Qazaqstandaǵy koronavırýstyń ekinshi tolqyny naýqastar men ólimniń kóptigi, halyqtyń qorqynyshy, tegin dári-dármekterdiń jetispeýi, medıınalyq kómektiń qol jetimsizdigi jáne jańa karantındik sharalar aıasynda jalǵasýda. Qazir jaǵdaı qalaı bolyp jatyr jáne onyń paıda bolý sebepteri týraly Ia-centr.ru saıtyna bergen suhbatynda «Strategııa» áleýmettik-saıası zertteýler ortalyǵy »qoǵamdyq qorynyń jetekshisi Gúlmıra ILEÝOVA aıtty. Suhbatty qaz-qalpynda aýdaryp berdik.
Qazir Qazaqstanda aýyrǵan adamdar sanynyń ósýi baıqalýda, sońǵy kúnderi eldegi ahýal halyqaralyq buqaralyq aqparat quraldarynyń talqylaý deńgeıine deıin jetti. Qazaqstandyqtar burynǵy TJ men jańa lokdaýnnan qınalyp ketti. Áleýmettik jelilerdegi dúrbeleń, dárihanalarda kezek kútý, dári-dármek satyp alý psıhologııalyq soqqy bolýda. Endi halyqty tynyshtandyrý úshin bılik ne isteý kerek?
Sarapshylarǵa eldegi jaǵdaıǵa baǵa berý qıyn emes, degenmen aqparattar ártúrli taraýda. Jańa Densaýlyq saqtaý mınıstriniń taǵaıyndalýymen aýrýdyń taralýyna baılanysty qalyptasqan jaǵdaı týraly málimetter birshama jetildirilip, aqparat aǵymy ortalyqtandyryla bastady. Biz statıstıka nege negizdeletinin jáne bılik organdarynyń aqparattyq habarlamany qalaı taratynyn túsinemiz. Alaıda, bul qazirgi jaǵdaıdyń tek bir jaǵy.
Eger biz statıstıkaǵa júginetin bolsaq, aldymen DDU-nyń qarama-qaıshy usynystaryna kóp kóńil bólingen sııaqty. Sonymen birge, Qazaqstan bıligi pandemııa týraly óz ıdeıalaryn qalyptastyrǵan joq, mundaı jaǵdaı algorıtmi halyq pen medıınalyq mekemeler úshin Qazaqstannyń shynaıy ómir jaǵdaıyna sáıkes kelmeıdi. Eger alǵashqy karantın engizilgen ýaqytta bılik yqtımal qaýipter men yqtımal senarıılerdi baǵalaýmen (kóktemde bolǵan) saraptamalyq jumystar júrgizgende, qazirgideı halyq arasynda dúrbeleń jáne dárihanalarda dári-dármekterdiń jetispeýi bolmaıtyn edi.
Densaýlyq saqtaý mınıstri men vıe-mınıstri dári-dármek tapshylyǵynyń sebepterin taldaǵanda, halyqtyń paraetamoldy ǵana alypsatarlyqpen kóptep satyp alýy (basqa dárilerdi emes), sııaqty sebepter de aıtylǵan. Olar óz qatelikterin moıyndaǵylary kelmeıdi, teris saldarǵa ákelýi múmkin júıeden tys, kinálilerdi izdeıdi. Bılik organdary jaǵdaıdy tereń taldap, olardyń is-áreketterine synı kózqaraspen qarap, halyqqa usynǵan algorıtmderdi baǵalap, eldegi ókinishti jaǵdaıǵa jetkizgen olqylyqtar men qajetsiz áreketterdi atap kórsetýi kerek. Bul aqparatty kópshilikke usynýdyń qajeti joq, biraq sarapshylar úkimet ókilderiniń áreketteri men COVID-19 taralýyn eńserý úshin júrgizilip jatqan saıasat arqyly oqıǵalardyń bolashaqtaǵy damýyn baǵalap, boljaı alýy kerek edi.
Búginde qazaqstandyq BAQ-ta olar qazirgi vırýstyń órshýine baılanysty bılik pen halyq bir birin kinálaýda. Siz bul máseleni qalaı baǵalaısyz jáne Qazaqstandaǵy alǵashqy karantın, qatań karantındik sharalar men jańa shekteýlerge qaramastan bári qalaı sátsizdikke ushyrady?
Jalpy, indettiń órshýine halyq ta kináli. Keıbir qazaqstandyqtar karantındik sharalardy qabyldaıdy, olar ózderiniń densaýlyǵyna jáne jaqyndarynyń densaýlyǵyna tónetin qaýipterdi jetkilikti baǵalaıdy. Alaıda, halyqtyń basqa bóliginde koronavırýs jaıly aqparat joq. Ekinshi jaǵynan, belgili bir kúshter men resýrstardy jumyldyrýdy qajet etetin indet jaǵdaıynda basqarý apparatynyń uıymdastyrylmaǵandyǵy belgili boldy. Bılikte mundaı jaǵdaılarda áreket etetin belgili bir algorıtm nemese shablon bolýy kerek.
Bizdiń ortalyq Qazaqstandaǵy oqıǵalardyń nelikten osylaı damyǵanyn zerttedi. Koronavırýstyń birinshi tolqyny kezinde, ınfekııa Eýropadan kelgen kezde, alǵashqy qýatty aqparattyq tolqyn men bıliktiń áreketteri koronavırýstyq ınfekııamen kúresýdiń álemdik tájirıbesimen edáýir úndestirildi. Bizdiń ortalyqtyń málimetinshe, hattamaǵa ózgerister engizilip, «sımptomsyz» degen uǵym paıda bolǵan kezde jaǵdaı ózgerdi.
Basynda halyq qatty qorqyp ketti. Aýrýdyń sońy ólimmen aıaqtalyp jatty, sodan keıin halyqtyń kópshiligi bul aýrý jeńil aýrý eken jáne siz onyń kórinisterin baıqamaýyńyz múmkin dedi. Iaǵnı, aýrýdyń ártúrli nusqalary shyqty da, bul aýrýdan adam óledi degen uǵymdy umytty. Halyqtyń bulaı oılaýynyń sebebi, bılik eshteńe túsindirmesten birinshi kezeńde testileýdi engizdi.
Taǵy da, jańa hattama shyqqan kezde paraetamolmen temperatýrany tómendetýge nemese ony profılaktıkalyq maqsattarda qoldanýǵa bolatyndyǵy týraly habarlandy. Basqa preparattarǵa siltemeler bolǵan joq, paraetamoly bar preparattardy nemese antıpıretıkterdi qoldanýǵa ruqsat etiletindigi týraly túsindirýler bolǵan joq. Búgin biz Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń ókilderiniń adamdardyń paraetamoldan basqa da dáriler bar ekenin túsinbeıtinine tańqalatyndaryn oqydyq. Alaıda, olardyń ózderi bul qorqynyshty jaǵdaıda temperatýrany paraetamolmen ǵana tómendetýge bolady degen ıdeıany jasady. Sodan keıin dárihanalarda kezekter paıda bola bastady.
Barlyq qazaqstandyqtar tek karantındik sharalarǵa ǵana emes, sonymen birge koronavırýstyq ınfekııaǵa da senbeıdi. Halyqtyń edáýir bóligi ınfekııaǵa senbeıdi jáne jaǵdaıdy ár túrli jolmen túsindiredi, tipti qastandyq teorııalary týraly aıtýda. Tanymal adamdar, blogerler, juldyzdar «tikushaqtardan ýly zattardy shashýda» degen aqparattardy taratty. Siz qalaı oılaısyz, ataqty adamdar ózderiniń aqparattyq alańdaryn qadaǵalap otyrýy kerek pe?
Árıne, kóptegen skeptıkter de, joqqa shyǵarýshylar da Qazaqstanda ǵana emes, búkil álemde bar, sondyqtan bul qubylys qalypty jaǵdaı. Alaıda, jaqynda adamdardyń 80% -y is júzinde sımptomsyz nemese aýrýdyń anyqtalmaǵan, jasyryn belgilerimen aýyratyny týraly kóptegen aqparat taraldy. Bul halyq úshin neni bildiredi? Olardyń oıynsha aýrý sonshalyqty qorqynyshty emes nemese múldem joq - bul da narazylyqtyń bir túri. Eger adamǵa tym qatty qysym jasalsa, soǵan uqsas reakııa kórsetedi. Iaǵnı, aýrýdyń qaýiptiliginen tolyq bas tartý. Tipti jeke men ózim, saqtyq sharalaryna nemquraıly qaramasam da, bárin tastap, úıde otyrǵandy qalamaımyn. Sondyqtan men koronavırýstyq ınfekııa aýrýy týraly tipti estimegen adamdar bar ekenine tań qalmaımyn.
Intellektýaldy oılaý júıesine kelmeıtin, mıǵa syımaıtyn aqparattyq shabýyldar da bar. Tanymal adamdar ózderiniń kózqarastarynyń jurtshylyq úshin qanshalyqty jaýapkershilik arqalaıtynyn sezinýleri kerek. Olar kóptegen ólimniń tirkelgenin kóre otyra qaýipti múldem joqqa shyǵarýdyń qajeti joq ekenin túsinýleri kerek.
Kez-kelgen qoǵam sııaqty, Qazaqstan halqy da ártúrli, bilimi, mádenıeti ártúrli. Sondyqtan biz bul problemany joqqa shyǵarmaımyz, biraq túsinemiz.
Búginde halyqty aqparattandyrý qalaı rettelip otyr? Memorandýmdar, teledıdardaǵy nemese áleýmettik jelilerdegi jarnamalar - osyndaı mehanızmder bar ma jáne olar adresatqa qalaı jetedi?
Birinshiden, karantındik sharalardy saqtaý qajettiligi týraly habarlamalar kabeldi teledıdarda únemi taratyldy. Uzaq ýaqyt boıy sol habarlandyrý, sol baıaǵy formada, júrgizýshi de sol baıaǵy eshteńe ózgergen joq. Aqparat aǵymy halyq úshin jaı ánsheıin birdeńege aınaldy, adamdar budan keıin habarlamany kórmeıdi, estimeıdi. Ol maqsatyna jetpeıdi, al tıimdiligi tómen bolyp qalady.
Buqaralyq aqparat quraldarynda kórsetiletin túrli jadynamalarǵa keletin bolsaq, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi senetin bir de bir bedeldi aqparat kózi joq. Aýrý paıda bolǵan jaǵdaıda ne isteý kerek algorıtmi dızaındy naqtylaý / maquldaý / jetildirý satysynda tur. Ortalyq organdar óte nashar jáne azǵantaı aqparat taratýda. Jergilikti ózin-ózi basqarý deńgeıinde kishigirim basyp shyǵarylatyn jáne halyq kóp jınalatyn oryndarǵa ornalastyrylatyn habarlandyrýlardan basqa, resmı túrde eskertetin eshteńe joq.
Kóptegen qazaqstandyqtar karantındik aıyppuldar týraly bilmeıdi dep qorqamyn (aıyppul mólsheri 80 myń teńgeden astam). Bul jaǵdaı belgili bir epıdemııaǵa qarsy sharanyń baryn kórsetip qana qoımaı, polıııanyń sybaılas jemqorlyq qaýpin týdyrady.
Men aqparattyq saıasatty synaýdan sharshamaımyn. Áli kúnge aqparattyq saıasat daýly, ortalyqtandyrylmaǵan, kózge kórinbeıtin, mazmuny tómen jaǵdaıda, sondyqtan tıimsiz. Karantındik sharalarǵa habardarlyqty arttyrý qajet. Adamdardyń densaýlyǵyn saqtaý úshin durys áreketterdi jasaýy mańyzdy - aqparattyq saıasat bul maqsatyna áli qol jetkizilgen joq. Sondyqtan Qazaqstannyń basty máselesi dál osy jerde jatyr.
Aýdarǵan Ońǵar Qabden
