قىتايدىڭ شينجياڭ ءوڭىرىن مەكەندەيتىن قازاقتاردىڭ ۇزاق تا كۇردەلى تاريحى، باي مادەنيەتى مەن ادەبيەتى تۇتاس قازاق رۋحانياتىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى ەكەنى ايدان انىق. ول جاقتا عاسىرلار بويى جاسالعان باي قازىنانى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە قوسۋ – باستى مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى بولماق. وسىعان وراي، adyrna.kz ۇلتتىق پورتالى دا يگىلىكتى ىستەر جولىندا ءوز ۇلەسىن قوسپاق.
اتاجۇرتتان جىراقتا جۇرگەن كوپتەگەن جازۋشىلاردىڭ دەنىن كەيىنگى تولقىننىڭ تۇستەپ تاني بەرمەيتىنى بەلگىلى. ءبىز دە «تالانت ارمانعا تابىنادى» دەپ ءابىش كەكىلباەۆ تامسىلدەگەندەي، ءوز ايماعىندا كوپكە ەرتە تانىلىپ، پايعامبار جاسىنان اسسا دا ۇرپاق الدىنداعى بورىشىنا ادالدىعىن ساقتاپ، قاسيەتتى قالامدى جانىنا سەرىك ەتىپ جۇرگەن زەينەتكەر جازۋشىنىڭ اسەرلى اڭگىمەلەرىن قالىڭ وقىرمانمەن قاۋىشتىرۋدى قۇپ كورىپ وتىرمىز.
«تاۋداي تالاپ بەرگەنشە، تارىداي باق بەر» دەپ تىلەيدى ەكەن بۇرىنعىلار. سوناۋ باياعىداعى بالا كەزىم. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» دۇلەي توقىنىنىڭ تەگەۋرىنىندە ارىپتالاسىپ جۇرگەندە كەزدەيسوق كەزدەسكەن سول ءبىر ءىس شىنىندا ماعان باق بولىپ قوندى. تەك سول ىستەن كيىن عان كوز ايام كەڭىپ، كەيىنگى بەتالىسىم وڭالا باستادى.
* * *
ءۇيسىن تاۋىنىڭ كۇن بەتى. جاعا-جەڭى جيناقى تاۋ شوقىلارىنىڭ ەتەگى، شالداردىڭ كەڭ شالعايلى شەكپەنىندەي كولبەگەن كوك بۇيراتپەن جالعاسىپ جاتىر. بۇيراتتىڭ ەتەگىن كەرلەي ور قازعان قارا ءنوپىر قالىڭ ادام كيىز ءۇيدىڭ بەلدەۋ ارقانى سەكىلدەنىپ، شۇبالاڭداي سوزىلىپ، كۇن سايىن باتىس تۇسقا بەتتەپ كەلەدى.
جازدىڭ جىلى شۋاعى مەن جومارت جاڭبىرىندا جەتىلىپ جەلكىلدەي قالعان قۇلىنقۇيرىق قۇراقتار مەن بۇيرا بەتەگەلەر، قىزىلدى-جاسىلدى قىر گۇلدەرى بۇرقىلداعان بوز توپىراقتىڭ استىندا تاپتالىپ تاعدىردىڭ تالكەگىنە نالىپ جاتىر. بۇل كۇندەرى بۇل ولكەنىڭ جابايى اڭ-قۇستارى دا مازاسىز كۇيگە تۇسكەن. ءومىر بويى وسى ءبىر تىنىش ورتانى مەكەندەپ، ۇرپاقتارىن وربىتكەن قىر قوياندارى مىنا قانجىلىك بولعان قالىڭ توپتىڭ اياعىنىڭ استىنان ارەڭ قۇتىلىپ، جاندارىن اۋزىنا تىستەپ، الىس مەكەنگە اۋىپ كەتتى. سارى شىمشىق، شاقشاقايلار توپ-توپ وسكەن ۇكىلى بوزامىق شيلەردىڭ ءتۇبىن پانالاپ قيپىلداۋمەن ءالى دە جان ساقتاپ ءجۇر... جۇمىس باسىنداعى كۇركەلەردەن سوزالاڭداعان سۇرعىلت تۇتىندەردىڭ قاتارى مولايىپ، كوك جۇزىندە شەپ جايىپ الىپ ىدىراپ بارادى.
قالىڭ جۇمىسشىنىڭ باتىس شەتىندەگىلەر – «قىلمىسكەرلەر» توبى. وسىلاردىڭ ەڭ بەرگى قۇيرىق ۇشىنداعى ون ءۇش-ون ءتورت جاستار شاماسىنداعى تالدىرماش دەنەلى، اققۇباشا «بالا قىلمىسكەردىڭ» اتى – باقتيار. قوزعالىسپەن قارسىلاسقان توڭمويىن اكەسى ولگەن سوڭ شەشەسى جىندانىپ كەتكەن دەيدى. ال، بۇل بۇزاقى، قانقۇيلى اكەسىنىڭ قابىرىن قۇشىپ جىلاپ وتىرعان جەرىنەن ۇستالىپ، ەڭبەككە سالىنعانىنا ءۇش كۇن بولدى. قاسىنداعى دەمبەلشە قارا سەكىلدى قارىمدى قايراتپەن كۇرەكتى كومەيلەتە كوسىپ توپىراق تاستاي الماعانىمەن، تىشقانشىلاپ بولسا دا تىنىم تاپپايدى. ساعالدانعان ساماي شاشىنان ايعىزدالا اققان تەرىن جەڭىمەن سۇرتكەن ارەدىكتە، دالا تابيعاتىنا تاڭىرقاي ما ەكەن، اينالاسىنا اڭىرايا قاراي بەردى. بۇلاردان تاياق تاستامداي جەردەگى بەتتىڭ بەزەۋى ىسپەتتەنگەن قۇيتىمداي توبەشىكتە كوز الدىمداعى قۇبىلىستاردى قالت جىبەرمەي، باقىلاۋشىلىق ىستەپ مەن وتىرمىن.
ول كۇندەردە باقىلاۋشى دەگەن توڭكەرىسشىلەردىڭ ەڭ دوكەيىنىڭ قولىنان ارەڭ كەلەتىن ەرەكشە ماڭىزدى جۇمىس ەسەپتەلەتىن-ءدى. ون كۇننىڭ الدىندا ءبىز وسىلاي اتتاناردا قاستار دەگەن توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ باستىعى ماعان:
– سەن سوناۋ ايماق ورتالىعىنان مىنا كەڭ-بايتاق اۋىل-قىستاققا قايتالاي تاربيە الۋعا كەلدىڭ. قازىرگى بەينەڭ دە جاقسى. تاربيەنى جاقسى قابىلداپ جاتىرسىڭ، – دەي كەلىپ بارلاي ءبىر قاراپ، ءسوزىن ونان ارى ساباقتاي جونەلگەن، – ءوندىرىستى ىلگەرلەتۋدىڭ قاجەتى بويىنشا جايىلىم قورشاۋ ءۇشىن قازىلاتىن ورعا جۇرتشىلىقپەن بىرگە قىستاقتاعى بارلىق قىلمىسكەرلەر تۇگەل اپارىلادى. سولارعا باقىلاۋشى بولىپ بەلگىلەندىڭ. بۇل قىراعىلىقتى قاتتى تالاپ ەتەتىن جۇمىس!
«جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى» دەگەن راس ەكەن. مىنا ماداقتاۋ مەن قالتقىسىز سەنىمگە كوپ-كورىم مارسيىپ قالدىم.
... ورتالاۋدى تاۋىساتىن جىلى مادەنيەت توڭكەرىسى باستالدى دا، جاتسام-تۇرسام كوكەيىمنەن كەتپەيتىن جوعارىلاپ وقۋ ارمانىم جول ورتادا جوققا شىقتى. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ» كەبىن كيىپ كەشەگى ايماقتاعى ايتۋلى ورتا مەكتەپتىڭ ۇمىتكەر وقۋشىسى مىنا شالعايداعى «كەڭقونىس» قىستاعىنان ءبىر-اق شىعايىن! ايتكەنمەن مۇندا دا بولاشاق نۇرلى، ءۇمىت مول كورىندى. ەندى مىنە باسشىلىق ماعان زور سەنىم ارتىپ وتىر.
جالپى كولەمگە بالعاباي جاۋاپتى ەكەن. قىرىقتى اتتاپ موسقال تارتقان وسى ءبىر ادام ءبىز كەڭقونىسقا العاش كەلگەنىمىزدە:
- سەندەر كەدەي، تومەن، ورتا ديقانداردىڭ تاربيەسىن الۋعا كەلسەڭدەر، الدىمەن مىنانى ۇيرەنىڭدىر! – دەپ كۇلگە كومىپ پىسىرعان كارتوپ جەۋدى ۇيرەتكەن. بۇل ءىستى توتەنشە ءبىر ىجداعاتتىقپەن سالتاناتتى وتكىزۋگە تىرىسىپ ەدى. سول بالعاباي باستىقتىڭ كوڭىلىندەگىدەي قولعابىس ەتۋىم قيىنعا ءتۇسىپ تۇر. مىنا قالىڭ توپتىڭ شەتىندەگى ءبىر شوعىر بۇزاقىلارعا ساسىقكۇزەننىڭ ايعىرىنداي شاقىلداپ تۇرۋىم كەرەك ەكەن. كۇرەس جيىندارى بولسا عوي ءبىر ءجون، كوپتىڭ دۇرمەگىندە قالاي كوستەڭدەسەڭدە كەلىپ تۇر. ەشنارسەنىڭ قارا-قۇراسى جوق جالعىز ءوزىڭ شاپتىعا بەرۋدىڭ دە ءجونى كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ەل قۋ جانىن قۋىرداق ەتىپ، ارىپتالاسىپ ەڭبەك ەتىپ جاتسىن، ال، سەن ەكى قولىڭدى ارتىڭا ۇستاپ الشاڭدا دا ءجۇر... اپىر-اۋ، قالاي ماندىراپ بارام، ەلىڭ نە وسى دەيمىن ءوزىمدى-ءوزىم كۇستانالاپ. بۇرناعى كۇنگى بالعابايدىڭ «تاپتىق مايداندا تاباندى بولۋىڭ ءتيىس» دەپ سىنداعاننىڭ دا ءجونى بار-اۋ! بۇلار قايدان ەل بولسىن، ىمىرالاسۋعا كەلمەيتىن تاپ جاۋى دەگەنىمىز وسىلار ەمەس پە؟! «ۇيىم ۇيعارعان مىندەتتى ويداعىداي ورىنداۋىم ءجون عوي» دەپ تياناقتاتتىم ويىمدى.
توبە باسىندا ءالى وتىرمىن. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. تۇسكە تاياعان كۇننىڭ اپتابى جەر-الەمدى قۋىرىپ بارادى. ور شەتىنە تاياۋ قورالانا وسكەن ءبىر توپ شىرالجىن قۋرايدىڭ تىك توبەسىندەگى كوك جۇزىندە بوزتورعا شىرىلداپ تۇر. بىردە اشىق سىڭعىرلى تۇنىق اۋەنگە باسسا، بىردە تۇنشىعا بىلدىرلاپ بارىپ، قايتا كوتەرىپ شىعانداتادى. «اتتەڭ، نوتادان حابارىم بولسا، مىنا ءبىر سازدى، ويناقى اۋەندى اينىتپاي قاعازعا ءتۇسىرىپ الار ەدىم-اۋ!» دەيمىن دارمەنسىزدىگىمدى ەسكە الىپ. قايداعى ءبىر ويلارمەن وتىرىپ كوز جازىپ قالعان ەكەنمىن. جاڭاعى تورعايدىڭ ءۇنى ولەۋسىرەپ، ءجۇنى بوبىراپ، ورمەكشىنىڭ تورىنا ماتالعان كوبەلەكتەي جانتالاسىپ جەرگە جاقىنداي قالىپتى. بەلگىسىز ءبىر سىرتقى كۇشتىڭ ىقپالى بار ما، قالاي؟ قۇتىلۋعا قۇلشىنسا دا حالى كەتىپ تومەندەي بەردى. ارعى جاعىنداعى وردىڭ شەتىندە قالتيىپ تۇرعان باقتيار دا وسىناۋ قۇبىلىستى باقىلاپ تۇرعان كورىنەدى، شىرالجىن قۋرايعا قاراي ۇمتىلدى. «نە بوپ قالدى» - دەپ بەر جاعىنان مەن دە جۇگىردىم. باقتيار بارا سالا-اق توپ قۋرايدىڭ ءتۇبىن توپەشتەپ جاتىر. تومەندەگەن تورعاي ءجىبى ۇزىلگەن باتپىراۋىقشا جەرگە جالپ ەتە ءتۇستى. مەن جەتكەندە باقتيار الدەقاشان مىلجالانىپ ولگەن، بىلەكتەي قاراشۇبار جىلاندى ءالى توپەشتەپ جاتىر ەكەن.
- سورلى تورعايدى جىلان ارباعان ەكەن عوي.
- اپىر-اۋ، قالاي بايقاپ قالدىڭ؟
- قۇس بولسا دا قۇداي جاراتقان ماقۇلىق قوي. مارقادام تاپ بالام، - دەپ كۇڭگىرلەگەن «قىلمىستىلار» قاۋماجالاي كەلىپ باقتيارعا ءسۇيىنىش ءبىلدىرىپ جاتىر.
قۇرىق بويىنداي جەردە عانا الدىمدا داليعان سۇربورتە قاناتىن جيناۋعا حالى كەلمەي اۋزىن اشىپ القىنىپ جاتقان بوزتورعايدى كورىپ جانىم اشىپ كەتتى. بالا كەزىمنەن قالادا وسكەندىگىمنەن قىر-دالانىڭ تابيعاتىنداعى مۇنداي تاعىلىقتى كوزبەن كورۋ ەمەس، قۇلاقپەن دە ەستىمەگەن ەكەنمىن. كومەيىمە كەلگەن كوپ سۇراۋدى قاسىمداعى «قىلمىستىلاردان» سۇراپ ۇعۋدىڭ ءجونىن تاپپاي كىبىرتىكتەپ تۇردىم دا، تورعايعا قاراي ءتونىپ ەدىم.
- ۋا، تيىسپەسەڭشى بالام، قولىڭنىڭ تابى وتەدى. ونسىزدا ولگەلى قاپتى، ەسىن جيعان سوڭ ءوزى-اق ۇشىپ كەتەر، - دەپ جاق سۇيەگى شودىرايعان، شوقشا ساقالدى سارى شال ساڭق ەتە ءتۇستى. مەن كىلت توقتاپ قالدىم. مىنا عاجاپتى كورىڭىز. باقىلاۋشى باسىممەن بۇزاقى شالدىڭ بۇيرىعىنا بويسۇنا قالعانىما تاڭعالام. وي-تىلەگىمىزدى ورتاقتاستىرعان تورعاي تاعدىرى شالعا تويتارىس بەرۋگە مەنى شىنداپ جىبەرەر ەمەس.
وكىنەرلىگى، تورعاي تاعدىرى مۇنىمەن وڭالمادى. تۋ سىرتىمىزدان شىققان بالعابايدىڭ تارعىل داۋىسى شىرقىمىزدى ءبىر جولاتا بۇزىپ جىبەردى.
- قاراشى، وڭكەي بۇزاقىنىڭ تاپ ءبىر تويعا كەلگەندەي توپتاسىپ سالتانات قۇرۋىن، نەگە توقتاتاسىڭدار جۇمىستى، – دەپ بايبالام سالعان وعان، مەن دە ءىستىڭ شىن سەبەبىن تۇسىندىرۋگە تىرىستىم.
- مىنا تورعايدى جىلان جۇتىپ... جو، جوق، جۇتىپ ەمەس-اۋ ارباپ، سونان باقتيار بايقاپ قالىپ، جىلاندى ءولتىرىپ... بۇلار سوعان ايلانىپ قالدى، - دەپ تورعايدى نۇسقاپ ەدىم. مۇنىم ءتىپتى دە تيىمسىز بولدى. بالعاباي قامىت اياعىمەن تەڭسەلە باسىپ تورعايعا جاقىن باردى دا:
- جەردەن التىن تاپقانداي جەلىگىپ تۇرعاندارىڭ وسى ما؟ مىنە ەندەشە! – دەپ قونىشى قاتپارلانعان كونەتوز ەتىگىنىڭ سىرتى مۇجىلىپ قيسايعان وكشەسىمەن تورعايدىڭ قانىن شاشىراتا تاپتاپ جىبەردى. بەيشارا تورعايدىڭ شيق ەتۋگە شاماسى كەلمەدى. بالعابايدىڭ قاپەرىنە دە كەلەر ەمەس. «قايت، قايتتىڭ» استىنا الىپ قودىراڭداپ جاتىر. قيپىجىقتاعان «قىلمىسكەرلەر» قۇنىپەرەن بولىپ ورعا قاراي ۇمتىلدى. ولگەن تورعايدىڭ قاسىندا ءۇنسىز مۇڭايىپ مەن تۇرمىن. الگىندە عانا جىلاننىڭ اۋزىنان اراشالانعان بايقۇس، ەندى مىنە ىشەك-قارنى اقتارىلىپ الدىمدا جاتىر. بالعاباي انانداي جەردەگى ءبىر شوق سارى قۋرايدىڭ تۇبىنە شاپتىردى دا، ىشقىر باۋىن بايلانىپ تۇرىپ مەنى شاقىردى. مەن سولاي بۇرىلعاندا:
- قازىر ناق بالاپان باساتىن كەز عوي، بەيشارانىڭ بالالارىنا دا وبال بولدى-اۋ – دەگەن قىلي كوز كەمپىرگە:
- وعان نە شارا، اۋەلى ءوز كۇنىڭدى ويلاشى، - دەپ كۇڭك ەتىپ جاتتى قاسىنداعى بۋرىل ساقال.
بالعاباي مەنى اۋاشا ەرتىپ شىققان سوڭ مالداسىن قۇرىپ، تەمەكى وراي وتىرىپ:
- پالە-ە، باقىلاۋشىلىق ىستەگەنىڭە بولايىن. مەن كەلمەسەم اۋەلى ولاردى ەركىنە جىبەرىپ، ويناۋعا اينالىپسىڭ عوي، - دەدى كوزىن سىعىرايتىپ. مەنى مازاقتاپ تا، بالاسىنىپ تا وتىر. مىنا سوزگە مەن دە توتەسىنەن كەتتىم:
- سويلەي بەرەدى ەكەنسىز، ءسىز دە. جىلان ءولتىرۋ ويىن با ەكەن؟ ول دا زيانكەستىڭ ءبىرى عوي. ءوزىڭىزدىڭ بەيكۇنا تورعايدى تاپتاعانىڭىزدى قاي جونگە سيعىزار ەكەنسىز، قانە؟ – دەدىم الگىندەگى تورعايدىڭ ءحالى كوز الدىما كەلىپ. بالعابايدى جەك كورىپ جيركەنىپ وتىرمىن. بالعاباي تەمەكىسىن تۇتاتىپ العان سوڭ، ۇڭىرەيگەن تالپاق تاناۋىنان كوك ءتۇتىندى سوزاقتاتا بۋداقتاتىپ جاتتا كەلىپ قارقىلداي كۇلدى. جايشىلىقتا عوي ادەپ ءۇشىن بولسا دا قوسىلا جىميار ەدىم. ال مىنانىڭ قارقىلداعانى جىنىمدى تۇرشىكتىرىپ، ەزۋىم كۇلكىگە يزەمەي قويدى. الدەن ۋاقىتتا كۇلكىدەن بە، جوق تەمەكىنىڭ كوك تۇتىنىنەن بە، سۇرعىلت كوزى جاساۋراي قالعان بالعاباي مەشپەتىنىڭ جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتتى دە:
- ءاي، بالاسىڭ-اۋ! قاراعىم قاستەر، ءبىر تورعاي ءۇشىن سونشا تومسارىپ، ونسىزدا كۇنىنە سان مىڭداپ قىرىلىپ، يتەلگىگە جەم بولىپ جاتپاي ما؟ مىنا بۇزاقىلاردى تاۋبەگە كەلتىرۋ ءۇشىن وسىلاي قاتىگەز بولماسا دا بولمايدى. بۇل دەگەن توڭكەرىس، توڭكەرىستىڭ قاجەتى... – دەدى ءسوز سوڭىندا جاتتامالى سوزبەن جالتارىپ.
- يتەلگى جەسە، ول دەگەن كوك تاعىسى، جىرتقىش ماقۇلىق. ال ءسىز دەگەن ادامسىز عوي. ادام اتىڭىز بار عوي. سونشاما تاپتاماساڭىز دا نە ەتەر ەدى؟ – دەپ مەن دە كوگەرىپ وتىرمىن. بالعاباي تارتىپ بولعان تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن تابانىنا سۇركەپ تەز ءوشىردى. وكشەسىنە جۇققان تورعايدىڭ قانى ءالى تولىق قۇرعاماپتى.
- ءجا، بالاقاي، - دەدى ول سۇرعىلت كوزىن سىعىرايتىپ، - داۋدى دوعارايىق، ەندى كوز الدىنداعى جۇمىسقا كەلەيىكشى، - دەپ مايموڭكەلەگەن ول، باياعى ءبىر سارىندى سارسۇزەك بولعان سوزدەردى ۇزاق ساپىردى. قاسارىسقان وي-قيالىم ونىڭ سوزدەرىن قونىس بەرمەي قايتا قۋالاپ جاتتى. ايتكەنمەن بالعاباي «ۇلگىلى زيالى» دەپ مەنىڭ ءىس-ىزدەرىمدى تانىستىرىپ جوعارىعا جولداۋ ويىنىڭ بار ەكەندىگىن; وسى رەتكى جۇمىس اياقتاسىمەن سولاي ەتەتىندىگىن; سوندىقتان قۇلشىنا ىستەپ قىزمەت كورسەتۋىمنىڭ قاجەتتىلىگىن اڭعارتقاندا بارىپ كوڭىلىم ءجىبىدى.
- ءجۇر ەندى جۇمىس باسىنا، - دەپ ورنىنان تۇرعان بالعابايعا ىلەسىپ سولاي ءجۇردىم. تۇسكى دەمالىسقا قايتۋعا قامدانعان قىلمىسكەرلەردى توقتاتىپ العان بالعاباي، باقتياردى تەرگەي جونەلدى. بىراق، قانشاما زىركىلدەپ، كارلەنە تونگەنىمەن باقتياردىڭ دا وعار ىعار ءتۇرى جوق. ۇشقىن شاشاقان قوڭىر كوزىمەن بالعابايدىڭ بەتىنە باعجيىپ، بەزەرە قاراپ ءۇنسىز تۇر. كەنەت كوزى بالعابايدىڭ قيسايعان وكشەسىندەگى تورعايدىڭ قانىنا تۇسكەندە كەمسەڭدەپ بارىپ كۇرسىنىپ جىبەردى. مەنىڭ ودان ارى تۇرۋعا شىدامىم جەتپەي سىرت اينالىپ شاتىرىما بەتتەدىم.
* * *
... شىركىن-اي دەشى، بالعابايدىڭ ايتقانى كەلىپ باعىم اشىلدى. مەن مىنە اۋدان بويىنشا ۇلگىلى زيالى بولىپ ايماققا كەتىپ بارامىن. كەرەمەتتەرىمنىڭ كۋاسى بولعان كەڭقونىس قىستاعى بۇلدىراپ كوز ۇشىندا قالدى. اۆتوبۋس جۇيتكىپ كەلەدى.
شۋىلى جانىڭا شۋاق بولعان تۋىپ-وسكەن كوركەم قالاعا دا كەلدىم. كوشە جيەگىندەگى كوك تەرەكتىڭ ساياسىندا، قايشالىسقان قالىڭ توپتىڭ اراسىمەن ۇيگە بەت الىپ بارامىن. اقپارات تاراۋلارى مەنى مۇندا ابدەن ۇگىتتەگەن كورىنەدى. بىرەن-ساران كەزدەسكەن تانىستار باستارىن يزەپ، قۋانىشىمدى قۇتتىقتاپ جاتىر. ءتىپتى بەيتانىس بىرەۋلەر دە مەنى نۇسقاپ بىردەمەلەردى ايتقانداي بولادى. قاقپامىزدىڭ الدىندا ءبىر توپ ادام تۇر، ارالارىندا شەشەم بار ەكەن. انە، اكەم دە كورىندى. شەشەم مەنى باۋىرىنا قىسىپ ايمالاپ جاتىر. ەكى تاناۋىم شىم ەتىپ كوزىم بوتالاپ بارادى...
قابىرعالارى ءزاۋلىم كەڭ جيىن زالىنا كوك جۇلدىزىنداي سامساعان ەلەكتر شىراعى ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر. قۇجىناعان قالىڭ ادام مەنى دۋ قول شاپالاق سوعىپ، سوزگە ۇسىنىس ەتىپ جاتىر. مەن ساحناعا كوتەرىلدىم. سانسىز جۇپ كوزدەر ماعان ىنتالانا قادالىپ، سويلەۋىمدى كۇتىپ تۇر. شاتتىعىما سۇيىنگەن مەن ەرىكسىز كوزىمدى جۇمدىم. ءسوزدى قاي جەردەن باستاۋىم كەرەك، نەنى ايتام ساندا، سەلت ەتىپ كوزىمدى قايتا اشتىم. باياعى بەتتىڭ بەزەۋى ىسپەتتەنگەن توبەشىكتىڭ ۇستىندە وتىرمىن. كۇن ەڭكەيىپ قالىپتى. كوز الدىمداعى قىلمىستىلار كۇيبەڭدەپ ەڭبەك ىستەپ جاتىر.
بالعاباي راس ايتسا بولى. قيالدىڭ ىسكە اسۋى قيىن ەمەس تە شىعار. ول ءۇشىن قىزمەت كورسەتۋىم قاجەت. سوندىقتان باقىلاۋشىلىقتى كۇشەيتە تۇسكەم. كەشە ىمىرت ۇيىرىلگەن الاكەۋىم كەز بولاتىن. بۇلار كۇركەلەرىنىڭ الدىندا تاماقتانىپ جاتقان، ارت جاقتارىنان كورىنبەي باسپالاپ كەلسەم، قاشان دا باقتياردى قاسىنان تاستامايتىن الگى ماردان دەگەن دەمبەلشە قارا كوپتى اۋزىنا قاراتىپ الىپتى. گۋ-گۋ ەتەدى.
- قۇروزەكتەن باستاپ قازدىق قوي، - دەيدى توڭىرەگىندەگىلەرگە، - سودان بەرگى جەردى مولشەرمەن ون بەس شاقىرىم دەسەك، وردىڭ ەنى عوي ەكى مەتر، سىرتقا تاستالعان توپىراق ءۇش مەتر جەردى الىپ جاتىر. ال، باقتيار سەن ەسەپتەپ كورشى، جالپى اۋدانى قانشا مۋ بولار ەكەن، - دەپ باقتيارعا ەسەپ ىستەتىپ جاتىر. اپىر-اۋ، مۇعالىم-ەكە، سەن اۋەلى بۇل بالادان ەمتيحان الايىن دەدىڭ عوي، - دەيدى توڭىرەگىندەگىلەردىڭ بىرەۋى.
- ماردان مۇعالىمنىڭ ويى تۋرا، وقىعاندارىن ءۇمىتىپ قالماسىن دەگەنى عوي، ەندى قايتسىن، - دەدى الگى «تورعايعا تيىسپە» دەپ ماعان اقىرعان شوقشا ساقالدى سارى شال. قايسى بىرەۋلەردىڭ قاراڭعىدا سىرپىلداتىپ كوجەنى سوراپتاعانى ەستىلىپ تۇر. از ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
- مۇعالىم، مولشەرمەن ءبىر ءجۇز ون مۋدان از اسادى ەكەن، - دەدى ەسەپتەپ بولعان باقتيار.
- ە، مىنە! تەككە كەتكەن ەڭبەككۇشتى ەسەپكە الماي-اق قويايىق، سوندا قانشاما جايىلىمنىڭ قىرتىسىن ءبۇلدىرىپ كەرەكتەن شىعارىپ جاتىرمىز. بۇلر مۇنى نەگە ويلامايدى، - دەگەن دەمبەلشە قارانىڭ داۋسى تۇتىگىپ بارىپ توقتادى. از تىنىشتىقتان سوڭ:
- مارحۇم اتامىز باياعىدا كونە جۇرتتان كوشەردە قارا جەردىڭ دە كيەسى بار، دەپ قازىقتاردى سۋىرتىپ، ات اعاش پەن جەروشاقتىڭ ورنىن تولتىرتىپ، تەگىستەتىپ وتىراتىن جارىقتىق، - دەگەن قىلي كەمپىردىڭ داۋسى كۇرسىنە توقتادى. تاعى دا تىنىشتىق ورناي قالدى.
سالقىن ءتۇن. الىستا تارىلداعان تارتاردىڭ داۋسى قۇلاققا تالىپ ەستىلەدى. بۇلار جاتۋعا قامدانا باستادى. مەن ءوز شاتىرىما قاراي جىلىستادىم.
بالعاباي ءالى جوق. ءتۇننىڭ قاي كەزىندە كەلەرىن قۇداي ءبىلسىن. كۇندەگى ادەتى وسى. قيال قۇشاعىندا جالعىز جاتىرمىن، «الگىلەردىڭ سوزدەرى-اي!» دەيمىن اۋناپ ءتۇسىپ، - كورىنەۋدە ۇندەمەگەنىمەن وڭاشادا قالاي-قالاي قاقسايدى وزدەرى. قىستاق حالقى بولىپ اتتانىسقا كەلىپ ىستەپ جاتقان يگى ءىستى تەرىسكە شىعارۋعا قايتىپ باتىلى بارادى بۇلاردىڭ. قوزعالىسقا قارسى شىعۋ دەگەن وسى شىعار، ءسىرا دا... بىلايىنان قاراساڭ اقىلعا دا قونىمدى. اناۋ قارا جىگىت ەسەپ كورسەتىپ بۇلتارتپاس دالەل تاستاپ وتىرماي ما؟! وي، تاۋبە، تۇسىنسەم نە قىلسىن. مۇنى بالعابايعا مالىمدەسەم تاق ءبىر جوڭعار شاپقانداي-اق جىنىگىپ ابىگەرلىكتى باستايدى دەشى. جوق، قازىرشە ايتپاي تۇرعانىم ءجون سەكىلدى. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىن. بۇلاردى ءالى دە بايقاپ كورەيىن» دەپ قورىتتىم ويىمدى ۇيىقتار الدىندا.
...وڭاشا وتىرعان ادامنىڭ ويى تاۋسىلعان با؟ مەن ورنىمنان تۇرىپ كەرىلە باستادىم. كۇن ۇياسىنا تايادى. قىلمىستىلار كۇركەلەرىنە قاراي بەتتەدى. باقتيار تاعى دا بۇلاردان ءبولىنىپ ارتتا قالىپ قويدى. كەشەلى بەرى ارجاقتارىنداعى انەۋ ءبىر توپتى قالاقايدىڭ اراسىنا بارا بەرگىشتەپ ءجۇر. مىنە بۇل سۇمپايى تاعى سولاي بەتتەدى. «بۇل نە ىستەپ ءجۇر، مۇنىڭ قۇپياسىن اشۋ قاجەت». ول جۇرگەن بويى قورالانعان قالاقايدىڭ اراسىنا كىرىپ كورىنبەي كەتتى. «ياپىر-اۋ، مىنا بۇزاقى بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ جۇرمەسىن». مەن ەندى سولاي قاراي ۇشتىم. قالاقايعا جەتە بەرە اقىرىنداپ القىنىمدى باسىپ، اڭدۋعا كىرىستىم. ول ارى قاراپ الىپ، قالىڭ قالاقايدىڭ تۇبىندەگى شالعىن ءشوپتىڭ اراسىندا جۇگىنىپ وتىر ەكەن. قاشىقتاۋ بولعاندىقتان نە ىستەپ جاتقانىن بايقاي المادىم دا، مىسىقشا باسىپ، جاقىنداي ءتۇستىم. ىسكە قۇلشىنا كىرىسكەنى سونشالىق مەنىڭ كەلگەنىمدى سەزبەدى. جەلكە تۇسىنان كەلىپ ۇڭىلە قاراسام شالعىن ءشوپتىڭ اراسىنداعى ۇيادا بوزتورعايدىڭ سارىاۋىز بالاپانىنان تورتەۋى جاتىر. ءالى تەمىر قانات بولا قويماپتى. كوزدەرى جۇدەۋلى، حالدەرى ناشار كورىنەدى. تارىداي تالقانداعان ناننىڭ ۋاعىن بەتىنە سالعان كوك جاپىراقتى ولاردىڭ اۋزىنا ۇستاعان باقتيار جىلاپ وتىر. ەكى يىعى قوزعالىپ سولىق-سولىق ەتەدى. «ال قاستەر، ۇستا قىلمىستىنى» دەگەن ءبىر مىسقىل وي-جۇرەگىمدى قارىپ ءوتتى. كوڭىلىم بۇزىلىپ، وكسىك دەندەتىپ بارادى. اقىرى شىدامىم تاۋسىلىپ شيق ەتىپ كەتىپ ەدىم. سەلت ەتىپ ارتىنا قاراعان باقتياردىڭ كوزى باعجاڭ ەتىپ، شوشىنا شىڭعىرىپ جىبەردى دە:
- تاپتاماشى اعاتاي، - دەپ اياعىمدى قۇشاقتاپ جاتىپ الدى. مەن دە جەتىسىپ تۇرعام جوق. اياعىما ايقاسقان قولى تاستاي قاتىپ قويا بەرەر ەمەس، ەگىلىپ كەتىپ ەرىكسىز ەڭكەيىپ، ونىڭ موينىنان قۇشاقتادىم.
* * *
سودان بەرى تالاي جىلدار ءوتتى. بالالىقتىڭ بال داۋرەنى وزىپ قىرىقتىڭ قىرقاسىنا ءىلىندىم. قازىر قالادامىن. كەلىپ-كەتكەندەردەن سونداعى ەل-جۇرتتى سۇراستىرىپ تۇرام.
ماردان مۇعالىممەن وتكەن جىلى «ۇلگىلى اعارتۋشى» بولىپ ايماققا جينالىسقا كەلگەندە كەزدەستىم. سامايىن قىراۋ شالعانىمەن دەمبەلشە دەنەسى ءالى مىعىم ەكەن. كوزى كۇلىمدەپ جايناڭ قاعادى. «قازىر قاتتى بايىدى» دەپ بالعابايدى ماقتايدى، «مەكتەبىمىزگە بەس مىڭ دوللار كومەك قوستى» دەيدى. «زامانا شۋاعى ونىڭ دا كور كەۋدەسىن جىلىتقان ەكەن-اۋ!» دەيمىن وتكەندى ويلاپ. ايتپاقشى باقتيار قازىر ۇرىمجىدە تۇرادى، جايىلىم مامانى. جۋىردا كاسىبىنەن ديسسەرتاتسيا قورعاعان ەكەن، وتە ءساتتى بولىپتى. قۇتتىقتاپ حات جازدىم.
وتكەن ءبىر كۇندەردەن ۇمىت بولىپ بارا جاتقان وسىناۋ ءبىر ىستەر ەسىمە ورالىپ، قولىما قالام العان ەدىم...
اۆتور تۋرالى: قاسىمحان اۋباكىرۇلى 1949 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ قۇلجا قالاسى، ىلە اسىل تۇقىمدى جىلقى فەرماسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1976 جىلدان باستاپ كۇنى كەشەگە دەيىن ۇستازدىق قىزمەتتەن قول ۇزبەگەن قالامگەر اۋىلدىق ورتا مەكتەپتە ادەبيەت، فيزيكا، ماتەماتيكا پاندەرىنەن ءدارىس بەرەدى. سول تۇستاردا تىرناقالدى تۋىندىلارى «ىلە ايدىنى»، «التاي اياسى»، «تارباعاتاي» سىندى گازەت-جۋرنالداردا جارىق كورىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ وڭ باعاسىن الىپ، ادەبي ورتانىڭ نازارىنا ىلىنەدى.
