Qazırgı taŋda arheologtar, restavratorlar men qūrylysşylar – ūzyn sany 100-ge juyq adam Şymqaladaǧy Eskı qalaşyqtaǧy aspan asty muzeiınıŋ qūrylysyna atsalysyp jatyr. TMD elderınıŋ mädeni astanasy jylyna orai köne şahardyŋ 2200 jyldyǧyn merekeleu qarsaŋynda būl muzei megapolistegı közge körınerlık körnekı jerge ainaldy.
Tarihi saryn
Zamanaui megapolistıŋ atymen m miiattas 4,5 gektar aumaqty alyp jatqan Eskı qalaşyq Şymşahardyŋ ortalyǧynda oryn tepken. Ötken ǧasyrdyŋ ortasynan bastap arheologtar būl jerde Köne qalaşyqtyŋ paida boluy men damuyna qatysty saualdarǧa jauap tabu üşın qazba jūmystaryn jürgızıp keledı.
2002-2003 jyldary Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia instituty men M.Äuezov atyndaǧy OQMU-dyŋ bırlesken ekspedisiiasynyŋ kömbe zattardy qazyp şyǧaru jūmystarynyŋ nätijesı Şymkenttıŋ tarihi jasy 2200 jyl degen qorytyndy jasauǧa sebep boldy. Zertteuler qalanyŋ bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı ekınşı myŋjyldyqtan bastau alatyn tarihy tym tereŋde ekenın däleldep berdı. Eskı qalaşyqtaǧy mädeni qabattardyŋ tereŋdıgı orta eseppen 14 metrge deiın barady. Arheologtar eŋ tömengı qabatynan b.z.d. II ǧasyrdyŋ basy men III ǧasyrdyŋ aiaǧy dep körsetılgen keramika būiymdarynyŋ bölıkterın tapqan.
Az sözben aitar bolsaq, Şymkent – Qazaqstandaǧy özınıŋ tarihi özegın saqtap qala alǧan jalǧyz qala. Eskı qalaşyqta aspan asty muzeiın salu arqyly elımızdıŋ tarihi maqtanyştarynyŋ bırıne ainaldyru turaly şeşım qabyldanǧannan keiın būl jerde jūmys qyz-qyz qainai tüstı. Arheologtardyŋ bırlese küş saluynyŋ arqasynda keleşek körnekı jerdıŋ segız myŋ şarşy metr aumaǧynda arşu jūmystary jürgızıluı kerek-tın. Sol aralyqta HIH ǧasyrdaǧy qalalyq sitadeldıŋ tarihi tūrpatyn qalpyna keltıru üşın restavratorlar da qosyldy. Qūjat qabyrǧalar men mūnarany, qyrǧyn kezındegı jäne baqylau alaŋşalaryn, kıru esıkterın qaita qalpyna keltıruge jol aşty. Al 2019 jyldyŋ küzınde tarihi jerdegı qazba jūmystaryna qūrylysşylar da kırıstı.
Köne qorǧannyŋ qūpiialary
Bır jylǧa jeter-jetpes uaqyttyŋ ışınde Eskı qalaşyqta adam sengısız özgerıster oryn alypty. Būryndary bır uaqytta bırneşe jerde qazu jūmystaryna küş salyp jatqan üş jasaq arheolog būl jerdegı basty küş bolsa, endı tarihty zertteuşılerge restavratorlardyŋ oiyn jüzege asyratyn qūrylysşylar da qosyldy.
Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ direktory Bauyrjan Baitanaev eskı qalaşyqtyŋ jūmbaǧyn şeşumen student kezınen ainalysyp keledı. Elımızge belgılı osy arheolog aǧamyz 2002-2003 jyldary qalaşyqta jürgızılgen ekspedisiiany basqarǧany mälım. Sol kezde Şymkenttıŋ 2200 jyldyq tarihy bar ekenı aiǧaqtaldy. Soŋynan ekspedisiia materialdary ǧalymnyŋ doktorlyq dissertasiiasynda körınıs tauyp, Şymkenttıŋ tarihy turaly jazǧan kıtaptarynyŋ da negızgı mazmūnyna ainaldy. Qazır B.Baitanaev qalaşyqtaǧy muzei ısı jobasynyŋ ǧylymi keŋesşısı.
–Şymkent qalaşyǧynda köpten kütken muzei salu ısı bastalǧanyna quanyştymyn, - dedı öz oiymen bölısken tarihşy. – Būl – menıŋ balam. Osy taqyrypty zerttep, zerdeleuge ömırımnıŋ köptegen onjyldyǧyn arnadym. IýNESKO-nyŋ şeşımımen qalanyŋ 2200 jyldyq tarihi jasynyŋ moiyndaluy – men üşın de, megapolis üşın de öte maŋyzdy quantarlyq oqiǧa.
Üş gektardai aumaqtyŋ aiaqtalmaǧan qazba jūmystaryn jalǧastyru tek arheologtarǧa ǧana rūqsat etılmek. Mereitoiǧa keletın köptegen turister men qala qonaqtary qalaşyqty aralai jürıp, şyǧys bölıgınde jalǧasyp jatqan qazba jūmystaryn közımen köre alady. Arheologtardyŋ tarihqa qyzyǧuşylarǧa daiyndaǧan tosyn syilary köp.
Sitadeldıŋ eŋ biık nüktesınen jaŋa megapolis alaqandaǧydai körınedı. Būl jerde XVIII ǧasyrda boi kötergen qorǧannyŋ ainalasyndaǧy tıreuış qabyrǧalardyŋ qūrylys jūmystary jürıp jatyr. Osy künge deiın jaqsy saqtalǧan sitadeldıŋ jalpy kelbetı bır kezderı qorǧanys qabyrǧalary men bekınıs ainalasyndaǧy şūŋqyrlarmen qorşalǧan eken.
–Qorǧandy arşu jūmystary kezınde arheologtardy tosyn syi kütıp tūrdy, - deidı Bauyrjan Baitanaev. –Tarihi orynnyŋ anaǧūrlym erterekte paida bolǧany men töbe türındegı arheologiialyq eskertkışter qataryna jatqyzylatynyna meŋzeitın qabat tabyldy. Būl qabat osydan 2000 jyl būryn osy jerde eldımeken bolǧanyn aiǧaqtaidy. Qazba jūmystary kezınde osy eldımekennıŋ eŋ tömengı qabattarynan juan qabyrǧaly dıni ortalyqtyŋ ülken zaly anyqtaldy. Al onyŋ ar jaǧynda süiekhana oryn tepken. Odan 30-ǧa juyq süiegı bar hum (qūmyra) tabylǧan. II ǧasyrda būl öŋırde auytqymaly qalypsyz qūbylystar oryn alady da, adamdar süiekterdıŋ basym bölıgın alyp qaladan ketuge mäjbür bolady. Ketpes būryn tūrǧyndar barlyq esıkterdı öŋdelmegen şikı kırpıştermen bekıtıp ketedı. Būl qarahanidterdıŋ däuırınde-aq oryn alǧan oqiǧa edı. Odan keiın būl jerge timuridter keledı de, özderınıŋ qūrylystaryn bastaidy. Al XIX ǧasyrda qoqandyqtar bekınıstı alǧannan keiın töbe aumaǧy sitadelge ainaldyrylady. 1864 jyly patşa generaly Cherniaevtıŋ äskerı sitadeldı basyp alǧan soŋ qyrattyŋ ainalasyna qorǧan tūrǧyzyla bastady.
Qazır qorǧannyŋ ainalasynda tıreuış qabyrǧalardyŋ qūrylysy jürıp jatyr. Oǧan tek oŋtüstık-batys jäne oŋtüstık-şyǧys qos mūnaraly kıreberıs biık qaqpa arqyly kıruge bolady. Keluşıler joǧaryǧa jaiau jürgınşılerdıŋ pandusymen köterıle alady. Zamanaui qūrylys özınıŋ tarihi qaqpanyŋ jaqyn maŋynan boi köteredı. Arheologtar būl ǧimarattyŋ süiegı jūmyr tas pen şırıgen börenelerden tūratynyn qazba jūmystary kezınde anyqtaǧan.
Tarihşylar men restavratorlardyŋ oiynşa, köne kötergış arnaiy şatyrmen jabylatyn bolady. Būl, bırınşıden, jaisyz aua-raiynan qorǧaidy, ekınşıden, qalaşyqtyŋ sänıne sän qosady. Ärı bırneşe ǧasyr būryn keşennıŋ būl bölıgı qandai bolǧanyn elestetuge mümkındık bermek.
Bekınıstıŋ özınde alǧaşqy körme pavilony dap-daiyn tūr. Būl jerge kelgen turister qaru-jaraq, tiyn, kiım men tūrmystyq zattar ekspozisiiasymen tanysa alady. Eksponattardyŋ qatarynda qalaşyqtaǧy qazba jūmystary kezınde tabylǧan artefaktar: är türlı kezeŋdık aqşalar, qaru-jaraqtar, aǧylşyn jäne fransuzdyq oq-därıler, äşekei būiymdary, sarbazdar men ofiserlerdıŋ äskeri kiımderınıŋ tüimelerı, qyş-keramika būiymdary bar.
Sondai-aq sitadelden tabylǧan zeŋbırekter men pulemet oqtary da keluşılerdıŋ nazaryna ūsynylmaqşy. Būdan bölek, būl jädıgerlerdı tek ekspozisiia zalynan ǧana emes, qorǧanys qabyrǧalary men mūnaralardan da tamaşalauǧa bolady.
Ejelgı şahristan
Bekınıstı boilai tömen tüskende pandustyŋ oŋ jaq qaptalynda qalaşyqtyŋ şyǧys bölıgı menmūndalaidy. Būryn būl jerde şahristan tūrǧynüilerı bolǧan. Onyŋ, sondai-aq barlyq ölşemge sai qorǧanys qabyrǧalary bolǧan. Olardyŋ qaldyqtaryn arheologtar qazba jūmystary kezınde tauypty. Şahristannyŋ tūrǧynüilerı arnaiy jabynmen jabylyp ülgergen. Būl şatyr qūrylysty jaisyz aua-raiynan qorǧaidy jäne jyldyŋ kez kelgen mausymynda arheologiialyq jūmys jürgızuge jaǧdai jasaidy.
Şahristannyŋ tıreuış qabyrǧasynyŋ arqasynda qazır amfiteatrdyŋ qūrylysy jürıp jatyr. Ol tabiǧi şūŋqyrdyŋ ornynan boi köteredı. Däl osy jerde Şymkenttıŋ 2200 jyldyǧyna arnalǧan merekelık ıs-şaralardyŋ saltanatty aşyluy bolady dep kütılude. Qalaşyqqa ekskursiia jasap kele jatqanda Oŋtüstık qaqpanyŋ aldyna taban tıreisız. Eskı qalaşyqqa qorǧanys qabyrǧanyŋ bır bölıgı bolyp tabylatyn ekı mūnara arqyly kıresız. Mūndai mūnaralardyŋ jalpy sany 10 bolmaq. Qalaşyqtyŋ kelbetı mūraǧatta saqtalǧan suretter arqyly qalpyna keltırılude. Düniejüzılık mädeni jäne tabiǧi mūrany qorǧau jönındegı konvensiiaǧa säikes, tarihi oryndy tūrǧyzu nemese qalpyna keltırude mındettı türde tarihi naqtylyq saqtaluǧa tiıs. Sondyqtan da arheologtar men restavratorlar Resei äskeri-tarihi arhivınde saqtalǧan sitadel syzbalary men Velejev pen Vereşagin siiaqty suretşılerdıŋ mörı basylyp, 1967 jyl dep körsetılgen suretterı tärızdı tarihi qūjattarǧa qarap äreket etude.
Joba avtorlarynyŋ oiynşa, qalaşyqtaǧy jetı metrlık qorǧanys qabyrǧalary estetikalyq maqsattan bölek, seruen alaŋqaiy bar ainalma galereianyŋ qyzmetın de atqaratyn täjıribelık maqsatqa qyzmet etpek. Sitadelge Äiteke bi köşesı jaǧynan jäne qūrylysy aiaqtalǧan Oŋtüstık qaqpadan, sondai-aq Eskı şahar jaqtan da kıruge bolady. 120 qūrylysşy qazan aiynan berı osynda eŋbek etude, bıraq, älı de atqarylar jūmys şaş etekten.
Däuırler toǧysy
Arheologtarda da būrynǧysynşa jūmys jetıp artylady. «Arheologiialyq saraptama» JŞS-nıŋ ökılı, tarihşy Vladimir Bychkov şyǧys qorǧanys qamaly aumaǧynda bır jarym jyldan berı jūmys ıstep keledı. Qazba jūmystarynyŋ bas kezınde onyŋ jūmys toby sitadelde ter töktı. Izdeu jūmystary barysynda şymdy qatpardy aşqan uaqytta arheologtar kazarmalyq bölımşenıŋ ızderın tapqan. Qazyndylar aqyryndap bırıgıp, bügıngı künı şahristannyŋ şyǧys bölıgı men sitadel tolyǧymen arşyldy. Tarihi jerdıŋ basty qūndylyǧy onyŋ köpqabattylyǧynda.
–Būl jerde bız bırneşe mädeni qabatty köremız, - dedı Vladimir Bychkov. – Joǧarǧy qabyrǧa – būl XVIII ǧasyr aiaǧy – XIX ǧasyr basy. Al säl tömenırekte XVI ǧasyr. Megapolis üşın – būl qaitalanbaityn dara qūbylys, öitkenı, keluşı turister arhitekturalyq nysandar arqyly däuırler aiyrmaşylyǧyn köre alady. Bız är türlı qūrylys kökjiegın zertteudemız. Qazır olardyŋ sany ekeu, bälkım, odan da köp boluy mümkın. Būl jerge kelgen adam tek tarihty ǧana tügendemeidı, säulet pen qūrylystyŋ tür-türımen tanysady. Är mädeni qabattyŋ qūrylysy är aluan. Bır-bırıne ūqsamaidy. Eger myna bır jerı kırpışten qalansa, basqa jerınde sūiyq saz käsegımen qūiylǧan. Mūndai türlı-türlı kezeŋdı qamtityn mädeni qatpar eskertkıştıŋ özınde airyqşa qyzyǧuşylyq tuǧyzary sözsız. Bırneşe mädeni qatpardyŋ bolǧany tabylǧan artefaktar arqyly da rastalyp otyr.
Köne qorǧannyŋ qūpiialary
Bır jylǧa jeter-jetpes uaqyttyŋ ışınde Eskı qalaşyqta adam sengısız özgerıster oryn alypty. Būryndary bır uaqytta bırneşe jerde qazu jūmystaryna küş salyp jatqan üş jasaq arheolog būl jerdegı basty küş bolsa, endı tarihty zertteuşılerge restavratorlardyŋ oiyn jüzege asyratyn qūrylysşylar da qosyldy.
Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ direktory Bauyrjan Baitanaev eskı qalaşyqtyŋ jūmbaǧyn şeşumen student kezınen ainalysyp keledı. Elımızge belgılı osy arheolog aǧamyz 2002-2003 jyldary qalaşyqta jürgızılgen ekspedisiiany basqarǧany mälım. Sol kezde Şymkenttıŋ 2200 jyldyq tarihy bar ekenı aiǧaqtaldy. Soŋynan ekspedisiia materialdary ǧalymnyŋ doktorlyq dissertasiiasynda körınıs tauyp, Şymkenttıŋ tarihy turaly jazǧan kıtaptarynyŋ da negızgı mazmūnyna ainaldy. Qazır B.Baitanaev qalaşyqtaǧy muzei ısı jobasynyŋ ǧylymi keŋesşısı.
–Şymkent qalaşyǧynda köpten kütken muzei salu ısı bastalǧanyna quanyştymyn, - dedı öz oiymen bölısken tarihşy. – Būl – menıŋ balam. Osy taqyrypty zerttep, zerdeleuge ömırımnıŋ köptegen onjyldyǧyn arnadym. IýNESKO-nyŋ şeşımımen qalanyŋ 2200 jyldyq tarihi jasynyŋ moiyndaluy – men üşın de, megapolis üşın de öte maŋyzdy quantarlyq oqiǧa.
Üş gektardai aumaqtyŋ aiaqtalmaǧan qazba jūmystaryn jalǧastyru tek arheologtarǧa ǧana rūqsat etılmek. Mereitoiǧa keletın köptegen turister men qala qonaqtary qalaşyqty aralai jürıp, şyǧys bölıgınde jalǧasyp jatqan qazba jūmystaryn közımen köre alady. Arheologtardyŋ tarihqa qyzyǧuşylarǧa daiyndaǧan tosyn syilary köp.
Sitadeldıŋ eŋ biık nüktesınen jaŋa megapolis alaqandaǧydai körınedı. Būl jerde XVIII ǧasyrda boi kötergen qorǧannyŋ ainalasyndaǧy tıreuış qabyrǧalardyŋ qūrylys jūmystary jürıp jatyr. Osy künge deiın jaqsy saqtalǧan sitadeldıŋ jalpy kelbetı bır kezderı qorǧanys qabyrǧalary men bekınıs ainalasyndaǧy şūŋqyrlarmen qorşalǧan eken.
–Qorǧandy arşu jūmystary kezınde arheologtardy tosyn syi kütıp tūrdy, - deidı Bauyrjan Baitanaev. –Tarihi orynnyŋ anaǧūrlym erterekte paida bolǧany men töbe türındegı arheologiialyq eskertkışter qataryna jatqyzylatynyna meŋzeitın qabat tabyldy. Būl qabat osydan 2000 jyl būryn osy jerde eldımeken bolǧanyn aiǧaqtaidy. Qazba jūmystary kezınde osy eldımekennıŋ eŋ tömengı qabattarynan juan qabyrǧaly dıni ortalyqtyŋ ülken zaly anyqtaldy. Al onyŋ ar jaǧynda süiekhana oryn tepken. Odan 30-ǧa juyq süiegı bar hum (qūmyra) tabylǧan. II ǧasyrda būl öŋırde auytqymaly qalypsyz qūbylystar oryn alady da, adamdar süiekterdıŋ basym bölıgın alyp qaladan ketuge mäjbür bolady. Ketpes būryn tūrǧyndar barlyq esıkterdı öŋdelmegen şikı kırpıştermen bekıtıp ketedı. Būl qarahanidterdıŋ däuırınde-aq oryn alǧan oqiǧa edı. Odan keiın būl jerge timuridter keledı de, özderınıŋ qūrylystaryn bastaidy. Al XIX ǧasyrda qoqandyqtar bekınıstı alǧannan keiın töbe aumaǧy sitadelge ainaldyrylady. 1864 jyly patşa generaly Cherniaevtıŋ äskerı sitadeldı basyp alǧan soŋ qyrattyŋ ainalasyna qorǧan tūrǧyzyla bastady.
Qazır qorǧannyŋ ainalasynda tıreuış qabyrǧalardyŋ qūrylysy jürıp jatyr. Oǧan tek oŋtüstık-batys jäne oŋtüstık-şyǧys qos mūnaraly kıreberıs biık qaqpa arqyly kıruge bolady. Keluşıler joǧaryǧa jaiau jürgınşılerdıŋ pandusymen köterıle alady. Zamanaui qūrylys özınıŋ tarihi qaqpanyŋ jaqyn maŋynan boi köteredı. Arheologtar būl ǧimarattyŋ süiegı jūmyr tas pen şırıgen börenelerden tūratynyn qazba jūmystary kezınde anyqtaǧan.
Tarihşylar men restavratorlardyŋ oiynşa, köne kötergış arnaiy şatyrmen jabylatyn bolady. Būl, bırınşıden, jaisyz aua-raiynan qorǧaidy, ekınşıden, qalaşyqtyŋ sänıne sän qosady. Ärı bırneşe ǧasyr būryn keşennıŋ būl bölıgı qandai bolǧanyn elestetuge mümkındık bermek.
Bekınıstıŋ özınde alǧaşqy körme pavilony dap-daiyn tūr. Būl jerge kelgen turister qaru-jaraq, tiyn, kiım men tūrmystyq zattar ekspozisiiasymen tanysa alady. Eksponattardyŋ qatarynda qalaşyqtaǧy qazba jūmystary kezınde tabylǧan artefaktar: är türlı kezeŋdık aqşalar, qaru-jaraqtar, aǧylşyn jäne fransuzdyq oq-därıler, äşekei būiymdary, sarbazdar men ofiserlerdıŋ äskeri kiımderınıŋ tüimelerı, qyş-keramika būiymdary bar.
Sondai-aq sitadelden tabylǧan zeŋbırekter men pulemet oqtary da keluşılerdıŋ nazaryna ūsynylmaqşy. Būdan bölek, būl jädıgerlerdı tek ekspozisiia zalynan ǧana emes, qorǧanys qabyrǧalary men mūnaralardan da tamaşalauǧa bolady.
Ejelgı şahristan
Bekınıstı boilai tömen tüskende pandustyŋ oŋ jaq qaptalynda qalaşyqtyŋ şyǧys bölıgı menmūndalaidy. Būryn būl jerde şahristan tūrǧynüilerı bolǧan. Onyŋ, sondai-aq barlyq ölşemge sai qorǧanys qabyrǧalary bolǧan. Olardyŋ qaldyqtaryn arheologtar qazba jūmystary kezınde tauypty. Şahristannyŋ tūrǧynüilerı arnaiy jabynmen jabylyp ülgergen. Būl şatyr qūrylysty jaisyz aua-raiynan qorǧaidy jäne jyldyŋ kez kelgen mausymynda arheologiialyq jūmys jürgızuge jaǧdai jasaidy.
Şahristannyŋ tıreuış qabyrǧasynyŋ arqasynda qazır amfiteatrdyŋ qūrylysy jürıp jatyr. Ol tabiǧi şūŋqyrdyŋ ornynan boi köteredı. Däl osy jerde Şymkenttıŋ 2200 jyldyǧyna arnalǧan merekelık ıs-şaralardyŋ saltanatty aşyluy bolady dep kütılude. Qalaşyqqa ekskursiia jasap kele jatqanda Oŋtüstık qaqpanyŋ aldyna taban tıreisız. Eskı qalaşyqqa qorǧanys qabyrǧanyŋ bır bölıgı bolyp tabylatyn ekı mūnara arqyly kıresız. Mūndai mūnaralardyŋ jalpy sany 10 bolmaq. Qalaşyqtyŋ kelbetı mūraǧatta saqtalǧan suretter arqyly qalpyna keltırılude. Düniejüzılık mädeni jäne tabiǧi mūrany qorǧau jönındegı konvensiiaǧa säikes, tarihi oryndy tūrǧyzu nemese qalpyna keltırude mındettı türde tarihi naqtylyq saqtaluǧa tiıs. Sondyqtan da arheologtar men restavratorlar Resei äskeri-tarihi arhivınde saqtalǧan sitadel syzbalary men Velejev pen Vereşagin siiaqty suretşılerdıŋ mörı basylyp, 1967 jyl dep körsetılgen suretterı tärızdı tarihi qūjattarǧa qarap äreket etude.
Joba avtorlarynyŋ oiynşa, qalaşyqtaǧy jetı metrlık qorǧanys qabyrǧalary estetikalyq maqsattan bölek, seruen alaŋqaiy bar ainalma galereianyŋ qyzmetın de atqaratyn täjıribelık maqsatqa qyzmet etpek. Sitadelge Äiteke bi köşesı jaǧynan jäne qūrylysy aiaqtalǧan Oŋtüstık qaqpadan, sondai-aq Eskı şahar jaqtan da kıruge bolady. 120 qūrylysşy qazan aiynan berı osynda eŋbek etude, bıraq, älı de atqarylar jūmys şaş etekten.
Däuırler toǧysy
Arheologtarda da būrynǧysynşa jūmys jetıp artylady. «Arheologiialyq saraptama» JŞS-nıŋ ökılı, tarihşy Vladimir Bychkov şyǧys qorǧanys qamaly aumaǧynda bır jarym jyldan berı jūmys ıstep keledı. Qazba jūmystarynyŋ bas kezınde onyŋ jūmys toby sitadelde ter töktı. Izdeu jūmystary barysynda şymdy qatpardy aşqan uaqytta arheologtar kazarmalyq bölımşenıŋ ızderın tapqan. Qazyndylar aqyryndap bırıgıp, bügıngı künı şahristannyŋ şyǧys bölıgı men sitadel tolyǧymen arşyldy. Tarihi jerdıŋ basty qūndylyǧy onyŋ köpqabattylyǧynda.
–Būl jerde bız bırneşe mädeni qabatty köremız, - dedı Vladimir Bychkov. – Joǧarǧy qabyrǧa – būl XVIII ǧasyr aiaǧy – XIX ǧasyr basy. Al säl tömenırekte XVI ǧasyr. Megapolis üşın – būl qaitalanbaityn dara qūbylys, öitkenı, keluşı turister arhitekturalyq nysandar arqyly däuırler aiyrmaşylyǧyn köre alady. Bız är türlı qūrylys kökjiegın zertteudemız. Qazır olardyŋ sany ekeu, bälkım, odan da köp boluy mümkın. Būl jerge kelgen adam tek tarihty ǧana tügendemeidı, säulet pen qūrylystyŋ tür-türımen tanysady. Är mädeni qabattyŋ qūrylysy är aluan. Bır-bırıne ūqsamaidy. Eger myna bır jerı kırpışten qalansa, basqa jerınde sūiyq saz käsegımen qūiylǧan. Mūndai türlı-türlı kezeŋdı qamtityn mädeni qatpar eskertkıştıŋ özınde airyqşa qyzyǧuşylyq tuǧyzary sözsız. Bırneşe mädeni qatpardyŋ bolǧany tabylǧan artefaktar arqyly da rastalyp otyr.
– Bızde är aluan kezeŋdı qamtityn aqşalar köp, - dedı syrymen bölısken arheolog. – Är türlı uaqytta qoqan jäne būhar kezeŋınıŋ, Qazaq handyǧynyŋ tiyndary tabyldy. Qatparlardy arşu kezınde, tıptı, Altyn Orda imperiiasy uaqytyndaǧy tiyndar qolǧa tüstı. Būl jerde är türlı kezeŋdı qamtityn barlyǧy ekı jüzden astam baqyr tabyldy. Sondai-aq aǧylşyn jäne fransuz oqtary, mergenderdıŋ ūştyǧy, türlı keramikalar da şyǧyp jatty.Bychkovtyŋ jūmys toby türlı qūrylys qabatttaryn zertteu jūmystaryn älı de jalǧastyruda. Arnaiy jasalǧan bastyrmanyŋ arqasynda ol jūmys qystygünı de toqtaǧan emes. Älbette, ol kezde arheologtar üşten nemese altydan bölınıp, qazyndylardy öte mūqiiat arşyǧan-dy. Ejelgı qūrylystarǧa ziian keltırmes üşın zertteuşılerge bar bolǧany ekı-üş santimetr topyraqty qystyrǧyşpen öte saqtyqpen abailap qana qazuǧa tura keldı.
–Mūndai köpqabatty eskertkış – muzei salasynda qaitalanbas oryn, - dep esepteidı Vladimir Bychkov.– Onyŋ jaqyn jäne alys şetelderden kelgen turisterge qyzyqty bolatynyna senımdımın. Qazaqstanda mūndai tarihi jerler köp emes, bızdıŋ jaǧdaiymyzda Şymkenttegı Eskı qalaşyq megapolistıŋ körnektı jerlerınıŋ bıregeiı bolmaq.
Möldır KENJEBAI,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
