Tarıhy tereńde jatqan qazaq halqynyń basynan ótken tarıhı kezeńderin bilý – urpaq úshin mańyzdy. Sebebi, tarıh – ulttyń aınasy. Ótkenimizdiń bir bólshegin zamandastarǵa habardar etý maqsatynda Almaty qalasy Qoǵamdyq Damý basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi «Tarıhtan taǵylym» jobasy boıynsha tarıhı murajaılarǵa onlaın saıahatyn bastaǵan edi. Osyǵan baılanysty alǵashqy baǵytymyz – Almaty qalasynan 40 shaqyrym jerde ornalasqan, saıası qýǵyn-súrgin qurbandary jatqan eń úlken zırat «Jańalyq» memorıal kesheni men «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıine» arnaıy baryp qaıttyq. 2018 jyldyń jeltoqsan aıynda ashylǵan «Saıası qýǵyn-súrgin mýzeıiniń» meńgerýshisi Meıirjan Musabaev pen ekskýrsııa jetekshisi Aınur Nurjaqypqyzy bizdi qarsy aldy. «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń ınstagram jáne feısbýk áleýmettik jelisindegi tikeleı efır arqyly murajaı tarıhymen túgeldeı tanystyryp shyqty. Murajaıǵa kirgen sáttegi áserdiń ózi erekshe. Kirgen kezden bastap izdep oqýǵa tıis aqparattardan habardar boldyq. Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaq» jınaǵynyń bar ekendigi aıqyn bolǵanymen, Baıbatyr Erjanulynyń 1914 jyly Qazanda shyqqan «Tur, qazaq», Ábilqasym Arǵynıdyń 1917 jyly Táshkentte shyqqan «Jatpa, qazaq» kitabynyń bar ekendigin kópshiligimiz bile bermeıtindigimiz anyq. Tap osyndaı belgisiz derekterdiń áli de jetip artylatyndyǵy taǵy bar. Demek, bizdiń de aldymyzda talaı mindet kútip turǵandyǵyn sezine tústik.
Negizgi úsh zaldan turatyn murajaıdyń birinshi zalynda Qazaqstandaǵy 1916-1986 jyldardaǵy qýǵyn-súrginge ushyraǵan qurbandar jaıly málimetter jazylǵan. Sonymen qatar «Jańalyq» memorıaldyq kesheninen tabylǵan adamdardyń kıimderiniń túımeleri, kózildirikteri, tipti jan túrshigerligi, olardy atqan oqtardyń da qaldyǵy qoıylǵan. Qazaqstandaǵy stalındik qýǵyn-súrgin jyldarynda el aýmaǵynda mıllıondaǵan tutqyndarǵa arnaıy 11 lager qurylǵan. Murajaıda osy stalındik lagerlerdegi tutqyndar ómiri tórt dıoramada kórsetilgen. Otbasynan aıyrylǵan adamdardyń azapty halin kórsetetin bul beıneler jandy túrshiktiredi.
Al ekinshi zal «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý» («Rekvıem» zaly) dep atalady eken. Munda jazyqsyz azap shekken 4125 adamnyń aty-jóni mármár tasqa qashalyp jazylyp, qabyrǵalarǵa ilingen. Olardyń ómiri jaıly derektiń qysqasha nusqasymen de tanysýǵa múmkindik bar. Jańa tehnologııanyń kómegimen izdegińiz kelgen adamnyń aty-jónin, qaı nómirde ornalasqanyn tez taýyp alasyz.
Odan keıingi úshinshi zalǵa «Ádilet» tarıhı-aǵartýshylyq qoǵamy men onyń qyzmetine qatysty eksponattar qoıylǵan. Budan ózge murajaıda stalındik qýǵyn-súrginge ushyraǵan qazaqtyń zııaly qaýym ókilderiniń aty-jónderi jazylǵan taqta ornatylǵan.
Budan soń murajaı qasyndaǵy «Jańalyq» memorıal keshenine keldik. Bul jerge «1937-1946 jyldar aralyǵynda Qazaqstannyń IIHK –MQK abaqtylarynda atylǵan saıası qýǵyn- súrgin qurbandary jatqan eń úlken zırat. Munda elimizdiń barlyq oblystarynan, KSRO-nyń barlyq respýblıkalarynan, álemniń Qytaı, Iran, Avstrııa, Germanııa, Chehııa, Polsha jáne basqa elderinen 4,5 myńnan astam adam jerlengen» degen jazba jazylǵan.
Kópten oıymyzda júrgen mańyzdy jerge kelip, arqamyzdan júk túskendeı boldy. Bizge barlyǵyn túsindirip, kórsetken murajaı meńgerýshisi Meıirjan Musabaev pen ekskýrsııa jetekshisi Aınur Nurjaqypqyzyna sheksiz alǵysymyzdy bildirdik. Kóńilimiz toıyp, Almatyǵa qaraı jol tarttyq...
Jansaıa Sman,
"Adyrna" ulttyq portaly
