Eldiń atyn satqyn qazaq depýtattary Qazaqstan Respýblıkasy dep ataǵan…
Saıası bıýrony ótkizip otyrǵan Stalınge Berııa:
– Iosıf Vıssarıonovıch, memleketimizde kitaphanalar tym kóbeıip ketkenge uqsaıdy. Bıýdjetti únemdep ustaý úshin, solardyń kóbin jabý kerek, dep usynys jasaıdy.
Asyqpaı trýbkasyn soryp otyrǵan Stalın:
– Lavrentıı, sen maǵan taǵy bir túrme sal dep otyrmysyń?- dep zildene qarapty.
– Joq, men Sizge óz oıymdy jetkizgenim ǵoı, dep Berııa sasqalaqtap qalady.
Lavrentıı, oı túrmede asqaqtamaıdy, kitaphanada, kitap oqyp otyrǵanda asqaqtaıdy.
– Iosıf Vıssarıonovıch, jazýshylar ortasynda kóldeneń, keleńsiz sózder kóbeıip ketti. Qanshasyn túrmege tyqsaq ta bolatyn túri joq,- dep Lavrentııdiń kóz áınegi jaltyldap tiksine sóıleıdi.
Stalın oǵan jaqtyrmaı qarap, trýbkasyn taǵy bir burq etkizip:
– Lavrentıı, mende basqa jazýshylar joq, solarmen kelisip jumys iste. Soǵystan soń ádebıetke, ónerge, óndiriske jańa urpaq keledi. Qan keshken, otqa janǵan, ójet urpaq. Solarmen qalaı jumys isteımiz? Olarǵa ne aıtamyz? Uranymyz qandaı bolady? Oı shegin, sóz shegin qandaı qalypta ustaımyz, sony zerdele, sony oılanyńdar. Stalın qaıtyp túrme salmaıdy, sony uq,- dep áńgimeni kilt úzip tastaıdy.
Mádenıet pen ǵylym ult qaýipsizdiginiń eń kórnekti quraldary dep men sarnaǵaly da otyz bes jyl bolypty. Biraq, ol sózdi elep-eskergen, qulaqqa qystyrǵan adam da joq. Bul sózdiń túp-tórkini 1944 jyldyń sońynda Stalın aıtqan oıdyń aıasynda jatqan bolatyn.
Mádenıet, bilim hám ǵylym, shyn máninde, qaı eldiń bolsa da ulttyq qaýipsizdigi bolyp tabylady.
Ókinishke oraı, memleket qurýda osy úsh basty taǵandardy taptaýyrynǵa túsirdik. Bul biz sııaqty halyq sany az, jas memleket úshin kiná de, kúná de.
Memleket atyn belgileýde jiberilgen aǵattyq, otyz jylǵy ómirimizde, aıaǵymyzǵa shyrmaýyq bolyp jabysyp, jıi-jıi súrinýimizge ákelip soqtyrdy. Rýhymyz ben namysymyzdy talqandady.
Qazaqstan Respýblıkasy degen ataý – geografııalyq belgi. Ulttyq ataý – Deshti-Qypshaq Respýblıkasy; nemese Qazaq Eli bolyp belgilenýi kerek edi. Ózbekstan Respýblıkasy, Tájikstan Respýblıkasy, Túrikmenstan Respýblıkasy degen kórshilerdiń ataýyna ıek artqan sol kezdegi depýtattardyń siltemesi baryp turǵan satqyndyq bolatyn. Sol jaǵympaz depýtattardyń qaq ortasynda qazaq eliniń asyl aǵalary – el zııalylary bolǵany janǵa batqan. Bul keshirilmeıtin kúná edi. Dál sol jıynda birde-bir orys depýtaty Qazaq Respýblıkasy – Qazaq eli degen ataýǵa esh qarsylyq kórsetpeıtin. Qaıta qoldap shyǵar edi. Eldiń atyn jaǵympaz, satqyn qazaq depýtattary Qazaqstan Respýblıkasy dep ataǵanda sol kezdegi qaraǵandylyq aqyldy eki orys depýtaty túkke túsine almaı, bastary aınalyp zalda otyryp qalǵan. Qazaqtardyń bul adasýyn olar uqpaǵan. Qazaq óz-ózine jaý bolady, dep kim oılapty? Orystar úshin bul ataý taptyrmaıtyn olja edi. Bul ýaqıǵa týraly London qalasynda, sol qaraǵandylyq eki aqyldy orys azamattary maǵan durystap aıtyp bergen. Sonan da, olardyń aǵynan jarylǵan aqıqat sózderi meniń júregimdi talqandaǵan, sanamdy órtegen.
Lezde Qazaqstan Halyqtarynyń Assambleıasy quryldy. Qazaqstanda turatyn halyqtardyń mádenıeti, tili, dini týraly oılaý, olarǵa kómek kórsetý qazaq eliniń qasıetti boryshy bolatyn. Ol boryshyna qazaq halqy eshqashan qylaý túsirgen emes. Al HH ǵasyrdyń qyrqynshy jyldary qazaq dalasyna aýyp kelgen halyqtarmen qazaq halqy bir tilim nanyn bólip jedi. Qanyna sińgen qonaqjaılyǵyn jasap baqty. Áli de jasap keledi. Dala etıkasyn qazaq halqy buzǵan emes. Ony saıyn dalamyzdy mekendep tirlik quryp jatqan barlyq ulttar ókili biledi. Besiktegi balasynan, qartaıǵan shal-kempirine deıin qazaqtyń kóńil aıasynyń keńdigi aıǵaq.
Máskeý qalasynda otyrǵanymda teledıdardan Qazaq Respýblıkasynyń aty, Qazaqstan Respýblıkasy bolyp bekidi degen habardy estidim. Sol ataýdy bekitkizgen satqyn qazaq depýtattaryn da kózimmen kórdim. Qazaq eliniń atyn, Qazaqstan Respýblıkasy dep ataýmen qazaq dalasy ózine úlken or qazdy. Qazaq halqy táýelsizdiginen aıyryldy. Bul adam aıtsa nanǵysyz satqyndyq bolatyn.
Men shýkshınshilep týflıimdi teledıdarǵa attym. Qanym basyma shapty. Edenge qulap tústim. Esimdi jıǵanymda, Máskeýdiń aýrýhanasynda jatyr ekem. Aınymas máskeýlik dostarym basymda tur edi. Dúnıede densaýlyq pen dostyqtan asqan eshnárse joq ekenin sol joly anyq tanyp, anyq túsindim.
Qazaqstan Respýblıkasy degen ataý, óz moıynymyzǵa ózimiz ilgen qyl buǵaý bolatyn. Bul kózsiz qatelikti túzeý úshin jyldar kerek. Eń aýyry, bálkim, eshqashan túzeı almaı da ketýimiz. Sol ókinish. Sol qaıǵy. Bul toqsanynshy jyldary qapy jibergen kóp kemshilikterimizdiń, áttegen-aılarymyzdyń túbi kórinbeıtin tereń zyndany edi.
Amerıkanyń jansyzdary jahandaný saıasatyn Qazaqstanǵa ońaı ótkizdi. Qazaqtardyń sheneýnikteriniń satqyndyǵyn Batys erte uǵyp bolǵan. Úkimet adamdaryn satyp alý lezde qarqyn alǵan edi.
HH ǵasyrdyń 85–95-jyldary halqymyzdyń rýhanı-adamgershilik (nravstvennost) baǵany qırady. Bul beımálim, óliara kezeń edi.
Aq qaıda? Qara qaıda? Aqıqat qaıda? Jalǵan qaıda? Qaıyrymdylyq qaıda? Qastandyq qaıda? Ne jaqsy? Ne jaman? Bilip bolmady. Kádimgi adamdar ony áli kúnge bilmeıdi. Bilgisi de kelmeıdi. Kónbis qazaqtyń kún kórisi osy. Halyq boıyndaǵy nemkettilikti bılik basyndaǵylar óte jaqsy biledi. Óte jaqsy uǵynǵan. Sony óte tıimdi paıdalanady. Al, shyn máninde, qoǵamda bolyp jatqan qaıshylyqtar men qaqtyǵystardy soqyr men sańyraý ǵana bilmes. Qazaqtyń qara jerin basyp júrgender jaq ashpaıdy. Úreı et túgili súıekten ótip ketken.
Qazaq eliniń zamanalar boıy boıyna jınaǵan adamgershilik (nravstvennost) qaǵıdasy talqandaldy. Baýkespeler kásipkerlerge, kásipkerler saıasatkerlerge aınalyp boldy. Búgingi qazaq dalasynyń tynysyn, sanasyn, tirlik aıasyn endi solar anyqtaýda. Solar júrgizýde. Solar jol salýda.
Úshinshi álemniń zańy osy.
Ol zańnyń basty qaǵıdasy Ana-Jerdegi qaı memleketti de joıý jolyna jaýlary áýeli aýyl sharýashylyǵyn qıratýdy tańdap alady. Onan soń qazaqtyń ulttyq mádenıetin joıý, qazaq halqyn azǵyndatý, degradaııaǵa ushyratý, ulttyń moraldyq adamgershilik deńgeıin qulatý. Qazaq dalasyn kúıretý. Qazaq balasyn eńiretý.
Sovet Odaǵynyń «temir qursaýy» kúıreı salysymen, — ertede Batystyń mádenı qundylyqtary tegeýirindi tejeýde bolǵan – burynǵy Sovet eline Amerıkanyń úshinshi sortty kópshilik mádenı kúltókpesi toqtaýsyz aǵyp kelip jatty. Teledıdar, kınoteatrlar Amerıkanyń baskeserleriniń ashyq aıýandyqqa, anaıylyqqa, zorlyq pen zombylyqqa qurylǵan kınolary bizdiń jan dúnıemizdi lezde jaýlap aldy. Búkil Sovet Odaǵy – ata, áje, áıel, kúıeý balalar, nemereler birlesip alyp naǵyz sumyraı fılmderdi tamashalaýǵa den qoıdy.
Halyqtyń jan dúnıesin jaýlap azýǵa (degradaııaǵa) túsirý úshin tólener aqy, nasha satý konernderinen kem emes edi. Naǵyz demokratııalyq elderde adamdy azǵyndaýǵa, adamdy zorlyq-zombylyqqa ıtermeleıtin naqaqsyz óltirýge baǵyttalǵan qoıylymdar balalardyń kózine túspeıtin. Ony jiti qadaǵalaıtyn memleket bolatyn.
Nashaqorlyq bıznesimen kúresýdi ár memleket ashyq jolǵa qoıǵan. Sol úshin kúresken. Qazaqstan da shamasy kelgenshe kúresip baǵýda. Árbir otbasyndaǵy elektrondyq kópshilik aqparattyq quraldar arqyly, ár úıge aǵyp kelip jatqan adamdy azǵyndaýǵa (degradaııaǵa) ushyratatyn kesepattardan bizdi kim arashalamaq? Bir kezde bizge tańsyq bolyp, tabaldyryǵymyzdan erkin attaǵan zorlyq pen zombylyqty ýaǵyzdaǵan fılmder, tánimizdi taptap, janymyzdy murnymyzdyń ushyna tyqty. Eshkim teksermeıtin, tolassyz tasqyn sýdaı jóńkip, psıhıkamyzdy ýlandyratyn, zorlyqqa ıteretin aqparattar legi bizdiń jas býynnyń – balalarymyz ben nemerelerimizdiń kóz aldynda kúnde kólbeńdep kósh túzep ótip jatyr. Qazaqtyń aqparattyq sana aıasyn qorǵaýǵa memlekettiń shamasy jetpedi. Ony qorǵaýdy oılaǵan memleket te bolmady. Álemniń qubylmaly soraqy aqparattyq legi qazaq elin taptaýyrynǵa aınaldyrdy. Qazaq memleketiniń aqparattyq qýat kúshi jańalyq aıtýǵa ǵana azar jetetinin kórsetti. Óz oıy, óz ustamy, bıik ómirsheń ıdealy joq, qazaqtyń aqparattyq aıasy, ózge túgili qazaqtyń ózin qyzyqtyrmaıtyn boldy. Bul úlken tragedııanyń basy ǵana. Qazaqtyń aqparat júıelerine, boılarynda namysy bar, talantty jas azamattardy tartý kerek. Jańa qazaq teledıdaryn týdyrý kerek. Qazaq úkimetiniń basty maqsaty da osy aıada kórinýi tıis. Tanaýyn jerden kótermeıtin shoshqaǵa uqsamaı, kózimizdi kóterip, eńsemizdi jımaımyz ba? Álemdik aqparattyq aǵymǵa qazaq bolyp qosylmaımyz ba?!
Ortamyzda júrgen qazaqtyń has batyrlary týraly sóz jazyp, kıno túsirmeımiz be?
Teleradıogazet minberlerinen joqty bardaı qylyp ótirik sóılemeı, aqıqatqa júgingen jón bolmas pa? Óz aqparatyńda óz-ózińdi jónsiz maqtaý arǵa syıa ma? Aldymyzǵa berik maqsat qoıyp, sol maqsatty oryndaýǵa janymyzdy salmaımyz ba?
Álemdik aqparattyq keń álemge Qazaq eli bolyp qalaı kiremiz? Qazaq elin jaılaǵan ár ulttyń artynda óz memleketteri bar. Olar – Reseı, Belarýs, Ýkraına, Kavkaz halyqtarynyń ókilderi.
Qazaqstan Respýblıkasy degen elde qazaq degen ult joq. Sumdyq!
Palestınanyń jerin tartyp alyp, Izraıl elin jasaýǵa jandaryn salǵan evreılerdiń jankeshti eńbegin nemen salystyrýǵa bolady? Golda Meıer Premer-mınıstr kezinde, Evreı elin jaıaý kezip sharshap-shaldyǵyp kelip, túnde tósekke qulaǵanda:
«O meniń anam da, ákem de bolǵan Evreı elim, men sen úshin az qyzmet istedim-aý. Qudaı da keshirsin, Sen de keshir, Evreı elim. Sál myzǵyp alýǵa ǵana mursat ber, tańerteń qaıta turyp, qaıta sapar shegemin. Jerińdi keńeıtem, elińdi ósirem, rýhyńdy kóterem! Keshir, qyzyńdy» dep duǵalaryn oqıdy.
Evreı eliniń tuńǵysh Premer-mınıstriniń mýzeıin aralap shyqqan soń, esimdi jııa almaı, esik aldynan otyratyn oryndyq izdedim, tappaǵan soń, shańy shyǵyp jatatyn evreılerdiń sortań jerine otyra kettim.
Premer-mınıstr myrza naǵyz elin súıgen asyl azamat eken. Otanyn ondaı súıgen adam, bul dúnıede sırek kezdeser. Tirlik aıasy, úı qopsysy eń kedeı evreıdiń shamasynan aspaǵan eken. Ústine kıer jalǵyz ǵana kostıými bolǵan kórinedi. Jem-jem bolǵan sol kostıým qabyrǵada ilýli tur. Onan ótken baılyǵy bolmapty. Jany men tánin evreılerine arnapty.
Búkil Qazaq dalasyn jaıyndaı jutyp bolǵan koreı, evreı, úndis, jemirlerdi esime alyp, Evreı eliniń asyl ulynyń esiginiń aldynda shoqıyp otyryp alyp jyladym.
Qazaq halqyn adam qurly kórmeı sabyltyp san soqtyrarsyńdar, biraq jer betinen qurtyp jibere almassyńdar. Qazaq halqynyń namysyn taptap boldyńdar, qazaqqa artqa sheginýge endi jol da joq. Qazaq eliniń táýelsizdigine boı kótertpeı tunshyqtyrýǵa barlaryńdy salarsyńdar, biraq qazaq eliniń kıesine ıelik ete almassyńdar. Qazaqtyń kıesi týlasa, taqtaryńdy taptaýyryn jasar. Qazaq halqy eshqashan qul bolmaıdy.
Sheneýnikteri qul bolǵan.
El basqarýshylary qul bolǵan.
Halqy qul bolmaǵan.
Azattyq bizdiń kıemiz bolyp qalady. Sol úshin qazaq kúresýi kerek.
Men ornymnan ázer kóterildim.
Bul 1995 jyl edi.
1995 jyldan bastap men jalǵyzdyq atty keń qudyqqa túsip, únsiz qaldym. Aqyl adasyp, sana ýlanyp, tirlik kelmeske ketip bara jatty.
Úshinshi álemge aınalǵan, jasyl aqshadan kózderi shatynaǵan TMD elderiniń sheneýnikteri qashan esterin jıyp, júrek sanasyn iske qosady.
Qazaqtyń júrek sanasy oıanyp ashyq aıqasqa shyqpasa, bul qazaq eliniń taýsylmaıtyn qalyń qaıǵysynyń biri bolyp qala bermek.
Sonan da qazaq halqyna keregi:
Oı aıqasy!
Jan aıqasy!
Taza tilek aıqasy!
Evolıýııa aıqasy!
Derbestik pen daralyq aıqasy!
Úreı men úmit aıqasy!
Qazaqtyń qazaq bolyp qalý aıqasy.
Rollan Seısenbaev
qazaquni.kz
