بيىل سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى شوماق ءىزباسارۇلى 100 جاسقا تولار ەدى... ول وسىدان 3 جىل بۇرىن ومىردەن وزىپ، جەڭىستىڭ 75-ءشى كوكتەمىن كورە الماي كەتتى. ۇرپاعىنا ۇلگى بولعان اتامنىڭ ەرلىگى تۋرالى جازعاندى ءجون كوردىم.
بيىل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالعانىنا تۋرا 75 جىل تولدى. ادامزات بالاسىنا زور قاسىرەت اكەلگەن سۇراپىل سوعىسقا تويتارىس بەرىپ، بەيبىت ومىرگە جول اشقان ارداگەرلەردىڭ اسقان ەرلىگى مەن ەرەن ەڭبەكتەرى ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس. وتان ءۇشىن سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن بارلىق ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرىنە مىڭ تاعزىم. قان مايدانعا قازاق دالاسىنان 1 ميلليون 200 مىڭ ازامات اتتاندى. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ جارتىسى ەلگە ورالعان جوق. وتانعا امان-ەسەن ورالعان جاۋىنگەرلەر ەڭبەككە ارالاسىپ، ەل تىرەگى بولدى.
ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە مايدان دالاسىندا ەرلىك كورسەتكەندەردىڭ ءبىرى مەنىڭ اتام. بيىل اتام ءىزباساروۆ شوماق ءىزباسارۇلى ءتىرى بولسا 100 جاسقا تولار ەدى... اتامنىڭ ماڭگى ساپارعا كەتكەنىنە دە ءۇش جىل بولىپ قالدى. مەنىڭ ەندىگى پارىزىم اتامنىڭ ەرلىگىن بارىنشا ناسيحاتتاۋ دەپ بىلەمىن. اتامنىڭ توپىراعى تورقا، جاتقان جەرى جايلى بولسىن. جانىڭ جانناتتا بولىپ، ۇرپاعىڭدى جەلەپ-جەبەپ جاتا گور!
جىل سايىن 9-مامىردا اتامنىڭ كوزى تىرىسىندە اۋلەت بولىپ، بەينەۋ اۋدانى سام اۋىلىنا بارىپ، اتامدى جەڭىس كۇنىمەن قۇتتىقتاۋشى ەدىك. ونىڭ ومىراۋى مەدالعا تولى كوستيۋمىن كيىم، ەسىك الدىنان قارسى الۋشى ەدى. ول سوندا بۇل - ەلدىڭ مەرەكەسى دەۋشى ەدى. «سۇراپىل سوعىستاعى قارۋلاس جولداستارىمنىڭ ەرلىگى ەشقاشان ۇمىت قالمايدى دەپ سەنەم. ويتكەنى بەيبىت زاماننىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ولاردى ارقاشان ەستە ۇستاۋى كەرەك». بۇل - اشارشىلىق پەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كورگەن اتام شوماقتىڭ ايتقانى. مايدان دالاسىندا ول ۋكراينا، بەلارۋس، پولشا ەلدەرىن ازات ەتۋگە قاتىسقان.
ءبىز – اسپانى اشىق تاۋەلسىز، بەيبىت زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مەن باقىتتى نەمەرەمىن، ۇرپاقپىن. مەنىڭ اتام ءىزباساروۆ شوماق ءىزباسارۇلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جانە ەڭبەك ارداگەرى. مەن اۋلەتىمىزدىڭ ماۋەلى بايتەرەگىندەي بولعان اتاممەن ماقتانامىن. ەندى ونىڭ كورگەن ەكىنشى جاھان سوعىسى تۋرالى ءوز اۋىزىنان ەستىگەنىمدى بايانداعىم كەلەدى. اتام سۇراپىل سوعىس تۋرالى كوپ ايتا بەرمەيتىن. تەك، قولقا سالساق عانا، قۇلىنشاقتارىم، مەنىڭ كورگەن قيىندىعىمدى سەندەر كورمەڭدەر دەيتىن. ۇزاق ويلانىپ، كۇرسىنىپ سۇراپىل سوعىستى ەسكە الادى.
شوماق ءىزباساروۆ 1920 جىلى ەرتە كوكتەمدە ماڭعىستاۋ وبلىسى ماڭعىستاۋ اۋدانى «حان قۇمى» جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى – ءىزباسار، شەشەسى – جىبەك. وتباسىندا سەگىز ۇل، ءبىر قىز تاربيەلەندى. قارىنداسى اقشىمان، ىنىلەرى سىيلىحان، توقاي، بايدەن، مىرزالى، بايتۇرسىن، قادىرجان، ناحۋ. بۇگىندە ولاردىڭ بارلىعى باقيلىق بولدى. بالا شوماق الدىمەن شايىر اۋىلىنداعى مولدادان ەسكىشە ءبىلىم الىپ، حات تانيدى. ودان ءارى اقمىشتاعى سول كەزدەگى كوممۋنالدىق مەكتەپتە، ياعني 1927-28 جىلدارى ارابشا ءبىلىم الادى. وتباسىنىڭ تۇڭعىشى بولعاندىقتان، بۇعاناسى قاتپاعان بالا شوماق ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. بالا بوپ اسىق ويناپ، دوپ قۋماعان. ونىڭ بالالىق شاعى ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن اشارشىلىق كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. جاستاي اتقا قونىپ، اكەسىنە كومەكتەسىپ مال باقتى. ەلگە كەلگەن اشارشىلىق زاماندا وڭاي بولعان جوق. قالا بەردى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سولاقاي ساياساتىنا سول كەزدەگى ءوز بەتىمەن كۇن كورىپ وتىرعان ورتاشالاردىڭ مالدارىن تاركىلەي باستادى. بۇل جاعداي ازىن-اۋلاق مالىمەن ءوز وتباسىن اسىراپ وتىرعان وتباسىلارىنا وڭاي سوققان جوق.
شوماق 19 جاسىندا ياعني، 1939-1942 جىلدار ارالىعىندا تاۋشىق اۋىلىنداعى № 6-7 كومىر شاحتالاردا شاحتەر بولىپ جۇمىس جاساعان. وسى جۇمىستا جۇرگەندە شوماق «ستاحانوۆشىلار قوزعالىسىنىڭ» بەلدى مۇشەسى بولدى. باستامانىڭ "ستاحانوۆشىلار قوزعالىسى" دەپ اتالۋى ۋكراينا جەرىندە دونباستاعى "تسەنترالنايا - يرمينو" شاحتاسىنىڭ زابويشىسى ا.گ.ستاحانوۆتىڭ ەسىمىنە بايلانىستى. ول 1935 جىلى تامىزدىڭ 30-نان 31-نە قاراعان ءتۇنى (5 ساع. 45 مين) ءبىر سمەنادا نورما بويىنشا 7 توننا ورنىنا 102 توننا كومىر ءوندىردى، ءسويتىپ بۇل سالادا دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسايدى. ستاحانوۆتىڭ ۇلگىسى بۇكىل سوۆەت وداعىندا كەڭىنەن قولداۋ تاپتى.
دەمەك، مەنىڭ اتام «ستاحانوۆشىلار قوزعالىسىنا» ءۇن قوسا وتىرىپ، كۇندىك نورمادان 2-3 ەسە اسىرا كومىر قازىپ، «ستاحانوۆشى» اتاعىن يەلەنگەن. وسىلايشا ەڭبەك وزاتى بولعان.
شاحتادان كومىردى ءوزى قازىپ، ءوزى قاپتاپ، ارقالاپ شاحتادان شىعارىپ قابىلداۋشىعا تاپسىرىپ وتىرعان. كۇندىك نورمانى قالاي ورىندالعاندىعىن، كىمنىڭ قانشا تاپسىرعانىن قابىلداۋشى كۇن سايىن مالىمدەپ وتىرعان. ەڭبەكقورلىعىنىڭ، قايراتتىلىعىنىڭ، تاباندىلىعىنىڭ، جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا كۇندىك نورمانى بىرنەشە ەسەگە اسىرا ورىنداپ وتىرعان.
شىعارىلعان كومىردى تاۋشىقتان سارتاسقا تارتىلعان تارتاباندى ۆاگوندارعا تيەگەن. ءارى قاراي جۇك كەمەلەرگە تيەلىپ تەڭىز ارقىلى، قاجەتتى جەرگە جەتكىزىلگەن.
شوماق ءىزباسارۇلى 1942 جىلدىڭ تامىز ايىندا وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋ ءۇشىن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان.
اتام - اسكەردەگى كەزىن، بىلايشا ءوتتى دەپ اڭگىمەلەيتىن: سول كەزدە ماڭعىستاۋدىڭ ورتالىعى فورت-شەۆچەنكو بولاتىن. وسىندا 2-3 كۇن بولىپ، «توۆاريشش» دەگەن كاتەرمەن گۋرەۆكە كەلدىك. مۇندا دا كوپ ايالداعانىمىز جوق، پويىزبەن ورىنبور وبلىسىنىڭ چكالوۆ قالاسىنا اپاردى. وسى جەردە 20 كۇندەي بولىپ، اسكەري ءتارتىپتىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنىپ، دەنساۋلىعىمىزدى تەكسەرتتىك. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى ساپتا كوماندير ورىسشا بىزگە بۇيرىقتى وقىدى. مەن ورىسشانى تۇسىنبەيمىن، قىر قازاعىمىن، ايتەۋىر، «كىمنىڭ دەنساۋلىعى كۇشتى، سۋىققا شىدامدى، ءوز ەرىكتەرىڭمەن ەكى ادىم العا » - دەپ جاتىر ەكەن. مەن دە شىقتىم. ەرىكتى، ءبولىنىپ شىققان توپتى التاي ايماعىنا الىپ باردى. مەن بارناۋىل قالاسىنا بارىپ، ارنايى جاساقتالىپ جاتىرعان № 28 شاڭعىشىلار بريگاداسىنىڭ ەكىنشى باتالونىنىڭ ەكىنشى روتاسىنا ءتۇستىم. قىتىمىر ءسىبىردىڭ قىسىندا كۇنى-ءتۇنى دايىندالدىق. ابدەن دايىندىقتان وتكەن سوڭ، 1943 جىلدىڭ 14 - قاڭتارىندا ورتالىققا، ياعني، قاندى قىرعىن ءجۇرىپ جاتقان ستالينگراد تۇبىندەگى شايقاسقا جىبەردى. سوندا، بارناۋىلدان ستالينگراد دالاسىنا دەيىن شاڭعىمەن كەلدىك. الدىمەن پويىزعا وتىرعانبىز. الايدا وتاربانى نەمىستەر قايتا-قايتا بومبالاپ قويماعاسىن، جاياۋ جۇرۋگە تۋرا كەلدى. جولدا كەلە جاتقاندا نەمىستىڭ شابۋىلىنان كوپتەگەن سارباز قىرىلىپ قالدى. رەسەيدىڭ بىرنەشە ەلدى - مەكەندەرىن ازات ەتۋگە ات سالىستىم. سونىمەن قاتار، ۋكراينا جەرىن دە جاۋدان تازارتۋعا قاتىناستىم. سوعىس قيمىلدارىنىڭ ىشىندە نەمىس اسكەرىن 40-50 مەتر جەردەن كورۋىم ۋكراينانىڭ بالانوۆسكي دەرەۆنياسى ءۇشىن بولعان سوعىس ەدى. بالانوۆسكيدە مىڭ قارالدى وتباسى تۇراتىن ۇلكەن دەرەۆنيا. ەلدى-مەكەندى شەتىنەن بىرنەشە قاتار جەردەن بەكىنىس قازىلعان. ەكى جاق ءبىر-بىرىمىزگە قارسى وق جاۋدىرىپ الامىز دا، اراسىندا تىنىستايمىز. وكوپتان ءسال باسىمدى شىعارسام، الدىمداعى بەكىنىستەن ءبىر نەمىس سارباز كەۋدەسىنە دەيىن كورسەتىپ، قولىمەن ءبىر نارسەنى ىمدايدى «كوم-كوم» دەپ دىبىستادى، انىق ەستىدىم. وسى ۋاقىتتا قاسىمداعى ورىس جاۋىنگەرى ونى قارۋىمەن اتىپ ءتۇسىردى. بۇلاردىڭ بارلىعى قاس-قاعىم ساتتە ءوتتى. ول سەنى شاقىرىپ تۇر، تۇسىنبەدىڭ با، تىرىلەي «ءتىل» الۋ دەگەن وسى بولادى دەگەن ەدى. وسىلايشا، ءۇش كۇن تەكەتىرەسپەن بالانوۆسكي دەرەۆنياسىن العانبىز. ونداعان ەلدى - مەكەننىڭ ۇستىنەن وتتىك، بىرقاتارىندا نەمىس اسكەرلەرى ازعانا قارسىلىق كورسەتسە، بىرقاتارى ابدەن تونالعان، ورتەلگەن، قاڭىراپ بوس تۇردى. ۋكراينانىڭ بالانوۆسكي جەرىندە ءبىزدىڭ ۆزۆودقا كوپىردى جاۋدان قورعاپ، نەمىستى بەرى قاراي وتكىزبەڭدەر دەپ بۇيىردى كوماندير. الدىمىزدا بىرنەشە شاقىرىمداي جەردە جاۋدىڭ اسكەرى بولدى. سوندا مەن پۋلەمەتشى بولدىم.
1943 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ شاماسى بولۋى كەرەك، وق-ءدارى تاۋسىلىپ اسكەرىمىزبەن جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدىق. جولدا قارۋ-جاراقتى جەتكىزۋشىلەردى نەمىستىڭ سامولەتى جارىپ تاستالقان ەتكەن. وسى ۋاقىتتا قاسىمدا تەك ءبىر قازاقتىڭ جىگىتى عانا بولدى. بۇدان كەيىن ءبىر جىلداي ءومىرىم تۇتقىن لاگەرىندە ءوتتى. وندا ءومىرىمنىڭ قيىن كەزەڭدەرى بولدى. نەمىستەر تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالعانداردى ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، وقتى قارشا بوراتاتىن. كوزىمدى اشسام ەكى جاعىمداعى سارباز جەردە سۇلاپ جاتىر. ءبىر جۇتىم سۋعا زار بولعان كۇندەرىمىز تالاي بولعان. بار قيىنشىلىققا شىدادىق. ءساتى ءتۇسىپ، ءبىر توپ جولداستارىممەن قاشىپ شىعىپ، بەلورۋس جەرىندەگى كەڭەس ارمياسىنىڭ اسكەري بولىمىنە قوسىلدىق. ەلۋ شاقتى ادام بارمىز. مەنەن باسقاسىنىڭ ءبارى ورىس بولاتىن. بەلورۋسسيانىڭ باتىس ايماقتارىن جاۋدان ازات ەتۋ شايقاستارىنا قاتىناستىم. اۋىر كۇندەردى باستان كەشىردىك. تالاي جاس جىگىتتەردىڭ عۇمىرى قىرشىننان قيىلدى. «كەلەسى كۇنى ءتىرى بولامىز با، ءولى بولامىز با، بەلگىسىز بولدى».
1945 جىلدىڭ مامىر ايىندا بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزگەندە بۇرىنعى پولشانىڭ جەرى كەنيگسبەرگ (كالينينگراد) قالاسىندا ەدىك. سوعىس اياقتالعاننان كەيىن پوتستام كونفەرەنتسياسىنىڭ نەگىزىندە كەڭەس وداعىنا تيەسىلى بولعان. قازىرگى كالينينگراد وبلىسى.
1945 جىلدىڭ مامىر ايىنان - 1946 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىن وسى قالادا بولىپ، نەمىس تۇتقىندارىن كۇزەتتىك. جاۋىنگەرلەردى ەلگە قايتارۋ كەزەڭ- كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلدى. 1946 جىلدىڭ قازان ايىندا ماڭعىستاۋعا، ەلگە كەلدىم»، - دەپ اتام سۇراپىل سوعىستى وسىلاي بايانداپ بەردى.
مەنىڭ اتام شوماق ەلگە كەلگەن سوڭ، بىلەك سىبانا ەڭبەككە ارالاستى. اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋعا زور ۇلەسىن قوستى. 1946-1954 جىلدار ارالىعىندا «جاڭالىق»، كەيىن «پراۆدا» دەپ اتالعان كولحوزدا جىلقى باققان. 1955 جىلدان - زەينەتكەرلىككە شىققانشا «پراۆدا» كولحوزىندا، كەيىن 1969 جىلى كولحوزدار ىرىلەنگەندە قۇرىلعان «ماڭعىستاۋ» سوۆحوزىندا جۇمىسشى-شوپان بولىپ ەڭبەك ەتكەن. زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ 6 جىل سوۆحوزدىڭ مالىن باققان. قىستىڭ قامىن جازدا ويلايتىن اتام، الا جاز بويى ءشوپ شاباتىن. وتار قويدى، تۇيەلەردى قۇدىقتان جالعىز ءوسى سۋاراتىن.
سۇيەگىنىڭ اسىلدىعى ما، الدە قۇدايدىڭ بەرگەن سىيى ما، اتام توقساننىڭ ەكەۋىنە كەلىپ، وتباسىنداعى مالىنا جەم-ءشوبىن بەرىپ، قۇدىقتان قولىمەن قۇلاشتاپ مالدارىن سۋارىپ، اتقا ءمىنىپ شارۋانى قارايلادى.
سوعىستان امان-ەسەن ورالعاسىن، شوماق ءىزباسارۇلى 1947 جىلى بايمۇحانقىزى سۇلۋمەن وتاۋ قۇردى. وتباسىندا 5 ۇل، 5 قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. بۇلاردان - 23 نەمەرە، 15 شوبەرە، 50 جيەن، 55 جيەنشار ءوسىپ تارادى. تامىرىن تەرەڭگە تارتقان، ماۋەلى بايتەرەك دەگەن وسى بولار.
ۇلى وتان سوعىسىندا ەرەن ەرلىگى ءۇشىن شوماق اتام «ۋكراينا جەرىن فاشيستەردەن ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «بەلارۋس جەرىن نەمىستەردەن ازات ەتكەنى ءۇشىن» مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. سونىمەن قاتار ۇلى جەڭىستىڭ جىل سايىنعى مەرەكەسىنە وراي اتاۋلى توسبەلگىلەرگە يە.
جەڭىستىڭ 70-جىلدىعىنا وراي سوعىس جىلداردان كەيىنگى ەڭبەكتەرىن ەلەپ «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان بولاتىن. 2015 جىلى جەتىنشى ماۋسىمدا بەينەۋ اۋدانى سام اۋىلىندا اتامنىڭ 95 جاسىن كەڭ كولەمدە دۇركىرەتىپ اتاپ وتكەن بولاتىنبىز. مەنىڭ اتام شوماق ءىزباسارۇلى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى. ول وتە قاراپايىم، وي-ءورىسى بيىك، كوپ سويلەمەيتىن تۇيىق، كىشىپەيىل، ەڭبەكقور، قاجىرلى، مەيىرىمدى، قامقور، كوڭىلى دارحان ادام بولدى.
جىل سايىن كوكتەممەن بىرگە كەلەتىن جەڭىس تويىنا ومىراۋى تولى مەدالىن تاعىنىپ، جيىندارعا قاتىسىپ، جاستارعا اق باتاسىن بەرۋشى ەدى. شىركىن، ءومىردىڭ زۋلاپ، زىمىراپ ءوتۋىن قاراشى. ول كەز ورالماسقا كەتتى. اقىلدىڭ تاۋسىلماس قازىناسىنداي بوپ قاراشاڭىراقتىڭ تورىندە وتىراتىن تاۋ تۇلعالى اتام 97 جاسىندا، 2017 جىلى 9 قازاندا بۇل دۇنيەدەن ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى.
«ەر ەسىمى ەل ەسىندە»، - دەيدى حالىق دانالىعى. ارداگەر اتامنىڭ وتانىن، جەرىن، ەلىن قورعاۋداعى كورسەتكەن ەرلىگى ون پەرزەنتىنەن تاراعان نەمەرە، شوبەرە، شوپشەكتەرىنە ماڭگى ۇلگى-ونەگە بولىپ قالارى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ قازىرگى تاۋەلسىز ەلدە، بەيبىت زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز اتام سەكىلدى مايدانگەرلەردىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. ارداگەرلەردىڭ اسقان ەرلىگى مەن ەرەن ەڭبەگى ۇمىتىلماق ەمەس. جىل وتكەن سايىن جاڭعىرىپ، تاعلىمدى داڭقى ارتا بەرەدى. ەرلىگى-اڭىزعا، ءومىرى-ونەگەگە اينالعان اتامدى ارقاشاندا ماقتان تۇتىپ جۇرەمىن! بارشا قازاقستاندىقتاردى ۇلى جەڭىستىڭ 75 جىلدىق مەرەي تويىمەن قۇتتىقتايمىن! ەلىمىزدە ءاردايىم بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق بولسىن!
كامشات ءىزباساروۆا،
شوماق ءىزباساروۆتىڭ نەمەرەسى
قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، اقتاۋ قالاسى
