ءاربىر 35 ء–ىنشى قازاقستاندىق تۇرمەدە وتىرعان زامان بولعان...
قازاقستاندا ءولىم جازاسى قولدانىلمايتىندىقتان وتە اۋىر قىلمىس جاساعاندار ءۇشىن، ەڭ جوعارعى اۋىر جازا، ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تاعايىندالادى، ادام سانىنىڭ تۇرمەلەردە كوپ بولۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتور وسى. سونىمەن قاتار، ءبىر تۇسكەن جەرىنە ەكى قايتارا تۇسەتىندەر دە از ەمەس. وتكەن عاسىرداعى توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بۇرىنعى كسرو-دا 700 مىڭ ادام باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىن وتەسە، ونىڭ 100 مىڭى نەمەسە ءاربىر جەتىنشى سوتتالعان، جازاسىن قازاقستانداعى كولونيالاردا وتەگەن. سۇمدىق ستاتيستيكا 1975 جىلمەن 2000 جىل ارالىعىندا ءاربىر 35-ءىنشى قازاقستاندىق سوتتى بولىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا تەك اقش پەن رەسەي عانا ءتۇسىپتى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان العاشقى كەزدەرى كولونيالاردىڭ لىق تولىپ، سوتتالعانداردى جاساققا ءبولىپ باراك ءتيپتى عيماراتتاردا ۇستاۋ، ازىق-تۇلىكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، دارىگەرلىك كومەكتىڭ ناشارلىعى، سوتتالعاندار اراسىندا جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ جانە ءولىم-ءجىتىمنىڭ كوپ بولۋى سياقتى پروبلەمالار باستان اساتىن. جۇمىسسىزدىق، كۇن كورىستىڭ تومەن دەڭگەيى قىلمىستىڭ ءورشىپ كەتۋىنە ادامداردىڭ كوپتەپ سوتتالۋىنا تۇرمەلەردىڭ لىق تولۋىنا اكەلىپ سوقتى. ەگەمەندىك العاننان كەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى الماستىراتىن جازا تۇرلەرىن كەڭىنەن قولدانۋدى ارتتىرۋعا، قىلمىستىق زاڭنامالاردى ىزگىلەندىرۋگە باعىتتالعان 70-كە جۋىق زاڭ قابىلداندى. باس بوستاندىعىنان ايىرىلعاندارعا تاۋەلسىزدىك العاننان بەرىگى جىلدارى 7 رەت راقىمشىلىق جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى 12 جىل ىشىندە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلگەندەر 4 ەسەگە ازايعان. مىسالى، 2000 جىلى 40 مىڭ ادام سوتتالسا، وتكەن جىلى 9 مىڭنان ءسال عانا اساتىن ادام سوتتالعان.
تۇرمەدەگى احۋال..
جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كولونيالاردىڭ جاعدايى ءماز بولمادى. جالپى، قازىر ەلىمىز بويىنشا 86 تۇرمە بار. الايدا، سول اباقتىلاردىڭ ار جاعىنداعى ءومىردىڭ شىن مانىندە قانداي ەكەنىن بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز ءار سوتتالۋشىعا مەملەكەت ايىنا 200 مىڭعا جۋىق قارجى جۇمسايتىنى. ءبىر ايەل كورشىسىنىڭ 100 مىڭعا جۋىق اقشاسىن ۇرلاپ تۇرمەگە 3 جىل ارقالاپ كەتەدى. مەملەكەت الگى ايەل ءۇشىن تۇرمەدەگى جىلىنا 1 ملن -عا جۋىق قارجى جۇمسايدى ەكەن، بىراق ۇرلاعانى 100 مىڭ... تۇرمەگە نەگىزىنەن ءبىلىم الا الماعان، جۇمىس تابا الماعان جانە ءوز ومىرلەرىن قالىپتاستىرا الماعان جۇمىسسىز ادامدار تۇسەدى. جالپى ايتقاندا بۇل ولاردى قىلمىس جاساۋعا يتەرمەلەيدى. باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىندا ۇزاق ۋاقىت بولعان ادام قوعامداعى داعدىلى ومىردەن قول ءۇزىپ، ماسىلدىققا ۇيرەنىپ
الادى تۇرمەدە ولار دايىن نارسەگە سۇيەنىپ ءومىر سۇرەدى. بوستاندىققا شىققاندا ماماندىعى، جۇمىس تاجىريبەسى جوق سوتتالعان جۇمىسسىزدار سانىن كوبەيتىپ، قايتالاپ قىلمىس جاسايدى، ءسويتىپ ۇيرەنشىكتى ورتاعا ورالادى.
تۇرمەدەن كەيىنگى ءومىر ءۇشىن كەيبىر جازالانۋشىلار ءۇشىن پسيحولوگيالىق دايىندىق كەرەك اق...
قاي جەرگە بارماسىن "تۇرمەدە وتىرعان" انىقتامانىڭ بازادان شىعىپ تۇرۋى، جۇمىسسىزدىق، تۋعان-تۋىستىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ وزگەرىپ كەتۋى جازاسىن وتەپ شىققاندارعا وڭاي تيمەسى انىق. تۇزەۋ كولونيالارىندا جازاسىن وتەۋشىلەردىڭ قۇقىقتارى، بوستاندىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ اياسىندا بىرقاتار ءىس-شارالار اتاپ ايتقاندا، الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن "ماڭگىلىك قازاقستان" قورى ءدال وسى تار قاپاستاعى جاندارعا پسيحولوگيالىق، زاڭگەرلىك كەڭەستەر وتكىزەدى. الەمدەگى پاندەمياعا بايلانىستى «ZOOM» پلاتفورماسى ارقىلى الماتى قالاسىنداعى لا 155/6, 155/18, 155/13 كولونيالارىندا اراقاشىقتىق ساقتاي وتىرىپ جازاسىن وتەۋشىلەر مەن پسيحولوگتار جاننا ياۆورسكايا مەن سەيىلبەك ساتتارۇلى، زاڭگەر كامشات ەسمۇحانبەتقىزىمەن تامىز ايىنىڭ بەلگىلى كۇندەرى ونلاين كەزدەسۋلەر وتتى. العاشقى ءسوزدى العان س.ساتتارۇلى تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ناعىز پسيحولوگ كومەگىنە مۇقتاج ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، موتيۆاتسيالىق جىگەر سىيلاسا زاڭگەر ك. ەسمۇحانبەتقىزى كوبىندە جازاسىن وتەپ شىققانداردىڭ بوستاندىق ومىردە جۇمىسسىزدىقتان قينالاتىندىعىن، قۇجاتتار جاعىنان دا قيىندىقتار تۋىندايتىندىعىن ايتا كەلە تىعىرىقتان قالاي شىعۋعا بولاتىندىعىن زاڭ اياسىندا ەكى تىلدە بايانداپ ءوتتى. جازاسىن وتەۋشىلەر ءوز كەزەگىندە مازالاعان سۇراقتارىنىڭ جاۋابىن الدى. ءومىردىڭ قيىندىعىنا توزە الماي، تەمىر تورعا تۇسكەن جازالانۋشىلار دا ءوز كەزەگىندە وسىنداي كەزدەسۋلەر كوپتەپ بولسا دەگەن تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. تەك عالامتوردىڭ ىڭعايسىزدىعىنان كەي سوزدەردى ەستىمەي قالدىق دەپ شاعىمدانىپ قالدى. الەمدى شارپىپ جاتقان پاندەميا قۇرىقتالسا كەلەسى جىلدان باستاپ مۇمكىن وفلاين وتكىزۋگە كۇش سالامىز دەيدى ۇيىمداستىرۋشىلار.
ادامدى تۇزەۋ وڭاي ءىس ەمەس. مايىسقان تەمىردى نەمەسە قيسىق وسكەن تالدى تۇزەۋگە بولار. بىراق، ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت قاتىگەزدىككە بارىپ، ادام ءولتىرىپ، وپاسىزدىق جاساعانداردىڭ سانا-سەزىمىنە ساڭلاۋ ءتۇسىرۋ، تاربيەلەۋ، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋ وتە اۋىر جۇمىس. وسىدان كەيىن سوتتالعاندارمەن كۇندە بەتپە-بەت كەلىپ، جۇمىس ىستەيتىن قاج قىزمەتكەرلەرىنە ارتىلاتىن اۋىرتپالىقتى ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز.
قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ەلىمىز ادام قۇقىن قورعاۋ سالاسىندا بارلىق حالىقارالىق ماڭىزدى اكتىلەردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلادى. وسى باعىتتىڭ جالعاسى 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسي كونتسەپتسيا بولىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قىلمىستىق سالانى ىزگىلەندىرۋ جانە قۋعىنداۋدى ازايتۋ، ەلباسىمەن قوعامنان وقشاۋلاۋمەن بايلانىستى ەمەس قۇقىقتىق شارالاردى كەڭىنەن قولدانۋعا جاعداي جاساۋ جايلى ماسەلەلەردى
شەشۋ تاپسىرىلدى. 2012 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا وتاندىق قىلمىستىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى جولدارى ايقىندالدى. ۇكىمەتكە قىلمىستىق، قىلمىستىق – پروتسەسسۋالدىق جانە قىلمىستىق-اتقارۋ زاڭنامالارىن رەفورمالاۋ جونىندە ناقتى تاپسىرمالار بەرىلدى.
PS.. قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى تۇرمەگە تۇسۋشىلەر ازايىپ كەلەدى، 2019 جىلى ماتەريالدى-تۇرمىستىق جاعدايى تومەن ءتورت اباقتى جابىلعان. سونداي-اق، قۇجاتتا اتاپ وتىلگەندەي، 2019 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان «تۇرمە حالقى» الەمدىك رەيتينگىندە 98-ورىندا تۇر. ەڭ باستىسى سانالى تاربيە مەن ءبىلىم الۋ جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن بۇلىڭعىرلاتپايتىن ەڭ دۇرىس شەشىم.
ايدا كوجمامبەتوۆا
