قازاقستانداعى كوروناۆيرۋستىڭ ەكىنشى تولقىنى ناۋقاستار مەن ءولىمنىڭ كوپتىگى، حالىقتىڭ قورقىنىشى، تەگىن ءدارى-دارمەكتەردىڭ جەتىسپەۋى، مەديتسينالىق كومەكتىڭ قول جەتىمسىزدىگى جانە جاڭا كارانتيندىك شارالار اياسىندا جالعاسۋدا. قازىر جاعداي قالاي بولىپ جاتىر جانە ونىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى تۋرالى Ia-centr.ru سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا «ستراتەگيا» الەۋمەتتىك-ساياسي زەرتتەۋلەر ورتالىعى »قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى گۇلميرا يلەۋوۆا ايتتى. سۇحباتتى قاز-قالپىندا اۋدارىپ بەردىك.
قازىر قازاقستاندا اۋىرعان ادامدار سانىنىڭ ءوسۋى بايقالۋدا، سوڭعى كۇندەرى ەلدەگى احۋال حالىقارالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تالقىلاۋ دەڭگەيىنە دەيىن جەتتى. قازاقستاندىقتار بۇرىنعى تج مەن جاڭا لوكداۋننان قينالىپ كەتتى. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى دۇربەلەڭ، ءدارىحانالاردا كەزەك كۇتۋ، ءدارى-دارمەك ساتىپ الۋ پسيحولوگيالىق سوققى بولۋدا. ەندى حالىقتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن بيلىك نە ىستەۋ كەرەك؟
ساراپشىلارعا ەلدەگى جاعدايعا باعا بەرۋ قيىن ەمەس، دەگەنمەن اقپاراتتار ءارتۇرلى تاراۋدا. جاڭا دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ تاعايىندالۋىمەن اۋرۋدىڭ تارالۋىنا بايلانىستى قالىپتاسقان جاعداي تۋرالى مالىمەتتەر ءبىرشاما جەتىلدىرىلىپ، اقپارات اعىمى ورتالىقتاندىرىلا باستادى. ءبىز ستاتيستيكا نەگە نەگىزدەلەتىنىن جانە بيلىك ورگاندارىنىڭ اقپاراتتىق حابارلامانى قالاي تاراتىنىن تۇسىنەمىز. الايدا، بۇل قازىرگى جاعدايدىڭ تەك ءبىر جاعى.
ەگەر ءبىز ستاتيستيكاعا جۇگىنەتىن بولساق، الدىمەن ددۇ-نىڭ قاراما-قايشى ۇسىنىستارىنا كوپ كوڭىل بولىنگەن سياقتى. سونىمەن بىرگە، قازاقستان بيلىگى پاندەميا تۋرالى ءوز يدەيالارىن قالىپتاستىرعان جوق، مۇنداي جاعداي الگوريتمى حالىق پەن مەديتسينالىق مەكەمەلەر ءۇشىن قازاقستاننىڭ شىنايى ءومىر جاعدايىنا سايكەس كەلمەيدى. ەگەر العاشقى كارانتين ەنگىزىلگەن ۋاقىتتا بيلىك ىقتيمال قاۋىپتەر مەن ىقتيمال ستسەناريلەردى باعالاۋمەن (كوكتەمدە بولعان) ساراپتامالىق جۇمىستار جۇرگىزگەندە، قازىرگىدەي حالىق اراسىندا دۇربەلەڭ جانە ءدارىحانالاردا ءدارى-دارمەكتەردىڭ جەتىسپەۋى بولمايتىن ەدى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى مەن ۆيتسە-ءمينيسترى ءدارى-دارمەك تاپشىلىعىنىڭ سەبەپتەرىن تالداعاندا، حالىقتىڭ پاراتسەتامولدى عانا الىپساتارلىقپەن كوپتەپ ساتىپ الۋى (باسقا دارىلەردى ەمەس), سياقتى سەبەپتەر دە ايتىلعان. ولار ءوز قاتەلىكتەرىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى، تەرىس سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن جۇيەدەن تىس، كىنالىلەردى ىزدەيدى. بيلىك ورگاندارى جاعدايدى تەرەڭ تالداپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە سىني كوزقاراسپەن قاراپ، حالىققا ۇسىنعان الگوريتمدەردى باعالاپ، ەلدەگى وكىنىشتى جاعدايعا جەتكىزگەن ولقىلىقتار مەن قاجەتسىز ارەكەتتەردى اتاپ كورسەتۋى كەرەك. بۇل اقپاراتتى كوپشىلىككە ۇسىنۋدىڭ قاجەتى جوق، بىراق ساراپشىلار ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ ارەكەتتەرى مەن COVID-19 تارالۋىن ەڭسەرۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسات ارقىلى وقيعالاردىڭ بولاشاقتاعى دامۋىن باعالاپ، بولجاي الۋى كەرەك ەدى.
بۇگىندە قازاقستاندىق باق-تا ولار قازىرگى ۆيرۋستىڭ ورشۋىنە بايلانىستى بيلىك پەن حالىق ءبىر ءبىرىن كىنالاۋدا. ءسىز بۇل ماسەلەنى قالاي باعالايسىز جانە قازاقستانداعى العاشقى كارانتين، قاتاڭ كارانتيندىك شارالار مەن جاڭا شەكتەۋلەرگە قاراماستان ءبارى قالاي ساتسىزدىككە ۇشىرادى؟
جالپى، ىندەتتىڭ ورشۋىنە حالىق تا كىنالى. كەيبىر قازاقستاندىقتار كارانتيندىك شارالاردى قابىلدايدى، ولار وزدەرىنىڭ دەنساۋلىعىنا جانە جاقىندارىنىڭ دەنساۋلىعىنا تونەتىن قاۋىپتەردى جەتكىلىكتى باعالايدى. الايدا، حالىقتىڭ باسقا بولىگىندە كوروناۆيرۋس جايلى اقپارات جوق. ەكىنشى جاعىنان، بەلگىلى ءبىر كۇشتەر مەن رەسۋرستاردى جۇمىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن ىندەت جاعدايىندا باسقارۋ اپپاراتىنىڭ ۇيىمداستىرىلماعاندىعى بەلگىلى بولدى. بيلىكتە مۇنداي جاعدايلاردا ارەكەت ەتەتىن بەلگىلى ءبىر الگوريتم نەمەسە شابلون بولۋى كەرەك.
ءبىزدىڭ ورتالىق قازاقستانداعى وقيعالاردىڭ نەلىكتەن وسىلاي دامىعانىن زەرتتەدى. كوروناۆيرۋستىڭ ءبىرىنشى تولقىنى كەزىندە، ينفەكتسيا ەۋروپادان كەلگەن كەزدە، العاشقى قۋاتتى اقپاراتتىق تولقىن مەن بيلىكتىڭ ارەكەتتەرى كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيامەن كۇرەسۋدىڭ الەمدىك تاجىريبەسىمەن ەداۋىر ۇندەستىرىلدى. ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ مالىمەتىنشە، حاتتاماعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، «سيمپتومسىز» دەگەن ۇعىم پايدا بولعان كەزدە جاعداي وزگەردى.
باسىندا حالىق قاتتى قورقىپ كەتتى. اۋرۋدىڭ سوڭى ولىممەن اياقتالىپ جاتتى، سودان كەيىن حالىقتىڭ كوپشىلىگى بۇل اۋرۋ جەڭىل اۋرۋ ەكەن جانە ءسىز ونىڭ كورىنىستەرىن بايقاماۋىڭىز مۇمكىن دەدى. ياعني، اۋرۋدىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى شىقتى دا، بۇل اۋرۋدان ادام ولەدى دەگەن ۇعىمدى ۇمىتتى. حالىقتىڭ بۇلاي ويلاۋىنىڭ سەبەبى، بيلىك ەشتەڭە تۇسىندىرمەستەن ءبىرىنشى كەزەڭدە تەستىلەۋدى ەنگىزدى.
تاعى دا، جاڭا حاتتاما شىققان كەزدە پاراتسەتامولمەن تەمپەراتۋرانى تومەندەتۋگە نەمەسە ونى پروفيلاكتيكالىق ماقساتتاردا قولدانۋعا بولاتىندىعى تۋرالى حابارلاندى. باسقا پرەپاراتتارعا سىلتەمەلەر بولعان جوق، پاراتسەتامولى بار پرەپاراتتاردى نەمەسە انتيپيرەتيكتەردى قولدانۋعا رۇقسات ەتىلەتىندىگى تۋرالى تۇسىندىرۋلەر بولعان جوق. بۇگىن ءبىز دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ادامداردىڭ پاراتسەتامولدان باسقا دا دارىلەر بار ەكەنىن تۇسىنبەيتىنىنە تاڭقالاتىندارىن وقىدىق. الايدا، ولاردىڭ وزدەرى بۇل قورقىنىشتى جاعدايدا تەمپەراتۋرانى پاراتسەتامولمەن عانا تومەندەتۋگە بولادى دەگەن يدەيانى جاسادى. سودان كەيىن ءدارىحانالاردا كەزەكتەر پايدا بولا باستادى.
بارلىق قازاقستاندىقتار تەك كارانتيندىك شارالارعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسياعا دا سەنبەيدى. حالىقتىڭ ەداۋىر بولىگى ينفەكتسياعا سەنبەيدى جانە جاعدايدى ءار ءتۇرلى جولمەن تۇسىندىرەدى، ءتىپتى قاستاندىق تەوريالارى تۋرالى ايتۋدا. تانىمال ادامدار، بلوگەرلەر، جۇلدىزدار «تىكۇشاقتاردان ۋلى زاتتاردى شاشۋدا» دەگەن اقپاراتتاردى تاراتتى. ءسىز قالاي ويلايسىز، اتاقتى ادامدار وزدەرىنىڭ اقپاراتتىق الاڭدارىن قاداعالاپ وتىرۋى كەرەك پە؟
ارينە، كوپتەگەن سكەپتيكتەر دە، جوققا شىعارۋشىلار دا قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە بار، سوندىقتان بۇل قۇبىلىس قالىپتى جاعداي. الايدا، جاقىندا ادامداردىڭ 80% -ى ءىس جۇزىندە سيمپتومسىز نەمەسە اۋرۋدىڭ انىقتالماعان، جاسىرىن بەلگىلەرىمەن اۋىراتىنى تۋرالى كوپتەگەن اقپارات تارالدى. بۇل حالىق ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟ ولاردىڭ ويىنشا اۋرۋ سونشالىقتى قورقىنىشتى ەمەس نەمەسە مۇلدەم جوق - بۇل دا نارازىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ەگەر ادامعا تىم قاتتى قىسىم جاسالسا، سوعان ۇقساس رەاكتسيا كورسەتەدى. ياعني، اۋرۋدىڭ قاۋىپتىلىگىنەن تولىق باس تارتۋ. ءتىپتى جەكە مەن ءوزىم، ساقتىق شارالارىنا نەمقۇرايلى قاراماسام دا، ءبارىن تاستاپ، ۇيدە وتىرعاندى قالامايمىن. سوندىقتان مەن كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيا اۋرۋى تۋرالى ءتىپتى ەستىمەگەن ادامدار بار ەكەنىنە تاڭ قالمايمىن.
ينتەللەكتۋالدى ويلاۋ جۇيەسىنە كەلمەيتىن، ميعا سىيمايتىن اقپاراتتىق شابۋىلدار دا بار. تانىمال ادامدار وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىنىڭ جۇرتشىلىق ءۇشىن قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىنىن سەزىنۋلەرى كەرەك. ولار كوپتەگەن ءولىمنىڭ تىركەلگەنىن كورە وتىرا قاۋىپتى مۇلدەم جوققا شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن تۇسىنۋلەرى كەرەك.
كەز-كەلگەن قوعام سياقتى، قازاقستان حالقى دا ءارتۇرلى، ءبىلىمى، مادەنيەتى ءارتۇرلى. سوندىقتان ءبىز بۇل پروبلەمانى جوققا شىعارمايمىز، بىراق تۇسىنەمىز.
بۇگىندە حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ قالاي رەتتەلىپ وتىر؟ مەموراندۋمدار، تەلەديدارداعى نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جارنامالار - وسىنداي مەحانيزمدەر بار ما جانە ولار ادرەساتقا قالاي جەتەدى؟
بىرىنشىدەن، كارانتيندىك شارالاردى ساقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى حابارلامالار كابەلدى تەلەديداردا ۇنەمى تاراتىلدى. ۇزاق ۋاقىت بويى سول حابارلاندىرۋ، سول باياعى فورمادا، جۇرگىزۋشى دە سول باياعى ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. اقپارات اعىمى حالىق ءۇشىن جاي انشەيىن بىردەڭەگە اينالدى، ادامدار بۇدان كەيىن حابارلامانى كورمەيدى، ەستىمەيدى. ول ماقساتىنا جەتپەيدى، ال تيىمدىلىگى تومەن بولىپ قالادى.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كورسەتىلەتىن ءتۇرلى جادىنامالارعا كەلەتىن بولساق، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى سەنەتىن ءبىر دە ءبىر بەدەلدى اقپارات كوزى جوق. اۋرۋ پايدا بولعان جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك الگوريتمى ديزايندى ناقتىلاۋ / ماقۇلداۋ / جەتىلدىرۋ ساتىسىندا تۇر. ورتالىق ورگاندار وتە ناشار جانە ازعانتاي اقپارات تاراتۋدا. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ دەڭگەيىندە كىشىگىرىم باسىپ شىعارىلاتىن جانە حالىق كوپ جينالاتىن ورىندارعا ورنالاستىرىلاتىن حابارلاندىرۋلاردان باسقا، رەسمي تۇردە ەسكەرتەتىن ەشتەڭە جوق.
كوپتەگەن قازاقستاندىقتار كارانتيندىك ايىپپۇلدار تۋرالى بىلمەيدى دەپ قورقامىن (ايىپپۇل مولشەرى 80 مىڭ تەڭگەدەن استام). بۇل جاعداي بەلگىلى ءبىر ەپيدەمياعا قارسى شارانىڭ بارىن كورسەتىپ قانا قويماي، پوليتسيانىڭ سىبايلاس جەمقورلىق قاۋپىن تۋدىرادى.
مەن اقپاراتتىق ساياساتتى سىناۋدان شارشامايمىن. ءالى كۇنگە اقپاراتتىق ساياسات داۋلى، ورتالىقتاندىرىلماعان، كوزگە كورىنبەيتىن، مازمۇنى تومەن جاعدايدا، سوندىقتان ءتيىمسىز. كارانتيندىك شارالارعا حاباردارلىقتى ارتتىرۋ قاجەت. ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دۇرىس ارەكەتتەردى جاساۋى ماڭىزدى - اقپاراتتىق ساياسات بۇل ماقساتىنا ءالى قول جەتكىزىلگەن جوق. سوندىقتان قازاقستاننىڭ باستى ماسەلەسى ءدال وسى جەردە جاتىر.
اۋدارعان وڭعار قابدەن
