Tarihy tereŋde jatqan qazaq halqynyŋ basynan ötken tarihi kezeŋderın bılu – ūrpaq üşın maŋyzdy. Sebebı, tarih – ūlttyŋ ainasy. Ötkenımızdıŋ bır bölşegın zamandastarǧa habardar etu maqsatynda Almaty qalasy Qoǧamdyq Damu basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı «Tarihtan taǧylym» jobasy boiynşa tarihi mūrajailarǧa onlain saiahatyn bastaǧan edı. Osyǧan bailanysty alǧaşqy baǧytymyz – Almaty qalasynan 40 şaqyrym jerde ornalasqan, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary jatqan eŋ ülken zirat «Jaŋalyq» memorial keşenı men «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiıne» arnaiy baryp qaittyq. 2018 jyldyŋ jeltoqsan aiynda aşylǧan «Saiasi quǧyn-sürgın muzeiınıŋ» meŋgeruşısı Meiırjan Mūsabaev pen ekskursiia jetekşısı Ainūr Nūrjaqypqyzy bızdı qarsy aldy. «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ instagram jäne feisbuk äleumettık jelısındegı tıkelei efir arqyly mūrajai tarihymen tügeldei tanystyryp şyqty. Mūrajaiǧa kırgen sättegı äserdıŋ özı erekşe. Kırgen kezden bastap ızdep oquǧa tiıs aqparattardan habardar boldyq. Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Oian, qazaq» jinaǧynyŋ bar ekendıgı aiqyn bolǧanymen, Baibatyr Erjanūlynyŋ 1914 jyly Qazanda şyqqan «Tūr, qazaq», Äbılqasym Arǧynidyŋ 1917 jyly Täşkentte şyqqan «Jatpa, qazaq» kıtabynyŋ bar ekendıgın köpşılıgımız bıle bermeitındıgımız anyq. Tap osyndai belgısız derekterdıŋ älı de jetıp artylatyndyǧy taǧy bar. Demek, bızdıŋ de aldymyzda talai mındet kütıp tūrǧandyǧyn sezıne tüstık.
Negızgı üş zaldan tūratyn mūrajaidyŋ bırınşı zalynda Qazaqstandaǧy 1916-1986 jyldardaǧy quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qūrbandar jaily mälımetter jazylǧan. Sonymen qatar «Jaŋalyq» memorialdyq keşenınen tabylǧan adamdardyŋ kiımderınıŋ tüimelerı, közıldırıkterı, tıptı jan türşıgerlıgı, olardy atqan oqtardyŋ da qaldyǧy qoiylǧan. Qazaqstandaǧy stalindık quǧyn-sürgın jyldarynda el aumaǧynda milliondaǧan tūtqyndarǧa arnaiy 11 lager qūrylǧan. Mūrajaida osy stalindık lagerlerdegı tūtqyndar ömırı tört dioramada körsetılgen. Otbasynan aiyrylǧan adamdardyŋ azapty halın körsetetın būl beineler jandy türşıktıredı.
Al ekınşı zal «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu» («Rekviem» zaly) dep atalady eken. Mūnda jazyqsyz azap şekken 4125 adamnyŋ aty-jönı märmär tasqa qaşalyp jazylyp, qabyrǧalarǧa ılıngen. Olardyŋ ömırı jaily derektıŋ qysqaşa nūsqasymen de tanysuǧa mümkındık bar. Jaŋa tehnologiianyŋ kömegımen ızdegıŋız kelgen adamnyŋ aty-jönın, qai nömırde ornalasqanyn tez tauyp alasyz.
Odan keiıngı üşınşı zalǧa «Ädılet» tarihi-aǧartuşylyq qoǧamy men onyŋ qyzmetıne qatysty eksponattar qoiylǧan. Būdan özge mūrajaida stalindık quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qazaqtyŋ ziialy qauym ökılderınıŋ aty-jönderı jazylǧan taqta ornatylǧan.
Būdan soŋ mūrajai qasyndaǧy «Jaŋalyq» memorial keşenıne keldık. Būl jerge «1937-1946 jyldar aralyǧynda Qazaqstannyŋ IIHK –MQK abaqtylarynda atylǧan saiasi quǧyn- sürgın qūrbandary jatqan eŋ ülken zirat. Mūnda elımızdıŋ barlyq oblystarynan, KSRO-nyŋ barlyq respublikalarynan, älemnıŋ Qytai, İran, Avstriia, Germaniia, Chehiia, Polşa jäne basqa elderınen 4,5 myŋnan astam adam jerlengen» degen jazba jazylǧan.
Köpten oiymyzda jürgen maŋyzdy jerge kelıp, arqamyzdan jük tüskendei boldy. Bızge barlyǧyn tüsındırıp, körsetken mūrajai meŋgeruşısı Meiırjan Mūsabaev pen ekskursiia jetekşısı Ainūr Nūrjaqypqyzyna şeksız alǧysymyzdy bıldırdık. Köŋılımız toiyp, Almatyǧa qarai jol tarttyq...
Jansaia Sman,
"Adyrna" ūlttyq portaly
