تاريحى تەرەڭدە جاتقان قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحي كەزەڭدەرىن ءبىلۋ – ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى. سەبەبى، تاريح – ۇلتتىڭ ايناسى. وتكەنىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىن زامانداستارعا حاباردار ەتۋ ماقساتىندا الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى «تاريحتان تاعىلىم» جوباسى بويىنشا تاريحي مۇراجايلارعا ونلاين ساياحاتىن باستاعان ەدى. وسىعان بايلانىستى العاشقى باعىتىمىز – الماتى قالاسىنان 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جاتقان ەڭ ۇلكەن زيرات «جاڭالىق» مەموريال كەشەنى مەن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىنە» ارنايى بارىپ قايتتىق. 2018 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا اشىلعان «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۋزەيىنىڭ» مەڭگەرۋشىسى مەيىرجان مۇساباەۆ پەن ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى اينۇر نۇرجاقىپقىزى ءبىزدى قارسى الدى. «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ينستاگرام جانە فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى تىكەلەي ەفير ارقىلى مۇراجاي تاريحىمەن تۇگەلدەي تانىستىرىپ شىقتى. مۇراجايعا كىرگەن ساتتەگى اسەردىڭ ءوزى ەرەكشە. كىرگەن كەزدەن باستاپ ىزدەپ وقۋعا ءتيىس اقپاراتتاردان حاباردار بولدىق. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاق» جيناعىنىڭ بار ەكەندىگى ايقىن بولعانىمەن، بايباتىر ەرجانۇلىنىڭ 1914 جىلى قازاندا شىققان «تۇر، قازاق»، ابىلقاسىم ارعىنيدىڭ 1917 جىلى تاشكەنتتە شىققان «جاتپا، قازاق» كىتابىنىڭ بار ەكەندىگىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيتىندىگىمىز انىق. تاپ وسىنداي بەلگىسىز دەرەكتەردىڭ ءالى دە جەتىپ ارتىلاتىندىعى تاعى بار. دەمەك، ءبىزدىڭ دە الدىمىزدا تالاي مىندەت كۇتىپ تۇرعاندىعىن سەزىنە تۇستىك.
نەگىزگى ءۇش زالدان تۇراتىن مۇراجايدىڭ ءبىرىنشى زالىندا قازاقستانداعى 1916-1986 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قۇرباندار جايلى مالىمەتتەر جازىلعان. سونىمەن قاتار «جاڭالىق» مەموريالدىق كەشەنىنەن تابىلعان ادامداردىڭ كيىمدەرىنىڭ تۇيمەلەرى، كوزىلدىرىكتەرى، ءتىپتى جان تۇرشىگەرلىگى، ولاردى اتقان وقتاردىڭ دا قالدىعى قويىلعان. قازاقستانداعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا ەل اۋماعىندا ميلليونداعان تۇتقىندارعا ارنايى 11 لاگەر قۇرىلعان. مۇراجايدا وسى ستاليندىك لاگەرلەردەگى تۇتقىندار ءومىرى ءتورت ديورامادا كورسەتىلگەن. وتباسىنان ايىرىلعان ادامداردىڭ ازاپتى ءحالىن كورسەتەتىن بۇل بەينەلەر جاندى تۇرشىكتىرەدى.
ال ەكىنشى زال «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» («رەكۆيەم» زالى) دەپ اتالادى ەكەن. مۇندا جازىقسىز ازاپ شەككەن 4125 ادامنىڭ اتى-ءجونى ءمارمار تاسقا قاشالىپ جازىلىپ، قابىرعالارعا ىلىنگەن. ولاردىڭ ءومىرى جايلى دەرەكتىڭ قىسقاشا نۇسقاسىمەن دە تانىسۋعا مۇمكىندىك بار. جاڭا تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن ىزدەگىڭىز كەلگەن ادامنىڭ اتى-ءجونىن، قاي نومىردە ورنالاسقانىن تەز تاۋىپ الاسىز.
ودان كەيىنگى ءۇشىنشى زالعا «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋشىلىق قوعامى مەن ونىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ەكسپوناتتار قويىلعان. بۇدان وزگە مۇراجايدا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان تاقتا ورناتىلعان.
بۇدان سوڭ مۇراجاي قاسىنداعى «جاڭالىق» مەموريال كەشەنىنە كەلدىك. بۇل جەرگە «1937-1946 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ىىحك –مقك اباقتىلارىندا اتىلعان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى جاتقان ەڭ ۇلكەن زيرات. مۇندا ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارىنان، كسرو-نىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىنان، الەمنىڭ قىتاي، يران، اۆستريا، گەرمانيا، چەحيا، پولشا جانە باسقا ەلدەرىنەن 4,5 مىڭنان استام ادام جەرلەنگەن» دەگەن جازبا جازىلعان.
كوپتەن ويىمىزدا جۇرگەن ماڭىزدى جەرگە كەلىپ، ارقامىزدان جۇك تۇسكەندەي بولدى. بىزگە بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ، كورسەتكەن مۇراجاي مەڭگەرۋشىسى مەيىرجان مۇساباەۆ پەن ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى اينۇر نۇرجاقىپقىزىنا شەكسىز العىسىمىزدى بىلدىردىك. كوڭىلىمىز تويىپ، الماتىعا قاراي جول تارتتىق...
جانسايا سمان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
