپ وتىرعان. سول ءۇشىن قايسىبىر قولدانىستا ءوزىنىڭ ومىردەن تۇيگەنىن ويماقتاي ويعا سىيدىرىپ، كەستەلى سوزبەن ورنەكتەپ جەتكىزەدى. جازۋشى ەل ىشىندەگى بۇرىننان قالىپتاسقان ءسوز تىركەستەرىن ءوز ويىمەن قورىتىپ باسقاشا قۇبىلتىپ، كوركەمدەپ تە ۇسىنادى. كەي ءدىلمار سوزدەردە نەگىزگى وي ساقتالعانمەن قالامگەر تاراپىنان زامان تالابىنا ساي كەيىپكەر اۋزىنان تۇرلەنىپ، تۇلەپ قايتادان قانات قاعادى...
قابانباي باتىردىڭ كۇرەسكە تولى ءومىرى باتىرلىق جىرلاردا قيال-عاجايىپ مازمۇنعا يە. مىسالى، بۇقار جىراۋ تولعاۋىندا «جاۋ كەلگەندە جاراعىم، باسىندىرماس پىراعىم» دەپ سۋرەتتەۋىن ءبارىمىز بىلەمىز. ولاي بولسا، – قازاق، «شەشەننىڭ ءتىلى –ورتاق، شەبەردىڭ قولى– ورتاق» دەيدى ەكەن، وسىعان «ەلدىڭ ەلدىگى –ورتاق، ەردىڭ ەرلىگى –ورتاق» دەگەن ءسوزدى قوسقىم كەلەدى. قابانباي باتىردى بۇكىل ەل بولىپ كوتەرسە، بۇل ءبارىمىز ءۇشىن ماقتانىش قوي - دەپ بىلەتىن ءسوز زەرگەرى ز.سانىكتىڭ ەسسەلەرىندەگى «قىسقا سوزبەن تۇيىندەلگەن بەينەلى وي»، ءدىلمار سوزدەرىن تانىپ بايقايىق.
«حان باتىر قابانباي» تاريحي ەسسەسىندە باتىردىڭ ەرلىك ىستەرىن بىلاي ايقىندايدى: «قابانبايدىڭ ەسىمى ءوز كەزىندە قازاقتارمەن قاتتى جاۋلاسقان جوڭعارلاردىڭ جۇرەگىندە سۇراپىل كۇش پەن سەستى ايباردىڭ جويقىن ءىزىن قالدىرعان»; «قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي اتقا ءمىندى دەگەندە، جۇرتىڭدى تاستاپ قاشا بەر» دەپ جوڭعارلار ماتەلدەگەن;
«جۇدىرىقتاي جۇمىلعان بىرلىگى بولماسا، قازاقتىڭ جەر بەتىنەن قۇرىپ، تىندىم بولىپ ەتۋى عاجاپ ەمەس ەدى». ۇلان-عايىر دالانى مۇرا قىپ قالدىرعان اتا-بابامىز جاۋ كەلگەندە بىرلىكتى تۋ قىلىپ، ەرلىكتى جىر قىلىپ، كۇش بىرىكتىرىپ ۇمتىلعان. راسىندا دا تالاي قيلى كەزەڭدى باسىنان وتكەرگەن ۇلتىمىز سىن ساعاتتا ىنتىماق پەن اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا ارقاشان جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان. جازۋشى قازاق بوپ ساقتالۋدىڭ نەگىزى جۇدىرىقتاي جۇمىلعان بىرلىكتە ەكەنىن تۇيىندەپ جەتكىزەدى.
«شەكتەۋلى ۋاقىت شەشىلمەيتىن كۇرمەۋ سياقتى». ۋاقىت – التىننان قىمبات. ۋاقىتتىڭ قادىرىن بىلمەگەن ادام ساناۋلى ۋاقىتتا الاسۇرىپ، تار شەڭبەردىڭ ىشىندە قالعانداي كۇي كەشەتىنى حاق. ادامنىڭ ءومىرى دە ۋاقىتپەن شەكتەۋلى. ال شەكتەۋلى ۋاقىتتا دۇرىس ماقسات-مۇراتىڭدى ايقىنداپ، مەجەلەپ الماساڭ كەيىن ءبارى كەش بولۋى ىقتيمال.
«ءبىلىم دەگەنىڭىز بۇرىننان بەرى سۇراعانعا قاراي سۇلاعان عوي». كىم ۇيرەنۋگە، وقۋعا اسىقسا وعان دا ءبىلىم ەسىگىنى ايقارا اشىلاتىنى ءسوزسىز. بىلسەم دەگەن نيەتى بار ادام ءۇشىن كەز-كەلگەن نارسە قيىندىقسىز كەلەدى.
«اكە مۇراتى – بالانىڭ الدىندا كەتۋ،
بالا مۇراتى – اكەنى ارداقتاپ جونەلتۋ». اكە ءۇشىن بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ الدىندا دۇنيە سالۋى قيىننىڭ قيىنى. ال بالا ماڭگىلىك ساپارعا ارداقتاپ جونەلتۋگە مىندەتتى. ول سەزىمدى تەك اكەلەر تۇسىنە الادى.
«اسىلىڭدى جوعالتساڭ دا، ءناسىلىڭدى جوعالتپا». ءناسىل ءسوزىنىڭ ارتىندا ۇلت، ءتىل جاتىر. وسى كيەلى ۇعىمداردىڭ ادام بالاسى ءۇشىن ءمانى زور. جەتى اتاسىن ءبىلۋ جەتەلىلىك. وندا ۇلتىڭدى دا ۇلىقتايسىڭ، ءتىلىڭدى دە ساتپايسىڭ. ءتىل سارقىلماس قۋات، ارىڭ مەن مادەنيەتىڭ.
«دۇنيەدە تىرلىكتەن قىمبات نارسە جوق. باسقانى ساتىپ الۋعا بولار-اۋ، تىرلىكتى ساتىپ الۋعا بولمايدى». تىرشىلىك ادام بالاسىنا بەرىلگەن مۇمكىندىك، سالاۋاتتى ءومىر سالتى، رۋحىڭ دا، ءتانىڭ دە ازباي تىرشىلىك ەتۋ ءبىر باقىت. دەنساۋلىق ءبىر امانات، سونى قادىرلەپ كۇتۋ ماڭىزدى.
«ەل ارالاپ، ءبىلىم جيناعان ادام ەگىنشى سياقتى». كەيبىرەۋلەر سول ەگىننىڭ بابىن تاۋىپ، مول ءونىم الادى. ال ەندى بىرەۋلەر سول باپتى تابا الماي، تاپسا دا ۇقساتا الماي، جارىتىپ ەشتەڭە الا المايدى نەمەسە قۇرالاقان قالادى. ءبىلىمدى الۋ بار، قولدانۋ بار. ونىڭ ءبارى سول قاجەتتىلىكتى سەزىنۋ مەن تۇيسىنۋگە بايلانىستى.
«كويلەكتىڭ كىرى جۋسا كەتەدى،
كوڭىلدىڭ كىرى ايتسا كەتەدى». ەل ىشىندە ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءسوز ورالىمدارىن جازۋشى ورنىمەن پايدالانا بىلەدى. ادامنىڭ جان دۇنيەسى ۇنەمى جاقسى سوزبەن سۋارىلىپ تۇرادى. جاقسى لەبىز تىڭداساڭ، جانىڭ راحاتتانادى. سونداي جاقسى ەنەرگيانى ءوزىڭ دە باسقا ادامدارعا ءسوز ارقىلى جولداي الاسىڭ. كۇيىنىشىڭدى سىرتقا شىعارۋ ءتۇسىنىسۋ بولىپ تابىلادى.
«كورگەن تۇستەي قىسقا ومىرگە – كورەگەندىك، سونىڭ قادىر-قىمباتىن تۇسىنەتىن تۇيسىك كەرەك سياقتى». سانا، تۇيسىك ادام بالاسىنا بەرىلگەن ۇلكەن سىي، سول سىيدىڭ ارقاسىندا قادىرلەۋدى ۇعىنامىز. ۋاقىتىنان كەش كەلىپ جاتاتىن تۇسىنىك كەيدە دەر كەزىندە قادىرلەمەي قالۋ جاعدايلارىن تۋعىزادى.
«دۇنيەدەگى نارسەلەردى ادام سۇراپ ءبىلىپ، تۇگەسىتە المايدى. كورىپ، كوزى تويمايدى، ەستىپ، قۇلاق قۇرىشى قانىپ بولمايدى ەكەن». ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ تاڭعاجايىبىن تانىپ ءبىلۋ، ونى يگەرۋ راسىندا دا مۇمكىن ەمەس. بىراق ادام وزىنە نە قاجەتتى ەكەنىن ءبىلۋى ءتيىس. قاشاندا پايدالى ءارى قاجەتتى نارسەنى يگەرۋى ماڭىزدى.
«ازامات ادامنىڭ ازاماتتىعى – بىرەۋدىڭ ءمىنىن قازعىلاپ، كەمشىلىگىن شۇقىلاۋ ەمەس، سول كەمتىكتىڭ استارىندا جاتقان ارتىقشىلىقتى ارشىپ الۋعا بولۋعا ءتيىس». كەڭ جۇرەكپەن كورەگەندىلىكتىڭ ءۋاجى دەپ ويلايمىز. سانالىلىق، تۇسىنىستىك، جاقسى كورۋشىلىكتىڭ مۇمكىنشىلىگى ەكەنى داۋسىز.
«ءبىر ادامنىڭ، ءبىر كىتاپتىڭ، ياكي ءبىر وقيعانىڭ كەيدە شەشۋشى ءرول اتقارىپ كەتەتىنى دە شىندىق». ءومىرىمىزدىڭ ءاپ-سەتتە وزگەرىپ شىعا كەلۋىنە ءبىر ساعات تانىس بولعان ادامىڭ دا، ءۇش ساعاتتا وقىپ بىتىرگەن كىتابىڭ دا سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن.
«سۇلەيمەن بي» تاريحي ەسسەسىندە دە زەينوللا سانىك دىلمار سوزدەرى وزىندىك كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، وبرازدان گورى ويعا كوبىرەك كوڭىل بولىنگەن. ورنەكتەۋدەن گورى سالىستىرۋعا، ءوز ويىن دالەلدەپ اقيقاتىن ايتۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنگەن. قابانباي باتىردىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى سۇلەيمەن بي ادىلبەكۇلى قازاق دالاسىندا شەشەندىگىمەن، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن ايگىلى بولعان. سۇلەيمەن ەسىمىن اسەت نايمانبايۇلى، سارا تاستانبەكقىزى، كارىباي تاڭاتارۇلى سىندى اقىندار ءوز جىرلارىنا ارقاۋ ەتكەن. زەينوللا سانىك تاريحي ەسسەسىندە «سۇلەيمەن ءبيدىڭ اسىن» سوڭعى اس دەگەن ەكەن. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. استا ءۇش ءجۇز ات شاپسا، قىرىق اتقا بايگە بەرىلگەن. بۇل استىڭ ەرەكشە اتالۋى ءبىراز جايتتارعا سەبەپشى بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن سۇلەيمەن بي اسىنىڭ شاراپاتى «اسەت پەن كارىباي» ايتىسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن شوقتىعى بيىك سانالاتىن رومانداردىڭ تۋىنا، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» رومانىنا دا اراقاۋ بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز.
«زامانعا قاراساق، استىنداعى شوعىن تارتىپ قويعان قازانعا ۇقساپ، بۇلكىلدەپ، قايناپ جاتقان ءتارىزدى. ءبىر كۇن بولماسا، ءبىر كۇن بۇرق-سارق قايناپ كەتىپ، اسىپ توگىلىپ جاتا ما دەپ قورقاسىڭ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتە مە دەپ ويلاناسىڭ». بۇل نايمان رۋىنىڭ ىشىندەگى بايجىگىتتتىڭ ۇلكەنى توعاس رۋىنان شىققان بايباراق باتىردىڭ ۇرپاعى دوداباق ءبيدىڭ ءسوزى. قالامگەر بيلەردىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى سالا وتىرىپ، ۋاقىت تىنىسىن، زامان لەبىن اڭداتادى. كەلەشەككە الاڭدايدى. قازاق حالقىنىڭ اس بەرۋ ءراسىمىنىڭ ماڭىزىن اسپەتتەيدى، ياعني قۇر اس ءىشىپ، دۇعا باعىشتاۋ ەمەس ۇلت بولاشاعى ءۇشىن القا قۇرىپ، كەلەلى ماسەلەلەر تالقىلانعانىن جەتكىزەدى. بۇقارا حالىقتىڭ وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى بي- شەشەندەرىنىڭ سوزىنە ۇيىعانىن، ءسوز قۇدىرەتىنە جۇگىنگەنىن بايقاتادى.
«قوناق كۇتۋدىڭ ءوزى دە ءمىن شىعارماي كۇتۋ. وراسان تاپقىرلىق پەن بىلگىرلىكتىڭ، تاتۋ-بەرەكەنىڭ كورىنىسى». «قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى»، «قۇتتى قوناق كەلسە قوي ەگىز تابادى» دەگەن حالقىمىز ەجەلدەن-اق تۇرمىس-سالتىندا قوناق كۇتۋدىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان. قوناقتىڭ قاس قاباعىنان تانىپ، ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، ىزەتپەن ءىلتيپاتتىڭ ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن. اق پەيىل دارقان كوڭىلىنە ريزا بولعان قوناق قيماي اتتانعان. ارادا سىيلاستىقتىڭ التىن كوپىرىن ورناتقان.
«ات ەردىڭ قاناتى بولسا، بايگەگە قوسقاندا، سالتاناتتىڭ ساناتى». ز. سانىك «ات بايگەسى» دەپ العان تاراۋىندا سۇلەيمەن بي اسىندا «ءۇش ءجۇز ات بايگەگە قوسىلىپ، قىرىق اتقا بايگە» بەرىلگەن دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. «ءۇش ءسوز سويلەنسە، سونىڭ ەكەۋى جۇيرىك اتقا ءتان بولىپ شىعادى» دەپ قالام تەربەيدى. جۇيرىك ات يەسىنىڭ بەدەلى مەن ابىرويىن اسقاقتاتىپ، سالتاناتىن اسىرعانىن ايتادى.
«ادام توقتىقتىڭ قادىرىن جوقتىقتا، جاناشىردىڭ قادىرىن جانى قىسىلعاندا بارىپ بىلەدى». بۇل ءافوريزمدى زەينوللا سانىك «تۇيەشى ۇكىرداي زامانىندا» اتتى تاريحي بولىمىندە ۇتىمدى قولدانعان. اسەت نايمانبايۇلى سياقتى اقتاڭگەر اقىنعا قامقورلىق كورسەتكەن ۇكىرداي تۇلعالانىپ كورىنەدى. تۇيەشىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن، ەل-جۇرتىنا جاساعان قامقورلىعىن تىلگە تيەك ەتە كەلىپ، اۆتور سوڭىندا وسىنداي افوريزممەن تۇيىندەيدى.
تاريح قويناۋىندا وزىندىك ورنى بار، شىڭعىس حاننىڭ وگەي اكەسى، ءارى تاربيەسىنە دە تىكەلەي قاتىسى بار تۇلعا – تۇعىرىل حان. ءوز كەزەگىندە باتىرلىقتىڭ دا، ناعىز ەرجۇرەكتىكتىڭ دە ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن تۇلعا. «باستاۋسىز سۋ، تامىرسىز اعاش بولمايدى عوي، سۋ ىشكەن قۇدىعىمىزدى قادىر تۇتايىق، باسىپ كەلگەن جولىڭدى، ورمەلەپ كەلگەن ءورىڭدى ۇمىتپاعايسىڭدار...» بۇل كوكشە اۋليە ءتامسىلى بولسا، «جاۋىڭدى كوبەيتپە، جاۋى كوپتىڭ– جازىمى كوپ» قۇتىلىق اجە دانالىعىن ەسىنە تۇسىرگەن تۇعىرىلدىڭ سوڭعى كۇندەرىندەگى وي ارپالىسى بىلاي بەرىلەدى: «تاڭ ۇزارسا، ءتۇس كوبەيەتىنى سياقتى جول ۇزارسا، ادام قيال شۇنەتىنە شوگە بەرەدى عوي»
«ءىس وڭىنان باسايىن دەگەندە ادام اقىل سوڭىنا تۇسەدى». ايگىلى تەمۋچين تۋرالى اڭگىمەلەۋ بارىسىندا وقتىن-وقتىن ساۋلەلى ويلار تىزبەگىن قولدانىپ وتىرادى.
«ابىرويىن تازا ۇستاعان ايەل – التىن قازىق». اۆتور ەرىنە ادال، قامقور ايەل وبرازىن وسى ءبىر اۋىز سوزبەن-اق جەتكىزىپ كەتەدى. شاڭىراعى عانا ەمەس، ەل ىسىندە جۇرگەن ەرىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، جاعدايىن جاساعان ايەل بەرەكەنىڭ دە، بىرلىكتىڭ دە ۇيىتقىسى، التىن قازىعى ەكەنىن مەڭزەيدى.
«اۋىزبەن ارىستان الۋ وڭاي». داڭقتى شىڭعىس قاعاننىڭ اۋزىمەن كەتبۇعاعا قاراتا ايتىلعان بۇل تىركەستى قاعاننىڭ ۇلدارىنا بەرگەن مىنەزدەۋ، سيپاتتاۋ، سىناۋ بارىسىندا قولدانادى. راسىندا دا قازاق «باتىرسىنعان جىگىتتى جاۋدا سىنا، شەشەنسىنگەن جىگىتتى داۋدا سىنا» دەپ اۋزىمەن وراق ورعانداردى عانا ەمەس، جاراعىن اسىنىپ جاۋ كەلگەندە ەرلىك كورسەتكەندەردى توبەسىنە كوتەرگەن. سوندىقتان «اۋىزبەن ارىستان الۋ وڭاي» دەپ قاتال تالاپ قويعان.
«باق پەن داۋلەت دەگەندەرىڭىز كوشپەلى التىن سياقتى». باسىڭا قونعان باق تا، داۋلەت تە باعالاي بىلمەگەنگە ساعىمعا اينالىپ ءبىر ساتتە ۇشاتىنى حاق. قاسيەتتى، كيەلى دۇنيەلەردىڭ ءبىر ورىندا تۇراقتاپ تۇرۋى دا قيىن. اۆتور «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەن ءتامسىلدى كوشپەلى التىن سياقتى اينىپ كەتەتىن كيەمەن بايلانىستىرىپ قولدانادى.
«بورتە حانىمنىڭ اياعى بۇل ۇيگە قۇت بوپ كىردى. قوڭىرات ەلىنىڭ ەنشىسى داۋلەت بوپ ورنادى» دەپ توپشىلايدى.
ادامنىڭ ەڭ ءبىرىنشى دۇشپانى ءوز ءناپسىسى ەكەنى بەلگىلى. يماندىلىق، ىزگىلىكتەن الشاقتاتىن ءناپسىنىڭ ءبىر قارۋى – اشۋ. قالامگەر وسى اشۋ تۋرالى: «اشۋدىڭ سۋىن اقىلمەن قايتارعان دۇرىس» دەپ وي قورىتادى.
«الىستان ايعايلاپ كەلگەن جاۋدى الۋ وڭاي. ەڭ قاتەرلىسى – ابايسىزدا اڭداتپاي سوعاتىن ىرگەلى جاۋ»، دەگەن سياقتى وزىندىك وي قورىتىپ، ءدىلمار ءسوز تىزگەن جازۋشىنىڭ قالامىنان توگىلگەن ءار ءسوز ءومىر تاجىربيەسى مەن قۇنارلى ويدىڭ پىسكەن جەمىسى.
«قايراتىڭدى ولىگە ەمەس، تىرىگە كورسەت». حالقىمىزدىڭ بولمىسىندا، ۇلتتىق تانىمىندا ەشقاشان دۇنيەدەن قايتقان ادام تۋرالى تەرىس پىكىر، جامان ءسوز ايتىلمايدى. وكىنىشكە وراي، كەيدە ءتىرى كەزىندە ۇندەمەي جۇرگەندەر، ومىردەن وزعان ادام تۋرالى پەندەشىلىكپەن عايبات ايتا باستايدى.
«كەسەك باتىر كەسىلگەن باسقا قوقاڭداماس بولار». باتىرلار كۇش تەڭ بولعاندا عانا بەلدەسەدى. بۇل جەردە اۆتور جەڭىلىس تۋرالى تۇسپالداعان ىسپەتتى. ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرگەن جازۋشى ەل ىشىندەگى كونەكوز قاريالاردان ەستىگەندەرىن قويىن كىتاپشاسىنا ءتۇرتىپ الىپ وتىرعانىن، كەيىن سول دۇنيەلەردىڭ كوپ كومەگى تيگەنىن ءوز ەستەلىكتەرىندە ۇنەمى ايتىپ وتىرعان.
بەس بولىمنەن تۇراتىن دەمەجان كەشۋبايۇلى تۋرالى ەڭبەكتە ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن باتىر، ءارى شەشەن دەمەجەن ومىرىنەن سىر شەرتىلەدى. «دەمەجان» تاريحي ەسسەسىن وقي وتىرىپ، ۇلت ازاتتىق كۇرەستىڭ تەك ورىس يمپەرياسىنىڭ قول استىنداعى عانا ەمەس، قىتاي يمپەرياسىنا باعىنعان قازاقتاردىڭ باسىنان دا جانكەشتى وقيعالاردىڭ ورىن العانىن بىلۋگە بولادى. بۇل ەسسەدەگى ءدىلمار ءسوز جانرلىق جاعىنان ماقال-ماتەلگە ۇقسايدى، ناقتىلىققا نەگىزدەلگەن. اقيقاتتى دالەلدەۋدەن گورى باسىنان وتكىزگەن ءوز تاجىريبەسىنىڭ ۇلگىسى.
«وتكىر پىشاق قىنعا قاس، ارتىق قايرات جانعا قاس»، «كورگەن كورگەنىن كوسەۋ تۇرتكەنىن...»، «بيلىك ۇستاۋ وڭاي، ءبىلىپ ۇستاۋ قيىن»، «ادامدى تۇرمەدە، اتتى كەرمەدە... دەگەن بۇعان دا ەرلىك، توزىمدىلىك كەرەك، وڭاي-وسپاققا يىلمە... «جايشىلىقتا دوس كوپ، باسىڭا كۇن تۋعاندا جۇرمەسىن ءوش بوپ»، «قاھارىنان قان سورعالاپ، دەمىنەن اياز بۇركىپ تۇرعان اشۋلى ۇكىمەت، بۇل ءوڭىر ونىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا تۇر»، «قاشىپ جۇرگەن ولىمنەن قاسقايىپ تۇرعان ءولىم ارتىق»;
قازاق قالامگەرلەرىنىڭ كەز كەلگەن پروزالىق شىعارمالارى بيلەر سوزىنە، شەشەندىك ارناۋ، تولعاۋ، افوريزمدەرگە تولى. ويتكەنى «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەگەن حالقىمىز ەڭ الدىمەن ءتىل قۇدىرەتىنە جۇگىنگەن. سۇلۋ، كوركەم، بەينەلى سوزدەرمەن قۇنارلى ويدى توعىستىرعان قالامگەر وقىرمان تالعامىنان شىعۋعا تالپىنعان. جالپى حالىق اۋزىنان تاستاماي ايتىپ جۇرگەن قاناتتى سوزدەر سياقتى زەينوللا سانىك شىعارماشىلىعىنداعى ءدىلمار سوزدەر دە حالىقتىڭ كەرەگىنە جارايتىن اسىلىنا، ۇرپاق مۇراسىنا اينالار دەپ سەنەمىز.
اكراموۆا ناركەس،
م.ح دۋلاتي اتىنداعى
تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنءىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
