روللان سەيسەنباەۆ: مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋى قازاق ەلى بولۋى كەرەك ەدى

3164
Adyrna.kz Telegram

ەلدىڭ اتىن ساتقىن قازاق دەپۋتاتتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاعان…

ساياسي بيۋرونى وتكىزىپ وتىرعان ستالينگە بەريا:

– يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، مەملەكەتىمىزدە كىتاپحانالار تىم كوبەيىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. بيۋدجەتتى ۇنەمدەپ ۇستاۋ ءۇشىن، سولاردىڭ كوبىن جابۋ كەرەك، دەپ ۇسىنىس جاسايدى.
اسىقپاي ترۋبكاسىن سورىپ وتىرعان ستالين:
– لاۆرەنتي، سەن ماعان تاعى ءبىر تۇرمە سال دەپ وتىرمىسىڭ؟- دەپ زىلدەنە قاراپتى.
– جوق، مەن سىزگە ءوز ويىمدى جەتكىزگەنىم عوي، دەپ بەريا ساسقالاقتاپ قالادى.
لاۆرەنتي، وي تۇرمەدە اسقاقتامايدى، كىتاپحانادا، كىتاپ وقىپ وتىرعاندا اسقاقتايدى.
– يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، جازۋشىلار ورتاسىندا كولدەنەڭ، كەلەڭسىز سوزدەر كوبەيىپ كەتتى. قانشاسىن تۇرمەگە تىقساق تا بولاتىن ءتۇرى جوق،- دەپ لاۆرەنتيدىڭ كوز اينەگى جالتىلداپ تىكسىنە سويلەيدى.
ستالين وعان جاقتىرماي قاراپ، ترۋبكاسىن تاعى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ:
– لاۆرەنتي، مەندە باسقا جازۋشىلار جوق، سولارمەن كەلىسىپ جۇمىس ىستە. سوعىستان سوڭ ادەبيەتكە، ونەرگە، وندىرىسكە جاڭا ۇرپاق كەلەدى. قان كەشكەن، وتقا جانعان، وجەت ۇرپاق. سولارمەن قالاي جۇمىس ىستەيمىز؟ ولارعا نە ايتامىز؟ ۇرانىمىز قانداي بولادى؟ وي شەگىن، ءسوز شەگىن قانداي قالىپتا ۇستايمىز، سونى زەردەلە، سونى ويلانىڭدار. ستالين قايتىپ تۇرمە سالمايدى، سونى ۇق،- دەپ اڭگىمەنى كىلت ءۇزىپ تاستايدى.

مادەنيەت پەن عىلىم ۇلت قاۋىپسىزدىگىنىڭ ەڭ كورنەكتى قۇرالدارى دەپ مەن سارناعالى دا وتىز بەس جىل بولىپتى. بىراق، ول ءسوزدى ەلەپ-ەسكەرگەن، قۇلاققا قىستىرعان ادام دا جوق. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى 1944 جىلدىڭ سوڭىندا ستالين ايتقان ويدىڭ اياسىندا جاتقان بولاتىن.

مادەنيەت، ءبىلىم ءھام عىلىم، شىن مانىندە، قاي ەلدىڭ بولسا دا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى بولىپ تابىلادى.
وكىنىشكە وراي، مەملەكەت قۇرۋدا وسى ءۇش باستى تاعانداردى تاپتاۋىرىنعا تۇسىردىك. بۇل ءبىز سياقتى حالىق سانى از، جاس مەملەكەت ءۇشىن كىنا دە، كۇنا دە.
مەملەكەت اتىن بەلگىلەۋدە جىبەرىلگەن اعاتتىق، وتىز جىلعى ومىرىمىزدە، اياعىمىزعا شىرماۋىق بولىپ جابىسىپ، ءجيى-ءجيى سۇرىنۋىمىزگە اكەلىپ سوقتىردى. رۋحىمىز بەن نامىسىمىزدى تالقاندادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ – گەوگرافيالىق بەلگى. ۇلتتىق اتاۋ – دەشتى-قىپشاق رەسپۋبليكاسى; نەمەسە قازاق ەلى بولىپ بەلگىلەنۋى كەرەك ەدى. وزبەكستان رەسپۋبليكاسى، تاجىكستان رەسپۋبليكاسى، تۇرىكمەنستان رەسپۋبليكاسى دەگەن كورشىلەردىڭ اتاۋىنا يەك ارتقان سول كەزدەگى دەپۋتاتتاردىڭ سىلتەمەسى بارىپ تۇرعان ساتقىندىق بولاتىن. سول جاعىمپاز دەپۋتاتتاردىڭ قاق ورتاسىندا قازاق ەلىنىڭ اسىل اعالارى – ەل زيالىلارى بولعانى جانعا باتقان. بۇل كەشىرىلمەيتىن كۇنا ەدى. ءدال سول جيىندا بىردە-ءبىر ورىس دەپۋتاتى قازاق رەسپۋبليكاسى – قازاق ەلى دەگەن اتاۋعا ەش قارسىلىق كورسەتپەيتىن. قايتا قولداپ شىعار ەدى. ەلدىڭ اتىن جاعىمپاز، ساتقىن قازاق دەپۋتاتتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاعاندا سول كەزدەگى قاراعاندىلىق اقىلدى ەكى ورىس دەپۋتاتى تۇككە تۇسىنە الماي، باستارى اينالىپ زالدا وتىرىپ قالعان. قازاقتاردىڭ بۇل اداسۋىن ولار ۇقپاعان. قازاق ءوز-وزىنە جاۋ بولادى، دەپ كىم ويلاپتى؟ ورىستار ءۇشىن بۇل اتاۋ تاپتىرمايتىن ولجا ەدى. بۇل ۋاقيعا تۋرالى لوندون قالاسىندا، سول قاراعاندىلىق ەكى اقىلدى ورىس ازاماتتارى ماعان دۇرىستاپ ايتىپ بەرگەن. سونان دا، ولاردىڭ اعىنان جارىلعان اقيقات سوزدەرى مەنىڭ جۇرەگىمدى تالقانداعان، سانامدى ورتەگەن.

لەزدە قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى قۇرىلدى. قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ مادەنيەتى، ءتىلى، ءدىنى تۋرالى ويلاۋ، ولارعا كومەك كورسەتۋ قازاق ەلىنىڭ قاسيەتتى بورىشى بولاتىن. ول بورىشىنا قازاق حالقى ەشقاشان قىلاۋ تۇسىرگەن ەمەس. ال حح عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى قازاق دالاسىنا اۋىپ كەلگەن حالىقتارمەن قازاق حالقى ءبىر ءتىلىم نانىن ءبولىپ جەدى. قانىنا سىڭگەن قوناقجايلىعىن جاساپ باقتى. ءالى دە جاساپ كەلەدى. دالا ەتيكاسىن قازاق حالقى بۇزعان ەمەس. ونى سايىن دالامىزدى مەكەندەپ تىرلىك قۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلتتار وكىلى بىلەدى. بەسىكتەگى بالاسىنان، قارتايعان شال-كەمپىرىنە دەيىن قازاقتىڭ كوڭىل اياسىنىڭ كەڭدىگى ايعاق.
ماسكەۋ قالاسىندا وتىرعانىمدا تەلەديداردان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ بەكىدى دەگەن حاباردى ەستىدىم. سول اتاۋدى بەكىتكىزگەن ساتقىن قازاق دەپۋتاتتارىن دا كوزىممەن كوردىم. قازاق ەلىنىڭ اتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋمەن قازاق دالاسى وزىنە ۇلكەن ور قازدى. قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى. بۇل ادام ايتسا نانعىسىز ساتقىندىق بولاتىن.
مەن شۋكشينشىلەپ ءتۋفليىمدى تەلەديدارعا اتتىم. قانىم باسىما شاپتى. ەدەنگە قۇلاپ ءتۇستىم. ەسىمدى جيعانىمدا، ماسكەۋدىڭ اۋرۋحاناسىندا جاتىر ەكەم. اينىماس ماسكەۋلىك دوستارىم باسىمدا تۇر ەدى. دۇنيەدە دەنساۋلىق پەن دوستىقتان اسقان ەشنارسە جوق ەكەنىن سول جولى انىق تانىپ، انىق ءتۇسىندىم.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ، ءوز مويىنىمىزعا ءوزىمىز ىلگەن قىل بۇعاۋ بولاتىن. بۇل كوزسىز قاتەلىكتى تۇزەۋ ءۇشىن جىلدار كەرەك. ەڭ اۋىرى، بالكىم، ەشقاشان تۇزەي الماي دا كەتۋىمىز. سول وكىنىش. سول قايعى. بۇل توقسانىنشى جىلدارى قاپى جىبەرگەن كوپ كەمشىلىكتەرىمىزدىڭ، اتتەگەن-ايلارىمىزدىڭ ءتۇبى كورىنبەيتىن تەرەڭ زىندانى ەدى.
امەريكانىڭ جانسىزدارى جاھاندانۋ ساياساتىن قازاقستانعا وڭاي وتكىزدى. قازاقتاردىڭ شەنەۋنىكتەرىنىڭ ساتقىندىعىن باتىس ەرتە ۇعىپ بولعان. ۇكىمەت ادامدارىن ساتىپ الۋ لەزدە قارقىن العان ەدى.
حح عاسىردىڭ 85–95-جىلدارى حالقىمىزدىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك (نراۆستۆەننوست) باعانى قيرادى. بۇل بەيمالىم، ءولىارا كەزەڭ ەدى.
اق قايدا؟ قارا قايدا؟ اقيقات قايدا؟ جالعان قايدا؟ قايىرىمدىلىق قايدا؟ قاستاندىق قايدا؟ نە جاقسى؟ نە جامان؟ ءبىلىپ بولمادى. كادىمگى ادامدار ونى ءالى كۇنگە بىلمەيدى. بىلگىسى دە كەلمەيدى. كونبىس قازاقتىڭ كۇن كورىسى وسى. حالىق بويىنداعى نەمكەتتىلىكتى بيلىك باسىنداعىلار وتە جاقسى بىلەدى. وتە جاقسى ۇعىنعان. سونى وتە ءتيىمدى پايدالانادى. ال، شىن مانىندە، قوعامدا بولىپ جاتقان قايشىلىقتار مەن قاقتىعىستاردى سوقىر مەن ساڭىراۋ عانا بىلمەس. قازاقتىڭ قارا جەرىن باسىپ جۇرگەندەر جاق اشپايدى. ۇرەي ەت تۇگىلى سۇيەكتەن ءوتىپ كەتكەن.
قازاق ەلىنىڭ زامانالار بويى بويىنا جيناعان ادامگەرشىلىك (نراۆستۆەننوست) قاعيداسى تالقاندالدى. باۋكەسپەلەر كاسىپكەرلەرگە، كاسىپكەرلەر ساياساتكەرلەرگە اينالىپ بولدى. بۇگىنگى قازاق دالاسىنىڭ تىنىسىن، ساناسىن، تىرلىك اياسىن ەندى سولار انىقتاۋدا. سولار جۇرگىزۋدە. سولار جول سالۋدا.
ءۇشىنشى الەمنىڭ زاڭى وسى.
ول زاڭنىڭ باستى قاعيداسى انا-جەردەگى قاي مەملەكەتتى دە جويۋ جولىنا جاۋلارى اۋەلى اۋىل شارۋاشىلىعىن قيراتۋدى تاڭداپ الادى. ونان سوڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن جويۋ، قازاق حالقىن ازعىنداتۋ، دەگراداتسياعا ۇشىراتۋ، ۇلتتىڭ مورالدىق ادامگەرشىلىك دەڭگەيىن قۇلاتۋ. قازاق دالاسىن كۇيرەتۋ. قازاق بالاسىن ەڭىرەتۋ.
سوۆەت وداعىنىڭ «تەمىر قۇرساۋى» كۇيرەي سالىسىمەن، — ەرتەدە باتىستىڭ مادەني قۇندىلىقتارى تەگەۋىرىندى تەجەۋدە بولعان – بۇرىنعى سوۆەت ەلىنە امەريكانىڭ ءۇشىنشى سورتتى كوپشىلىك مادەني كۇلتوكپەسى توقتاۋسىز اعىپ كەلىپ جاتتى. تەلەديدار، كينوتەاترلار امەريكانىڭ باسكەسەرلەرىنىڭ اشىق ايۋاندىققا، انايىلىققا، زورلىق پەن زومبىلىققا قۇرىلعان كينولارى ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىزدى لەزدە جاۋلاپ الدى. بۇكىل سوۆەت وداعى – اتا، اجە، ايەل، كۇيەۋ بالالار، نەمەرەلەر بىرلەسىپ الىپ ناعىز سۇمىراي فيلمدەردى تاماشالاۋعا دەن قويدى.
حالىقتىڭ جان دۇنيەسىن جاۋلاپ ازۋعا (دەگراداتسياعا) ءتۇسىرۋ ءۇشىن تولەنەر اقى، ناشا ساتۋ كونتسەرندەرىنەن كەم ەمەس ەدى. ناعىز دەموكراتيالىق ەلدەردە ادامدى ازعىنداۋعا، ادامدى زورلىق-زومبىلىققا يتەرمەلەيتىن ناقاقسىز ولتىرۋگە باعىتتالعان قويىلىمدار بالالاردىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن. ونى ءجىتى قاداعالايتىن مەملەكەت بولاتىن.
ناشاقورلىق بيزنەسىمەن كۇرەسۋدى ءار مەملەكەت اشىق جولعا قويعان. سول ءۇشىن كۇرەسكەن. قازاقستان دا شاماسى كەلگەنشە كۇرەسىپ باعۋدا. ءاربىر وتباسىنداعى ەلەكتروندىق كوپشىلىك اقپاراتتىق قۇرالدار ارقىلى، ءار ۇيگە اعىپ كەلىپ جاتقان ادامدى ازعىنداۋعا (دەگراداتسياعا) ۇشىراتاتىن كەسەپاتتاردان ءبىزدى كىم اراشالاماق؟ ءبىر كەزدە بىزگە تاڭسىق بولىپ، تابالدىرىعىمىزدان ەركىن اتتاعان زورلىق پەن زومبىلىقتى ۋاعىزداعان فيلمدەر، ءتانىمىزدى تاپتاپ، جانىمىزدى مۇرنىمىزدىڭ ۇشىنا تىقتى. ەشكىم تەكسەرمەيتىن، تولاسسىز تاسقىن سۋداي جوڭكىپ، پسيحيكامىزدى ۋلاندىراتىن، زورلىققا يتەرەتىن اقپاراتتار لەگى ءبىزدىڭ جاس بۋىننىڭ – بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدىڭ كوز الدىندا كۇندە كولبەڭدەپ كوش تۇزەپ ءوتىپ جاتىر. قازاقتىڭ اقپاراتتىق سانا اياسىن قورعاۋعا مەملەكەتتىڭ شاماسى جەتپەدى. ونى قورعاۋدى ويلاعان مەملەكەت تە بولمادى. الەمنىڭ قۇبىلمالى سوراقى اقپاراتتىق لەگى قازاق ەلىن تاپتاۋىرىنعا اينالدىردى. قازاق مەملەكەتىنىڭ اقپاراتتىق قۋات كۇشى جاڭالىق ايتۋعا عانا ازار جەتەتىنىن كورسەتتى. ءوز ويى، ءوز ۇستامى، بيىك ومىرشەڭ يدەالى جوق، قازاقتىڭ اقپاراتتىق اياسى، وزگە تۇگىلى قازاقتىڭ ءوزىن قىزىقتىرمايتىن بولدى. بۇل ۇلكەن تراگەديانىڭ باسى عانا. قازاقتىڭ اقپارات جۇيەلەرىنە، بويلارىندا نامىسى بار، تالانتتى جاس ازاماتتاردى تارتۋ كەرەك. جاڭا قازاق تەلەديدارىن تۋدىرۋ كەرەك. قازاق ۇكىمەتىنىڭ باستى ماقساتى دا وسى ايادا كورىنۋى ءتيىس. تاناۋىن جەردەن كوتەرمەيتىن شوشقاعا ۇقساماي، كوزىمىزدى كوتەرىپ، ەڭسەمىزدى جيمايمىز با؟ الەمدىك اقپاراتتىق اعىمعا قازاق بولىپ قوسىلمايمىز با؟!
ورتامىزدا جۇرگەن قازاقتىڭ حاس باتىرلارى تۋرالى ءسوز جازىپ، كينو تۇسىرمەيمىز بە؟
تەلەراديوگازەت مىنبەرلەرىنەن جوقتى بارداي قىلىپ وتىرىك سويلەمەي، اقيقاتقا جۇگىنگەن ءجون بولماس پا؟ ءوز اقپاراتىڭدا ءوز-ءوزىڭدى ءجونسىز ماقتاۋ ارعا سىيا ما؟ الدىمىزعا بەرىك ماقسات قويىپ، سول ماقساتتى ورىنداۋعا جانىمىزدى سالمايمىز با؟
الەمدىك اقپاراتتىق كەڭ الەمگە قازاق ەلى بولىپ قالاي كىرەمىز؟ قازاق ەلىن جايلاعان ءار ۇلتتىڭ ارتىندا ءوز مەملەكەتتەرى بار. ولار – رەسەي، بەلارۋس، ۋكراينا، كاۆكاز حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن ەلدە  قازاق دەگەن ۇلت جوق. سۇمدىق!
پالەستينانىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، يزرايل ەلىن جاساۋعا جاندارىن سالعان ەۆرەيلەردىڭ جانكەشتى ەڭبەگىن نەمەن سالىستىرۋعا بولادى؟ گولدا مەيەر پرەمەر-مينيستر كەزىندە، ەۆرەي ەلىن جاياۋ كەزىپ شارشاپ-شالدىعىپ كەلىپ، تۇندە توسەككە قۇلاعاندا:
«و مەنىڭ انام دا، اكەم دە بولعان ەۆرەي ەلىم، مەن سەن ءۇشىن از قىزمەت ىستەدىم-اۋ. قۇداي دا كەشىرسىن، سەن دە كەشىر، ەۆرەي ەلىم. ءسال مىزعىپ الۋعا عانا مۇرسات بەر، تاڭەرتەڭ قايتا تۇرىپ، قايتا ساپار شەگەمىن. جەرىڭدى كەڭەيتەم، ەلىڭدى وسىرەم، رۋحىڭدى كوتەرەم! كەشىر، قىزىڭدى» دەپ دۇعالارىن وقيدى.
ەۆرەي ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ مۋزەيىن ارالاپ شىققان سوڭ، ەسىمدى جيا الماي، ەسىك الدىنان وتىراتىن ورىندىق ىزدەدىم، تاپپاعان سوڭ، شاڭى شىعىپ جاتاتىن ەۆرەيلەردىڭ سورتاڭ جەرىنە وتىرا كەتتىم.
پرەمەر-مينيستر مىرزا ناعىز ەلىن سۇيگەن اسىل ازامات ەكەن. وتانىن ونداي سۇيگەن ادام، بۇل دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەر. تىرلىك اياسى، ءۇي قوپسىسى ەڭ كەدەي ەۆرەيدىڭ شاماسىنان اسپاعان ەكەن. ۇستىنە كيەر جالعىز عانا كوستيۋمى بولعان كورىنەدى. جەم-جەم بولعان سول كوستيۋم قابىرعادا ءىلۋلى تۇر. ونان وتكەن بايلىعى بولماپتى. جانى مەن ءتانىن ەۆرەيلەرىنە ارناپتى.
بۇكىل قازاق دالاسىن جايىنداي جۇتىپ بولعان كورەي، ەۆرەي، ءۇندىس، جەمىرلەردى ەسىمە الىپ، ەۆرەي ەلىنىڭ اسىل ۇلىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا شوقيىپ وتىرىپ الىپ جىلادىم.
قازاق حالقىن ادام قۇرلى كورمەي سابىلتىپ سان سوقتىرارسىڭدار، بىراق جەر بەتىنەن قۇرتىپ جىبەرە الماسسىڭدار. قازاق حالقىنىڭ نامىسىن تاپتاپ بولدىڭدار، قازاققا ارتقا شەگىنۋگە ەندى جول دا جوق. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە بوي كوتەرتپەي تۇنشىقتىرۋعا بارلارىڭدى سالارسىڭدار، بىراق قازاق ەلىنىڭ كيەسىنە يەلىك ەتە الماسسىڭدار. قازاقتىڭ كيەسى تۋلاسا، تاقتارىڭدى تاپتاۋىرىن جاسار. قازاق حالقى ەشقاشان قۇل بولمايدى.
شەنەۋنىكتەرى قۇل بولعان.
ەل باسقارۋشىلارى قۇل بولعان.
حالقى قۇل بولماعان.
ازاتتىق ءبىزدىڭ كيەمىز بولىپ قالادى. سول ءۇشىن قازاق كۇرەسۋى كەرەك.
مەن ورنىمنان ازەر كوتەرىلدىم.
بۇل 1995 جىل ەدى.
1995 جىلدان باستاپ مەن جالعىزدىق اتتى كەڭ قۇدىققا ءتۇسىپ، ءۇنسىز قالدىم. اقىل اداسىپ، سانا ۋلانىپ، تىرلىك كەلمەسكە كەتىپ بارا جاتتى.
ءۇشىنشى الەمگە اينالعان، جاسىل اقشادان كوزدەرى شاتىناعان تمد ەلدەرىنىڭ شەنەۋنىكتەرى قاشان ەستەرىن جيىپ، جۇرەك ساناسىن ىسكە قوسادى.
قازاقتىڭ جۇرەك ساناسى ويانىپ اشىق ايقاسقا شىقپاسا، بۇل قازاق ەلىنىڭ تاۋسىلمايتىن قالىڭ قايعىسىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.
سونان دا قازاق حالقىنا كەرەگى:
وي ايقاسى!
جان ايقاسى!
تازا تىلەك ايقاسى!
ەۆوليۋتسيا ايقاسى!
دەربەستىك پەن دارالىق ايقاسى!
ۇرەي مەن ءۇمىت ايقاسى!
قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋ ايقاسى.

روللان سەيسەنباەۆ

qazaquni.kz

پىكىرلەر