ۆاۋچەر دەگەن نە؟ ول بالالاردى بالاباقشامەن تولىق قامتۋ ماسەلەسىن شەشە مە؟

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2025 جىلعا دەيىن التى جاسقا تولماعان بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى بىلىممەن 100% قامتۋدى تاپسىردى. الايدا، بۇل ماسەلە مەملەكەتتىك بالاباقشا سالۋمەن عانا شەشىلمەيتىنىن، سوندىقتان وسى ىسكە جەكە بيزنەستى تارتىپ، قولداۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىن، سونىڭ ىشىندە قارجىلاندىرۋدىڭ ۆاۋچەرلىك ءتاسىلىن ويلاستىرۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى. توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، قارجىلاندىرۋدىڭ ۆاۋچەرلىك مەحانيزمى ارقىلى اتا-انالار كەز كەلگەن بالاباقشا نە مەكتەپتى تاڭداپ، مەملەكەت بەرگەن ۆاۋچەرمەن تولەم جاساي الادى.

بالاباقشا جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جولدارى

ماقالا باسىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە نازار اۋدارايىق.

• قازاقستاندا 10 179 مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمى بار، ولاردىڭ 4 450-ءى – جەكەمەنشىك بالاباقشا;
• 906 800 بالا (78,7%) مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋمەن قامتىلعان، ولاردىڭ 40,6 پايىزى جەكەمەنشىك بالاباقشاعا بارادى.

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ التى جاسقا دەيىنگى بالالاردى بالاباقشامەن 100% قامتۋدىڭ كەلەسى 2 جولىن ۇسىنىپ وتىر:

• جەكەمەنشىك بالاباقشالاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ;
• ۆاۋچەرلىك مەحانيزم.

ءمينيستردىڭ سوزىنشە، بۇعان دەيىن جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاقسى ناتيجە بەرىپ، بالاباقشاعا باراتىن بالالاردىڭ ۇلەسى وسكەن.

"اتا-انا بالاسىنىڭ كەزەگى كەلگەندە مەملەكەت ۇسىنعان بالاباقشاعا عانا اپارا الاتىن. ەندى ۆاۋچەرلىك مەحانيزم ارقىلى اتا-انا وزىنە ۇنايتىن جانە قولايلى بالاباقشانى تاڭداي الادى. سونداي-اق، بۇگىندە ءبىلىم باسقارمالارى مەن بولىمدەرى مەملەكەتتىك تاپسىرىس الاتىن بالاباقشانى كونكۋرس ارقىلى انىقتاپ وتىرسا، ەندى اتا-اناعا تاڭداۋ ەركى بەرىلەدى. سايكەسىنشە، وسى ارقىلى سالادا باسەكەلەستىك تە، ساپا دا ارتادى", – دەدى اسحات ايماعامبەتوۆ.

ۆاۋچەر دەگەن نە؟

ۆاۋچەر – تاۋارلارعا نەمەسە كورسەتىلەتىن قىزمەتتەرگە اقى تولەنگەنىن كۋالاندىراتىن راستاما قۇجات. ماسەلەن، اۋە تاسىمالىندا ۇشاق بيلەتىنىڭ قايتارىلاتىن سوماسىن ساقتايتىن ەلەكتروندى قۇجاتتى ۆاۋچەر دەپ اتايدى. ۆاۋچەر بەرىلسە، بيلەت اقشاسىن قولما-قول الۋ نەمەسە تولەم كارتاسىنا قايتارۋ مۇمكىن ەمەس. اۋە كومپانياسى بەرگەن ۆاۋچەر ارقىلى بيلەت الۋعا، اۋە كومپانياسىنىڭ باسقا دا قىزمەتتەرىن پايدالانۋعا بولادى.

ءبىلىم سالاسىنداعى ۆاۋچەردىڭ قىزمەتى قانداي؟ مەملەكەت بالانىڭ بالاباقشاعا، مەكتەپكە، نە بولماسا جوعارى وقۋ ورنىندا وقۋ اقىسىن نە تاماقتانۋ جانە باسقا دا شىعىندارىن تولەۋ ءۇشىن ۆاۋچەر بەرەدى. ۆاۋچەر قولعا ۇستالاتىن اقشا ەمەس، دەگەنمەن ول بەلگىلى ءبىر اقشا سوماسىمەن باعالانادى. سايكەسىنشە، ول وقۋ نە وزگە شىعىندى تولىق وتەمەۋى مۇمكىن. مەملەكەت ۆاۋچەر بەرە وتىرىپ، وقۋ ورنىنا قارجىنى اۋدارۋ جولىمەن وقۋ اقىسىنىڭ تولىق نە ءبىر بولىگىن تولەۋ مىندەتىن الادى.

ءبىلىم بەرۋ ۆاۋچەرىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى:

• اتا-انالار مەن وقۋشىلاردىڭ تاڭداۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ;
• ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە نارىقتىق قاتىناستى دامىتۋ;
• ءبىلىم بەرۋ قىزمەتتەرى ساپاسىن ارتتىرۋ;
• قارجىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ.

ۆاۋچەر تاجىريبەسى قاي ەلدەردە بار؟

1981 جىلدان باستاپ ۇلىبريتانيادا ء"بىلىم الۋعا جاردەمدەسۋ سحەماسى" دەپ اتالاتىن شەكتەۋلى كۆازي-ۆاۋچەرلىك سحەما جۇمىس ىستەيدى. ماقساتى – كەدەي وتباسىنان شىققان قابىلەتتى وقۋشىلارعا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرۋ. ولار مەملەكەتتەن ءبىلىم جانە عىلىم دەپارتامەنتىندە تىركەلگەن تاۋەلسىز مەكتەپتەردە ءبىلىم الۋ اقىسىن تولەۋ كومەگىن الادى. 1992 جىلى 295 تاۋەلسىز مەكتەپتە وقيتىن 27 000 وقۋشى ۆاۋچەر العان. جىل سايىن باعدارلاماعا جاڭادان 5 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسادى. ۆاۋچەر تاجىريبەسى كەيىننەن كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدە قولدانىلعان.

چيليدە دە ءبىلىم ۆاۋچەرلەرى 1981 جىلى پايدا بولدى. ۆاۋچەر تابىسى تومەن وتباسى بالالارى ءۇشىن ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ، مەكتەپتە ءبىلىم بەرۋ ساپاسى مەن وقۋ ورىندارى قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ سەكىلدى بىرقاتار ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەنگىزىلدى. ۆاۋچەر پايدا بولعان سوڭ جەكەمەنشىك مەكتەپتە وقيتىندار سانى كۇرت ارتقان. جەكەمەنشىك جانە مەملەكەتتىك مەكتەپتە وقيتىن الەۋمەتتىك ساناتتاعى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن تەستىلەگەندە جەكەمەنشىك مەكتەپتە وقيتىندار جوعارى ناتيجە كورسەتكەن. بۇدان بولەك، ۆاۋچەرلىك قارجىلاندىرۋعا قاتىساتىن جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە ءبىر وقۋشىعا كەتكەن شىعىن مەملەكەتەتتىك مەكتەپتەرگە قاراعاندا تومەن بولعان. 1990 جىلى چيلي ۇكىمەتى ءبىلىم بەرۋ شىعىندارىن ارتتىرىپ، ۆاۋچەر قۇنىن كوتەرگەن. ناتيجەسىندە از قامتىلعان وتباسىدان شىققان بالالار وقۋمەن قاتار، اتاۋلى قارجىلىق جانە تەحنيكالىق كومەك العان.

اقش-تىڭ بىرقاتار شتاتىندا ۆاۋچەر ءتاسىلى قولدانىلادى. 1990 جىلى ميلۋوكي مەكتەپ وكرۋگىندە كەدەي وتباسىلاردان شىققان مەكتەپ وقۋشىلارىن قارجىلاندىرۋعا باعىتتالعان "اتا-انالاردىڭ تاڭداۋ باعدارلاماسى" (Milwaukee Parental Choice Program) جاقسى ناتيجە كورسەتكەن. العاشىندا قارجىلاي قولداۋ حالىقتىڭ مۇقتاج ەمەس بولىگىنە كورسەتىلە مە دەگەن قورقىنىش بولعان. زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە كەدەي وتباسىلارعا كومەك بەرىلگەنى راستالدى. جەكەمەنشىك مەكتەپتەر قابىلەتتى وقۋشىلاردى عانا قابىلدايدى دەگەن قاۋىپ تە بولعان. الايدا، باعدارلاماعا تابىسى تومەن وتباسىلاردان شىققان وقۋ ۇلگەرىمى ورتاشا وقۋشىلار قاتىسىپ، ولارعا جەكەمەنشىك مەكتەپتەر ءارتۇرلى وقۋ باعدارلامالارىن ۇسىنعان.

1992 جىلى ءبىلىم ۆاۋچەرلەرى كولۋمبيا مەكتەپتەرىندە قولدانىلا باستادى. باستاپقىدا ۆاۋچەرلىك باعدارلامانى ەنگىزۋگە مەملەكەتتىك ورتا مەكتەپتەردە ورىن جەتىسپەۋى سەبەپ بولعان. ۆاۋچەر از قامتىلعان وتباسىلاردان شىققان 6-سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرىلگەن. 1994 جىلى باعدارلاما 100 مىڭ وقۋشى ءبىلىم الاتىن 1 789 جەكە مەكتەپتى قامتىعان. باستاپقى كەزەڭدە جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋ قارجىلاي كومەكتىڭ حالىقتىڭ مۇقتاج ساناتىنا بەرىلەتىنىن كورسەتتى. وسىلايشا ۆاۋچەرلىك باعدارلامانى ەنگىزۋ تابىسى تومەن وتباسىلاردان شىققان وقۋشىلاردىڭ جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە سىنىپتاردىڭ تولىپ قالۋى ماسەلەسىن شەشكەن.

1992 جىلى ۆاۋچەر جۇيەسى ەنگىزىلگەن شۆەتسيادا اتا-انالار بالاسىن قالاۋىنا قاراي مەملەكەتتىك نە جەكەمەنشىك مەكتەپكە بەرە الادى. قانداي مەكتەپتى تاڭداعانىنا قاراماستان مەملەكەت بالانىڭ وۋقىن تولەيدى. مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك مەكتەپتەر بىردەي قارجىلاندىرىلادى. ۆاۋچەرلەر وقۋ اقىسىن عانا ەمەس، وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جانە مەكتەپتەگى تاماقتانۋ شىعىندارىن دا وتەيدى.

قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىندە ۆاۋچەر مەحانيزمى قالاي قولدانىلادى؟

2016 جىلى ەكس-ءبىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ بالاباقشا قىزمەتاقىسىن ۆاۋچەر ارقىلى تولەۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى مالىمدەگەن. ول ءوز سوزىندە نەگىزىنەن حالىقتىڭ از قامتىلعان توپتارىنا ۆاۋچەر ءبولۋ كەرەك ەكەنىنە توقتالىپ، تۇرمىسى جاقسىلار بالاباقشا اقىسىن وزدەرى تولەي الاتىنىن تولەيتىنىن ايتقان. "ۆاۋچەردىڭ ەكىنشى ءتۇرى بار. ەگەر بالاڭىزدى قىمبات بالاباقشاعا بەرگىڭىز كەلسە، ۆاۋچەر الۋعا جانە ونىڭ ۇستىندەگى شىعىندى ءوزىڭىز تولەۋىڭىزگە بولادى" دەگەن بولاتىن ەرلان ساعاديەۆ.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرىلەدى. ونىڭ قاي بالاباقشاعا جانە قانداي كولەمدە بولىنەتىنىن ءبىلىم باسقارمالارى مەن بولىمدەرى شەشەدى.

ەلەكتروندى ۇكىمەت پورتالىندا بالا مەملەكەتتىك بالاباقشا كەزەگىندە تۇرسا، كەزەك جەتكەنگە دەيىن بالانى مەملەكەتتىك بالاباقشاداعى كەزەك ورنىن ساقتاي وتىرىپ، جەكە مەنشىك بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ مۇمكىندىگى بارى جازىلعان. مەملەكەتتىك تاپسىرىس اياسىندا جەكەمەنشىك بالاباقشاداعى تاربيە مەن ءبىلىم ءۇشىن تولەمدى مەملەكەتپەن بولىسۋگە بولادى. مەملەكەت رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قارجىسىنان بالالاردىڭ مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقۋ قىزمەتىنىڭ قۇنىن تولەسە، اتا-انالار تاماقتانۋ شىعىندارىن، سونداي-اق ءوز قالاۋلارى بويىنشا بالاباقشا تاراپىنان قوسىمشا قىزمەتتەر ءۇشىن تولەيدى.

مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا جەكە مەنشىك بالاباقشاعا جىبەرۋ جولداماسىن ءبىلىم باسقارماسى بەرەدى. جەكە بالاباقشا باسشىسى اتا-انامەن شارت جاساسادى. وندا تاراپتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى، بالاباقشا ءۇشىن الىناتىن تولەم مولشەرى كورسەتىلەدى.

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ پرەزيدەنت جولداۋىنا دەيىن دە ءاربىر اتا-انا بالاباقشانى ءوزى تاڭداپ، وعان بالاسى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن بارا الاتىن نورما قارالاتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن:

"كەلەر جىلى نەمەسە بيىلعى وقۋ جىلىندا كەزەكتە تۇرعان اتا-انا بالاباقشاعا جولداما الىپ، بالاسى باراتىن مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدى ءوزى تاڭدايتىن جاڭا جۇيەگە كوشەمىز".

اسحات ايماعامبەتوۆ بۇل شەشىمنىڭ مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى ارتتىرىپ، قىزمەت ساپاسىن جاقسارتادى دەگەن سەنىمدە.