قازىرگى تاڭدا ارحەولوگتار، رەستاۆراتورلار مەن قۇرىلىسشىلار – ۇزىن سانى 100-گە جۋىق ادام شىمقالاداعى ەسكى قالاشىقتاعى اسپان استى مۋزەيىنىڭ قۇرىلىسىنا اتسالىسىپ جاتىر. تمد ەلدەرىنىڭ مادەني استاناسى جىلىنا وراي كونە شاھاردىڭ 2200 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ قارساڭىندا بۇل مۋزەي مەگاپوليستەگى كوزگە كورىنەرلىك كورنەكى جەرگە اينالدى.
تاريحي سارىن
زاماناۋي مەگاپوليستىڭ اتىمەن م مياتتاس 4,5 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان ەسكى قالاشىق شىمشاھاردىڭ ورتالىعىندا ورىن تەپكەن. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ارحەولوگتار بۇل جەردە كونە قالاشىقتىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىنا قاتىستى ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى.
2002-2003 جىلدارى ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ-دىڭ بىرلەسكەن ەكسپەديتسياسىنىڭ كومبە زاتتاردى قازىپ شىعارۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى شىمكەنتتىڭ تاريحي جاسى 2200 جىل دەگەن قورىتىندى جاساۋعا سەبەپ بولدى. زەرتتەۋلەر قالانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ەكىنشى مىڭجىلدىقتان باستاۋ الاتىن تاريحى تىم تەرەڭدە ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. ەسكى قالاشىقتاعى مادەني قاباتتاردىڭ تەرەڭدىگى ورتا ەسەپپەن 14 مەترگە دەيىن بارادى. ارحەولوگتار ەڭ تومەنگى قاباتىنان ب.ز.د. ءىى عاسىردىڭ باسى مەن ءىىى عاسىردىڭ اياعى دەپ كورسەتىلگەن كەراميكا بۇيىمدارىنىڭ بولىكتەرىن تاپقان.
از سوزبەن ايتار بولساق، شىمكەنت – قازاقستانداعى ءوزىنىڭ تاريحي وزەگىن ساقتاپ قالا العان جالعىز قالا. ەسكى قالاشىقتا اسپان استى مۋزەيىن سالۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ تاريحي ماقتانىشتارىنىڭ بىرىنە اينالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعاننان كەيىن بۇل جەردە جۇمىس قىز-قىز قايناي ءتۇستى. ارحەولوگتاردىڭ بىرلەسە كۇش سالۋىنىڭ ارقاسىندا كەلەشەك كورنەكى جەردىڭ سەگىز مىڭ شارشى مەتر اۋماعىندا ارشۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك-ءتىن. سول ارالىقتا ءحىح عاسىرداعى قالالىق تسيتادەلدىڭ تاريحي تۇرپاتىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن رەستاۆراتورلار دا قوسىلدى. قۇجات قابىرعالار مەن مۇنارانى، قىرعىن كەزىندەگى جانە باقىلاۋ الاڭشالارىن، كىرۋ ەسىكتەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشتى. ال 2019 جىلدىڭ كۇزىندە تاريحي جەردەگى قازبا جۇمىستارىنا قۇرىلىسشىلار دا كىرىستى.
كونە قورعاننىڭ قۇپيالارى
ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەسكى قالاشىقتا ادام سەنگىسىز وزگەرىستەر ورىن الىپتى. بۇرىندارى ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە جەردە قازۋ جۇمىستارىنا كۇش سالىپ جاتقان ءۇش جاساق ارحەولوگ بۇل جەردەگى باستى كۇش بولسا، ەندى تاريحتى زەرتتەۋشىلەرگە رەستاۆراتورلاردىڭ ويىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرىلىسشىلار دا قوسىلدى.
ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان بايتاناەۆ ەسكى قالاشىقتىڭ جۇمباعىن شەشۋمەن ستۋدەنت كەزىنەن اينالىسىپ كەلەدى. ەلىمىزگە بەلگىلى وسى ارحەولوگ اعامىز 2002-2003 جىلدارى قالاشىقتا جۇرگىزىلگەن ەكسپەديتسيانى باسقارعانى ءمالىم. سول كەزدە شىمكەنتتىڭ 2200 جىلدىق تاريحى بار ەكەنى ايعاقتالدى. سوڭىنان ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى عالىمنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىندا كورىنىس تاۋىپ، شىمكەنتتىڭ تاريحى تۋرالى جازعان كىتاپتارىنىڭ دا نەگىزگى مازمۇنىنا اينالدى. قازىر ب.بايتاناەۆ قالاشىقتاعى مۋزەي ءىسى جوباسىنىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى.
–شىمكەنت قالاشىعىندا كوپتەن كۇتكەن مۋزەي سالۋ ءىسى باستالعانىنا قۋانىشتىمىن، - دەدى ءوز ويىمەن بولىسكەن تاريحشى. – بۇل – مەنىڭ بالام. وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ، زەردەلەۋگە ءومىرىمنىڭ كوپتەگەن ونجىلدىعىن ارنادىم. يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن قالانىڭ 2200 جىلدىق تاريحي جاسىنىڭ مويىندالۋى – مەن ءۇشىن دە، مەگاپوليس ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى قۋانتارلىق وقيعا.
ءۇش گەكتارداي اۋماقتىڭ اياقتالماعان قازبا جۇمىستارىن جالعاستىرۋ تەك ارحەولوگتارعا عانا رۇقسات ەتىلمەك. مەرەيتويعا كەلەتىن كوپتەگەن تۋريستەر مەن قالا قوناقتارى قالاشىقتى ارالاي ءجۇرىپ، شىعىس بولىگىندە جالعاسىپ جاتقان قازبا جۇمىستارىن كوزىمەن كورە الادى. ارحەولوگتاردىڭ تاريحقا قىزىعۋشىلارعا دايىنداعان توسىن سىيلارى كوپ.
تسيتادەلدىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىنەن جاڭا مەگاپوليس الاقانداعىداي كورىنەدى. بۇل جەردە XVIII عاسىردا بوي كوتەرگەن قورعاننىڭ اينالاسىنداعى تىرەۋىش قابىرعالاردىڭ قۇرىلىس جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. وسى كۇنگە دەيىن جاقسى ساقتالعان تسيتادەلدىڭ جالپى كەلبەتى ءبىر كەزدەرى قورعانىس قابىرعالارى مەن بەكىنىس اينالاسىنداعى شۇڭقىرلارمەن قورشالعان ەكەن.
–قورعاندى ارشۋ جۇمىستارى كەزىندە ارحەولوگتاردى توسىن سىي كۇتىپ تۇردى، - دەيدى باۋىرجان بايتاناەۆ. –تاريحي ورىننىڭ اناعۇرلىم ەرتەرەكتە پايدا بولعانى مەن توبە تۇرىندەگى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا جاتقىزىلاتىنىنا مەڭزەيتىن قابات تابىلدى. بۇل قابات وسىدان 2000 جىل بۇرىن وسى جەردە ەلدىمەكەن بولعانىن ايعاقتايدى. قازبا جۇمىستارى كەزىندە وسى ەلدىمەكەننىڭ ەڭ تومەنگى قاباتتارىنان جۋان قابىرعالى ءدىني ورتالىقتىڭ ۇلكەن زالى انىقتالدى. ال ونىڭ ار جاعىندا سۇيەكحانا ورىن تەپكەن. ودان 30-عا جۋىق سۇيەگى بار حۋم (قۇمىرا) تابىلعان. ءىى عاسىردا بۇل وڭىردە اۋىتقىمالى قالىپسىز قۇبىلىستار ورىن الادى دا، ادامدار سۇيەكتەردىڭ باسىم بولىگىن الىپ قالادان كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. كەتپەس بۇرىن تۇرعىندار بارلىق ەسىكتەردى وڭدەلمەگەن شيكى كىرپىشتەرمەن بەكىتىپ كەتەدى. بۇل قاراحانيدتەردىڭ داۋىرىندە-اق ورىن العان وقيعا ەدى. ودان كەيىن بۇل جەرگە تيمۋريدتەر كەلەدى دە، وزدەرىنىڭ قۇرىلىستارىن باستايدى. ال XIX عاسىردا قوقاندىقتار بەكىنىستى العاننان كەيىن توبە اۋماعى تسيتادەلگە اينالدىرىلادى. 1864 جىلى پاتشا گەنەرالى چەرنياەۆتىڭ اسكەرى تسيتادەلدى باسىپ العان سوڭ قىراتتىڭ اينالاسىنا قورعان تۇرعىزىلا باستادى.
قازىر قورعاننىڭ اينالاسىندا تىرەۋىش قابىرعالاردىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر. وعان تەك وڭتۇستىك-باتىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس قوس مۇنارالى كىرەبەرىس بيىك قاقپا ارقىلى كىرۋگە بولادى. كەلۋشىلەر جوعارىعا جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ پاندۋسىمەن كوتەرىلە الادى. زاماناۋي قۇرىلىس ءوزىنىڭ تاريحي قاقپانىڭ جاقىن ماڭىنان بوي كوتەرەدى. ارحەولوگتار بۇل عيماراتتىڭ سۇيەگى جۇمىر تاس پەن شىرىگەن بورەنەلەردەن تۇراتىنىن قازبا جۇمىستارى كەزىندە انىقتاعان.
تاريحشىلار مەن رەستاۆراتورلاردىڭ ويىنشا، كونە كوتەرگىش ارنايى شاتىرمەن جابىلاتىن بولادى. بۇل، بىرىنشىدەن، جايسىز اۋا-رايىنان قورعايدى، ەكىنشىدەن، قالاشىقتىڭ سانىنە ءسان قوسادى. ءارى بىرنەشە عاسىر بۇرىن كەشەننىڭ بۇل بولىگى قانداي بولعانىن ەلەستەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەك.
بەكىنىستىڭ وزىندە العاشقى كورمە پاۆيلونى داپ-دايىن تۇر. بۇل جەرگە كەلگەن تۋريستەر قارۋ-جاراق، تيىن، كيىم مەن تۇرمىستىق زاتتار ەكسپوزيتسياسىمەن تانىسا الادى. ەكسپوناتتاردىڭ قاتارىندا قالاشىقتاعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ارتەفاكتار: ءار ءتۇرلى كەزەڭدىك اقشالار، قارۋ-جاراقتار، اعىلشىن جانە فرانتسۋزدىق وق-دارىلەر، اشەكەي بۇيىمدارى، ساربازدار مەن وفيتسەرلەردىڭ اسكەري كيىمدەرىنىڭ تۇيمەلەرى، قىش-كەراميكا بۇيىمدارى بار.
سونداي-اق تسيتادەلدەن تابىلعان زەڭبىرەكتەر مەن پۋلەمەت وقتارى دا كەلۋشىلەردىڭ نازارىنا ۇسىنىلماقشى. بۇدان بولەك، بۇل جادىگەرلەردى تەك ەكسپوزيتسيا زالىنان عانا ەمەس، قورعانىس قابىرعالارى مەن مۇنارالاردان دا تاماشالاۋعا بولادى.
ەجەلگى شاحريستان
بەكىنىستى بويلاي تومەن تۇسكەندە پاندۋستىڭ وڭ جاق قاپتالىندا قالاشىقتىڭ شىعىس بولىگى مەنمۇندالايدى. بۇرىن بۇل جەردە شاحريستان تۇرعىنۇيلەرى بولعان. ونىڭ، سونداي-اق بارلىق ولشەمگە ساي قورعانىس قابىرعالارى بولعان. ولاردىڭ قالدىقتارىن ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارى كەزىندە تاۋىپتى. شاحريستاننىڭ تۇرعىنۇيلەرى ارنايى جابىنمەن جابىلىپ ۇلگەرگەن. بۇل شاتىر قۇرىلىستى جايسىز اۋا-رايىنان قورعايدى جانە جىلدىڭ كەز كەلگەن ماۋسىمىندا ارحەولوگيالىق جۇمىس جۇرگىزۋگە جاعداي جاسايدى.
شاحريستاننىڭ تىرەۋىش قابىرعاسىنىڭ ارقاسىندا قازىر امفيتەاتردىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر. ول تابيعي شۇڭقىردىڭ ورنىنان بوي كوتەرەدى. ءدال وسى جەردە شىمكەنتتىڭ 2200 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك ءىس-شارالاردىڭ سالتاناتتى اشىلۋى بولادى دەپ كۇتىلۋدە. قالاشىققا ەكسكۋرسيا جاساپ كەلە جاتقاندا وڭتۇستىك قاقپانىڭ الدىنا تابان تىرەيسىز. ەسكى قالاشىققا قورعانىس قابىرعانىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن ەكى مۇنارا ارقىلى كىرەسىز. مۇنداي مۇنارالاردىڭ جالپى سانى 10 بولماق. قالاشىقتىڭ كەلبەتى مۇراعاتتا ساقتالعان سۋرەتتەر ارقىلى قالپىنا كەلتىرىلۋدە. دۇنيەجۇزىلىك مادەني جانە تابيعي مۇرانى قورعاۋ جونىندەگى كونۆەنتسياعا سايكەس، تاريحي ورىندى تۇرعىزۋ نەمەسە قالپىنا كەلتىرۋدە مىندەتتى تۇردە تاريحي ناقتىلىق ساقتالۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا ارحەولوگتار مەن رەستاۆراتورلار رەسەي اسكەري-تاريحي ارحيۆىندە ساقتالعان تسيتادەل سىزبالارى مەن ۆەلەجەۆ پەن ۆەرەششاگين سياقتى سۋرەتشىلەردىڭ ءمورى باسىلىپ، 1967 جىل دەپ كورسەتىلگەن سۋرەتتەرى ءتارىزدى تاريحي قۇجاتتارعا قاراپ ارەكەت ەتۋدە.
جوبا اۆتورلارىنىڭ ويىنشا، قالاشىقتاعى جەتى مەترلىك قورعانىس قابىرعالارى ەستەتيكالىق ماقساتتان بولەك، سەرۋەن الاڭقايى بار اينالما گالەرەيانىڭ قىزمەتىن دە اتقاراتىن تاجىريبەلىك ماقساتقا قىزمەت ەتپەك. تسيتادەلگە ايتەكە بي كوشەسى جاعىنان جانە قۇرىلىسى اياقتالعان وڭتۇستىك قاقپادان، سونداي-اق ەسكى شاھار جاقتان دا كىرۋگە بولادى. 120 قۇرىلىسشى قازان ايىنان بەرى وسىندا ەڭبەك ەتۋدە، بىراق، ءالى دە اتقارىلار جۇمىس شاش ەتەكتەن.
داۋىرلەر توعىسى
ارحەولوگتاردا دا بۇرىنعىسىنشا جۇمىس جەتىپ ارتىلادى. «ارحەولوگيالىق ساراپتاما» جشس-ءنىڭ وكىلى، تاريحشى ۆلاديمير بىچكوۆ شىعىس قورعانىس قامالى اۋماعىندا ءبىر جارىم جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. قازبا جۇمىستارىنىڭ باس كەزىندە ونىڭ جۇمىس توبى تسيتادەلدە تەر توكتى. ىزدەۋ جۇمىستارى بارىسىندا شىمدى قاتپاردى اشقان ۋاقىتتا ارحەولوگتار كازارمالىق بولىمشەنىڭ ىزدەرىن تاپقان. قازىندىلار اقىرىنداپ بىرىگىپ، بۇگىنگى كۇنى شاحريستاننىڭ شىعىس بولىگى مەن تسيتادەل تولىعىمەن ارشىلدى. تاريحي جەردىڭ باستى قۇندىلىعى ونىڭ كوپقاباتتىلىعىندا.
–بۇل جەردە ءبىز بىرنەشە مادەني قاباتتى كورەمىز، - دەدى ۆلاديمير بىچكوۆ. – جوعارعى قابىرعا – بۇل XVIII عاسىر اياعى – XIX عاسىر باسى. ال ءسال تومەنىرەكتە XVI عاسىر. مەگاپوليس ءۇشىن – بۇل قايتالانبايتىن دارا قۇبىلىس، ويتكەنى، كەلۋشى تۋريستەر ارحيتەكتۋرالىق نىساندار ارقىلى داۋىرلەر ايىرماشىلىعىن كورە الادى. ءبىز ءار ءتۇرلى قۇرىلىس كوكجيەگىن زەرتتەۋدەمىز. قازىر ولاردىڭ سانى ەكەۋ، بالكىم، ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. بۇل جەرگە كەلگەن ادام تەك تاريحتى عانا تۇگەندەمەيدى، ساۋلەت پەن قۇرىلىستىڭ ءتۇر-تۇرىمەن تانىسادى. ءار مادەني قاباتتىڭ قۇرىلىسى ءار الۋان. ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ەگەر مىنا ءبىر جەرى كىرپىشتەن قالانسا، باسقا جەرىندە سۇيىق ساز كاسەگىمەن قۇيىلعان. مۇنداي ءتۇرلى-ءتۇرلى كەزەڭدى قامتيتىن مادەني قاتپار ەسكەرتكىشتىڭ وزىندە ايرىقشا قىزىعۋشىلىق تۋعىزارى ءسوزسىز. بىرنەشە مادەني قاتپاردىڭ بولعانى تابىلعان ارتەفاكتار ارقىلى دا راستالىپ وتىر.
– بىزدە ءار الۋان كەزەڭدى قامتيتىن اقشالار كوپ، - دەدى سىرىمەن بولىسكەن ارحەولوگ. – ءار ءتۇرلى ۋاقىتتا قوقان جانە بۇحار كەزەڭىنىڭ، قازاق حاندىعىنىڭ تيىندارى تابىلدى. قاتپارلاردى ارشۋ كەزىندە، ءتىپتى، التىن وردا يمپەرياسى ۋاقىتىنداعى تيىندار قولعا ءتۇستى. بۇل جەردە ءار ءتۇرلى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىعى ەكى جۇزدەن استام باقىر تابىلدى. سونداي-اق اعىلشىن جانە فرانتسۋز وقتارى، مەرگەندەردىڭ ۇشتىعى، ءتۇرلى كەراميكالار دا شىعىپ جاتتى.
بىچكوۆتىڭ جۇمىس توبى ءتۇرلى قۇرىلىس قاباتتتارىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءالى دە جالعاستىرۋدا. ارنايى جاسالعان باستىرمانىڭ ارقاسىندا ول جۇمىس قىستىگۇنى دە توقتاعان ەمەس. البەتتە، ول كەزدە ارحەولوگتار ۇشتەن نەمەسە التىدان ءبولىنىپ، قازىندىلاردى وتە مۇقيات ارشىعان-دى. ەجەلگى قۇرىلىستارعا زيان كەلتىرمەس ءۇشىن زەرتتەۋشىلەرگە بار بولعانى ەكى-ءۇش سانتيمەتر توپىراقتى قىستىرعىشپەن وتە ساقتىقپەن ابايلاپ قانا قازۋعا تۋرا كەلدى.
–مۇنداي كوپقاباتتى ەسكەرتكىش – مۋزەي سالاسىندا قايتالانباس ورىن، - دەپ ەسەپتەيدى ۆلاديمير بىچكوۆ.– ونىڭ جاقىن جانە الىس شەتەلدەردەن كەلگەن تۋريستەرگە قىزىقتى بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. قازاقستاندا مۇنداي تاريحي جەرلەر كوپ ەمەس، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا شىمكەنتتەگى ەسكى قالاشىق مەگاپوليستىڭ كورنەكتى جەرلەرىنىڭ بىرەگەيى بولماق.
ءمولدىر كەنجەباي،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
