كاك زدوروۆايۋتسيا كازاحي؟

68054
Adyrna.kz Telegram

كازاحسكي نارود وچەن بوگات سۆويمي دۋحوۆنىمي تسەننوستيامي. دوكازاتەلستۆوم ياۆليايۋتسيا نارودنىە تراديتسي، كوتورىح وگرومنوە منوجەستۆو. ي تومۋ ەست ەستەستۆەننىە پريچينى. كاك يزۆەستنو يز يستوري، ۆ پروشلىە ۆەكا - ناپريمەر، دو دۆادتساتوگو ۆەكا - جيزن كازاحوۆ بىلا سۆيازانا ۆ وسنوۆنوم س جيۆوتنوۆودستۆوم، چتو ترەبوۆالو چاستوي پەرەكوچيوۆكي نا نوۆىە مەستا ي سووتۆەتستۆۋيۋششەگو وبۋسترويستۆا بىتا. ۆسيو ەتو سپوسوبستۆوۆالو پوياۆلەنيۋ نارودنىح تراديتسي، كوتورىح ي پو سەي دەن پريدەرجيۆاەتسيا كازاحسكي نارود. كاك گوۆوريت سامو سلوۆو «امانداسۋ» (زدوروۆاتسيا) وزناچاەت، چتو چەلوۆەك چەرەز ەتو ۋزناەت و زدوروۆە درۋگوگو ي جەلاەت ەمۋ دالەە زلپاۆستۆوۆات.

 

ساموە گلاۆنوە پريۆەتستۆيە

 

سامايا گلاۆنايا كازاحسكايا تراديتسيا – «امانداسۋ» (زدوروۆاتسيا پري ۆسترەچە). ۆ نەي نە تولكو پوجەلانيا زدراۆستۆوۆات، نو ي گلاۆنىي دليا جيتەلەي سۋروۆوي پو پريرودە ستەپي ۆوپروس و زدوروۆە. ەتا كازاحسكايا نارودنايا تراديتسيا نە پرەتەرپەلا يزمەنەني س تەح پور، كاك كازاحي ۆ پروشلوم ۆەكە پەرەشلي نا وسەدلىي وبراز جيزني.

«ارمىسىز» - تاك زدوروۆاليس پرەدكي كازاحوۆ. تاك زدوروۆايۋتسيا كازاحي ي سەگودنيا. ۆ «تيۋركسكوم سلوۆارە»، ناپيساننوم ماحمۋدوم كاشگاري ۆ وديننادتساتوم ۆەكە، سلوۆو «ار» يمەەت دۆا زناچەنيا: «چەلوۆەك» ي «چەست». تو ەست، تراديتسيا زدوروۆاتسيا بىلا ۆوزۆەدەنا نا گوسۋدارستۆەننىي يدەولوگيچەسكي ۋروۆەن. زدوروۆاياس «ارمىسىز»، چەلوۆەك سپراشيۆال درۋگوگو «چەستنىي لي تى چەلوۆەك؟»، نا چتو پولۋچال وتۆەت «بارمىز»، «بارمىسىز» - دا، يا چەستنىي چەلوۆەك، ا ۆى؟

ۆ تراديتسيي «امانداسۋ» وترازيلوس ي تو، چتو كازاحي يسپوكون ۆەكوۆ وبراششايۋتسيا ك روديتەليام نا «ۆى». ناپريمەر س ۆەليكوۆوزراستنىمي اكساكالامي، بابۋشكامي، ماتەريامي ەست زدوروۆاليس: «ارمىسىز؟، امانسىز با؟ امان-ەسەنسىز بە؟، ەسەنسىز بە؟، چتو وزناچالو، زدوروۆى لي ۆى، ۆسە لي حوروشو؟

س تەمي، س كەم موجنو بىلو گوۆوريت «نا تى» زدوروۆاليس: امانسىڭ با؟، امان با؟، ەسەنسىڭ بە؟ امان-ەسەنسىڭ بە؟»نا چتو وتۆەچالي: «امانبىز، وزدەرىڭىز امان-ساۋمىسىز؟»، «امانمىن، ەسەن-ساۋمىن».

ۆوت درۋگوي پريمەر، وترىۆوك يز ستيحوتۆورەنيا پوەتا اديلبەك قابا:

 

ارمىسىڭدار، قازاعىم! ار ما؟ ار ما؟

سەن – ادامسىڭ، اق، ادال، كوڭىلىڭ باردا.

تارازىعا تۇسسە ەگەر ار مەنەن جان،

اردى ساقتا، كەۋدەمنەن جانىمدى ال دا!

...

زدراۆستۆۋيتە، چەستنى لي ۆى كازاحي موي! چەستنى لي؟ چەستنى لي؟

تى – چەلوۆەك، پوكا چيست، پوكا چەستەن، چەلوۆەك تى.

ەسلي پوستاۆيت نا ۆەسى چەست ي دۋشۋ،

ۆىبەري چەست، وتداي دۋشۋ.

(سمىسلوۆوي پەرەۆود – اۆتورا ستاتي)

 

كاك زدوروۆاتسيا س جەنششينامي

 

ستارشيە زدوروۆاليس س جەنششينام سۆوەگو ۆوزراستا: «كاك ۆى بايبيچە، زلوروۆ لي گلاۆا سەمي، كاك دەتي؟»، ك دەۆۋشكام وبراششاليس: «اينالايىن، زدوروۆا لي تى؟»، سنوحام كوتورىە زدوروۆاياس دەلالي ۋۆاجيتەلنىي سالەم (پوكلون) جەلالي، «كاك تى سنوحا، بۋد سچاستليۆا، جەلايۋ چتوبى ۋ تەبيا بىلو منوگو دەتەي».

س روۆەسنيكامي، درۋزيامي ي پودرۋگامي زدوروۆاليس كوروتكو «ارما» (وت ارمىسىڭ). ناپريمەر، ۆ نارودنوم ەپوسە «قىز جىبەك» (دەۆۋشكا جيبەك) بەكەجان س جيبەك زدوروۆاەتسيا:

 

ايتامىن، ايت دەگەننەن ارما، جىبەك،

بوتاسى ولگەن تۇيەدەي زارلا جىبەك.

كەتكەلى جامان جارىڭ كوپ جىل بولدى،

حابارى سول جەزدەمنىڭ بار ما، جىبەك!

...

تەبە گوۆوريۋ سۆوە پريۆەتستياتۆيە ارما، جيبەك،

كاك ۆەربليۋديتسا پوتەرياۆشايا ۆەربليۋجونكا پلاچ، جيبەك.

منوگو لەت پروشلو كاك ۋشەل سۋجەنىي تۆوي،

ەست لي ۆەستوچكا وت موەگو زياتيا، جيبەك!

(سمىسلوۆوي پەرەۆود اۆتورا ستاتي)

 

زدوروۆاتسيا پو سيتۋاتسي

 

اكسەلەي سەيديمبەك، پوسۆياتيۆشۋيۋ ۆسيۋ سۆويۋ سوزناتەلنۋيۋ جيزن گلۋبوكومۋ يزۋچەنيۋ  دۋحوۆنوي يستوري رودنوگو نارودا ۆ كنيگە «قازاق الەمى» (مير كازاحوۆ) پيشەت:

«كازاحي ۆسەگدا پريداۆالي وسوبوە زناچەنيە پريۆەتستۆيۋ، پوەتومۋ ۆەريلي ، چتو بۋدەت پراۆيلنو زدوروۆاتسيا پو سيتاۋتساي. ناپريمەر، سفورميروۆاليس تاكيە پريۆەتستۆيا. ەسلي ۆسترەچالي چابانا پاسۋششەگو وۆەتس زدوروۆاليس «جايار كوبەيسىن!» (پۋست ۋمنوجاتسيا پاسۋششيەسيا وۆيى),  «ءورىس شۇيگىن بولسىن!» (پۋست تراۆى راستۋت گۋستو), «ءورىس كەڭ بولسىن!» (پۋست پاستبيششە بۋدەت شيروكيم). زا تاكوە پوجەلانيە پولۋچالي وتۆەت: «ايتسىن!» (پۋست تاك ي بۋدەت), «ايتقانىڭ كەلسىن» (دا سبۋدۋتسيا تۆوي سلوۆا) ي دالشە پرودولجالي بەسەدۋ ۆ تاكوم جە تونە. تاكجە ەسلي ۆسترەچاليس نا ۆودوپوە، گوۆوريلي: «سۋارار كوبەيسىن!» (پۋست ۋمنوجيتسيا جيۆنوست كوتورۋيۋ تى پريۆەل نا ۆودوپوي), ەسلي ۆسترەچاليس ۆو ۆرەميا كوچەۆيا جەلالي: «كوش كولىكتى بولسىن!» (پۋست نە وستانوۆيتسيا كوچەۆە), ەسلي ۆسترەچالي پۋتنيكا «ساپار وڭ بولسىن!» (پۋست سۆەتلىم بۋدەت پۋت), ەسلي پريحوديلي گدە سيدەلو منوگو ليۋدەي «ورتا تولسىن!» (دا ۋمنوجيتسيا كرۋگ), ەسلي رەزالي جيۆوتنوە «سويار كوبەيسىن!» (پۋست بۋدەت منوگو پيششي), «سوعىم شۇيگىن بولسىن!» (پۋست بۋدەت مياسو جيرنىم), ەسلي كوسيلي تراۆۋ يلي درۋگايا رابوتا «ەڭبەك بەرەكەلى بولسىن!» (دا ۆوزداستسيا پو ۆاشەمۋ ترۋدۋ), ەسلي ۆاليالي كوشمۋ «باسار كوبەيسىن!» (دا ۋمنوجاتسيا كوشمى), «ەڭبەك زەينەتتى بولسىن!» (پۋست ترۋد پرينەسەت دوستاتوك), ەسلي ستريگلي وۆەتس «قىرقىم كوبەيسىن!» (پۋست بۋدەت منوگو شەرستي), ەسلي پريحوديلوس زدوروۆاتسيا نا پوحوروناح گوۆوريلي: «قازانىڭ ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن!» (دا ۆوزداستسيا سكونچاۆشەمۋسيا پولوجەننوە), ەسلي پريحوديلوس ۆويتي ۆ دوم ۆ ۆەچەرنەە ۆرەميا «كەش جارىق!» (ۆسەم سۆەتلىي ۆەچەر), ۆو ۆرەميا روجدەنيا رەبەنكا «نارەستەنىڭ باۋى بەرىك بولسىن!» (پۋسيت پۋدەت كرەپكيم ۋزەل نا پۋپوۆينە), ەسلي اۋل تولكو سوتانوۆيلسيا ۆو ۆرەميا كوچەۆيا «قونىس قۇتتى بولسىن!» (س نوۆوسەلەم) ي ت.د. داجە زدوروۆايا س سوۆسەم نەزناكومىم چەلوۆەكوم نە سپراشيۆالي گرۋبو «كىمسىڭ» (كتو تى), ا وبراششاليس ۆەجليۆو «تانىمادىق قوي» (چتو تو مى نە پريزنالي ۆاس)».

ۋسلىشاۆ «كەش جارىق!» (سۆەتلىي ۆەچەر), سلەدۋەت وتۆەتيت ۆ ريفمۋ وبوبششەننو «ەشكىڭ ارىق!» (تسەلو لي پوگولوۆە ۆاشيح كوز؟). تاكوي وتۆەت وزناچاەت، چتو جيۆوتنوۆودستۆو بىلو گلاۆنىم دەلوم كازاحوۆ. ي، چتو پريمەچاتەلنو، تراديتسيا تاكوگو وتۆەتا سوحرانيلاس دو سيح پور داجە ۆ گوروداح.

س پريحودوم يسلاما پوياۆيلوس پريۆەتستۆيە نا ارابسكوم يازىكە: اسسالاۋماگالەيكۇم! – ي پولۋچالي وتۆەت ۋا-الەي-كۋم-سالەم!

 

ۆليانيە سوتسيالنوگو ستاتۋسا نا پريۆەتستۆيە

 

ۆ پروشلوم كازاحسكوە وبششەستۆو دەليلوس نا «اقسۇيەك» (بەلايا كوست، اريستوكراتى) ي «قاراسۇيەك» (چەرنايا كوست، تاك نازىۆالي پروستوليۋدينوۆ). ك «بەلوي كوستي» وتنوسيليس چينگيزيدى - پوتومكي چينگيسحانا، ي حودجي، پروپوۆەدۋيۋششيە يسلام پوتومكي پروروكا مۋحاممەدا.

پريۆيلەگيروۆاننوە پولوجەنيە پوتومكوۆ چينگيسحانا، حانوۆ ي سۋلتانوۆ، كوتورىح يمەنوۆالي «تورە»، ۆ وبششەستۆەننوي جيزني كازاحوۆ راسپروسترانيالوس نە تولكو نا سفەرۋ پوليتيكي، نو ي نا نورمى پوۆسەدنەۆنوگو ەتيكەتا. پروستىە كازاحي ۆ رازگوۆورە س حانوم يلي سۋلتانوم نە موگلي نازىۆات ەگو پو يمەني، ۆمەستو ەتوگو وني دولجنى بىلي ۋپوترەبليات سلوۆو «تاقسىر». پري پريۆەتستۆياح ي ۆىراجەني بلاگودارنوستي وني بىلي وبيازانى گوۆوريت «الديار!»، پريلوجيۆ وبە رۋكي ك گرۋدي يلي پراۆۋيۋ رۋكۋ ك پراۆومۋ كولەنۋ. ەسلي پري سلۋچاينوي ۆسترەچە س پرەدستاۆيتەلەم «بەلوي كوستي» پروستوليۋدين سيدەل ۆەرحوم نا كونە، تو دولجەن بىل سويتي س لوشادي ي پرەكلونيت ودنو كولەنو پەرەد سۋلتانوم، ا توت ۆ زناك پريۆەتستۆيا كلال نا پلەچو ۆسترەچنومۋ پراۆۋيۋ رۋكۋ ي وتۆەچال: «امان با؟» (زدوروۆى لي تۆوي سوروديچي، تسەلو لي پوگولوۆە سكوتا؟)

حانى كلالي سۆوي رۋكي ي نا پلەچي پوسلوۆ. دجون كەستل، ۆ 1756 گودۋ پوبىۆاۆشي ۆ ستاۆكە حانا ملادشەگو جۋزا ابۋلحايرا، ناپيسال:

«ۆو ۆرەميا بىسترو پروشەدشيح تريوح چاسوۆ اۋديەنتسي حان ۆ زناك ۋۆاجەنيا وپۋستيل سۆويۋ رۋكۋ نا مويو پراۆوە پلەچو. ەتو، كاك يا ۋزنال، پريزناك وسوبوگو ۋۆاجەنيا».

 

پريۆەتستۆيا اكىنوۆ

 

پو-سۆوەمۋ زدوروۆاليس س پۋبليكوي ي اكىنى. ۆىحوديا ك زريتەليام، وني كلانياليس نارودۋ، دەرجا لەۆۋيۋ لادون ۋ سەردتسا. نا پودوبنوە پريۆەتستۆيە نارود وبىچنو وتۆەچال ۆوزگلاسامي:

«بار بول! وركەنىڭ ءوسسىن!» (بۋد سچاستليۆ!)

تاكيم وبرازوم اكىنى پولۋچالي بلاگوسلوۆەنيە نارودا.

ەست ينتەرەسنايا يستوريا ۆىحودا مولودوگو اكىنا كەنەنا ازيربايۋلى، ستاۆشەگو ۆپوسلەدستۆي يزۆەستنىم. ەركەباي بۋگىبازارۋلى پوەحال نا تريزنۋ كيرگيزا شابدانا جانبايۇلى ي ۆزيال س سوبوي مولودوگو پەۆتسا. كەنەن نيكوگدا نە ۆىستۋپال پري تاكوم بولشوم سكوپلەني نارودا. ماستيتىە اكىنى، سرەدي كوتورىح بىلي ي ۆەليكيە پوەتى – كازاح جامبۋل ي كيرگيز توكتوگۋل، ودين زا درۋگيم پوكازىۆالي سۆويو يسكۋسستۆو. كوگدا پريشەل چەريود كەنەنا، ون ۆسكريكنۋل پو وبىكنوۆەنيۋ، ۆزىۆايا ك پرەدكام، نو سپەت نە سموگ. ۆو ۆتوروي راز سلۋچيلوس تو جە ساموە. سرەدي زريتەلەي پروشيول ۋديۆلەننىي گۋل. توگدا ودين يز اكساكالوۆ پريپودنيال پراۆۋيۋ رۋكۋ، سرازۋ ناستۋپيلا تيشينا، ا ۆ گولوسە ستارتسا زۆۋچالا پوددەرجكا:

– سىنوك، ۆ نارودە گوۆوريات «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن» – دجيگيت دولجەن پوپىتاتسيا تريجدى. نە ستەسنيايسيا، پوپروبۋي ەششيو راز.

ي تولكو توگدا يز سەردتسا كەنەنا ۆىرۆالاس پەسنيا. سلوۆا ليليس، كاك گورنىي رۋچەي. پەسنيا لەتەلا ۆىسوكو ناد ستەپيۋ، كاك بى پەرەداۆايا كيرگيزام رودستۆەننىي كازاحسكي پريۆەت:

 

مەن ءوزىم دۋلات دەگەن ەلدەن كەلدىم،

كول قوپا، قورداي دەگەن جەردەن كەلدىم.

جاس بالا جاڭا تالاپ مەن ءبىر قويشى،

تۋعالى مۇنداي جيىن كورمەپ ەدىم.

...

وتتۋدا، گدە جيۆەت رود دۋلات، پريەحال يا،

گدە مەستو زوۆەتسيا كورداي، ي پەسنيا مويا.

يا مولود ەششيو، ۆچەراشني چابان،

پرينەس يا پريۆەت وت روديچەي ۆام.

 

كەنەن، كاك بىسترىي ينوحودەتس، ۋجە نە موگ وستانوۆيتسيا، ون پەل دولگو ي ساموزابۆەننو.

 

ساموي گلاۆنوە پريۆەتسۆيە ۆ ليتەراتۋرە

 

كازاحسكوە پريۆەتستۆيە «ارمىسىز» پولۋچيلو سۆوە وتراجەنيە ۆ حۋدوجەستۆەننىح پرويزۆەدەنياح كازاحسكيح ليتەراتوروۆ. گەروي يستوريچەسكوگو رومانا «قاھار» (ۆوزروجدەنيە)  پيساتەليا يلياسا ەسەنبەرلينا زدوروۆايۋتسيا پو كازاحسكوي تراديتسي:

«گرۋپپا ۆسادنيكوۆ ۆىەحالا ك سكلونۋ حولما. ...وكازالوس، چتو ەتو رازۆەدچيكي  – ەرتوۋلى، ۆىسلاننىە سو سپەتسيالنىم زادانيەم ۆۆەرح پو جايكۋ نەسكولكو دنەي نازاد. ...ستارشي يز ەرتوۋلوۆ پودوششەل ك مولچا پودجيداۆشەمۋ جولامان باتىرۋ، چتوبى دووجيت وبو ۆسەم. نە ۋسپەل ون وتكرىت روت، كاك ستوياششي ريادوم س باتىروم بايتابىن ۆزدروگنۋل:

  • ياپىر-اۋ!..
  • چتو س توبوي؟

جولامان باتىر ۋديۆلەننو پوسموترەل نا پلەمياننيكا ي پروسلەديل ەگو ۆزگلياد.

مالەنكايا فيگۋركا سكلونيلاس س لوشادي، ۆگليادىۆاياس:

  • ەتو تى بايتابىن؟

وكازالوس، چتو ەتو دەۆۋشكا، ۋ نەە بىل گولوس ابوكەن. سپوحۆاتيۆشيس، ونا

پوكلونيلاس وكرۋجايۋششيم:

  • ارمىسىزدار، اگالار! زدوروۆيا ۆام، ۋۆاجاەمىە ليۋدي!

جولامان وتۆەتيل.

  • بارسىن با، كاراگىم. زدوروۆا لي تى ساما».

 

پرەدكي كازاحوۆ پونيمالي، چتو وسنوۆا وسنوۆ جيزني - ەتو بىت ي وستاۆاتسيا چەستنىم ي دوستوينىم چەلوۆەكوم. تولكو وبششەستۆو چەستنىح ليۋدەي موجەت پودنياتسيا نا بولەە ۆىسوكي ۋروۆەن تسيۆيليزاتسي. مۋدرىە پرەدكي وستاۆيلي سۆويم پوتومكام - نىنەشنيم كازاحام - سامۋيۋ لۋچشۋيۋ فورمۋ سۆوەي تراديتسي، كوتورايا نازىۆاەتسيا «امانداسۋ».

ۆ پونيماني كازاحوۆ سلوۆو «ار» ي پو سەي دەن يمەەت زناچەنيە «چەلوۆەك» ي «چەست». زدوروۆاياس «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ»، چەلوۆەك كاك بى زاداۆال پەرۆوستەپەننىي ۆوپروس: «چەستنىي لي تى چەلوۆەك، نە سدەلال لي تى چتو-تو پوروچاششەە سۆويۋ ناتسيۋ، سترانۋ»؟

بەردالى وسپان،

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر