ارعى-بەرگى زاماندا “پريمورە پلاتسدارمى”، “ورانيەنباۋم ءمۇيىسى”، “تامەنگونت رەسپۋبليكاسى”، “لەبياجە رەسپۋبليكاسى”، “كىشى جەر” دەگەن ءتۇرلى اتتارمەن تانىمال، فين شىعاناعىنىڭ تۇستىكجاعالاۋىندا جايعاسقان ورانيەنباۋم پلاتسدارمىنداعى قاندى قاساپ قىرعىندا قازاقتىڭ ساڭلاق سۇرمەرگەنى دۇيسەنباي شىنىبەكوۆ ەرجۇرەكتىگىمەن ەرەكشەلەنگەن ەدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحىن، ونىڭ ىشىندە 900 كۇندىك لەنينگراد قورشاۋىنىڭ قيامەت-قايىمىن تەكسەرىپ-تۇگەندەگەن زەرتتەۋلەر وسىنى وقشاۋلاپ ايتادى.
جامبىلمەن حات جازىسقان
جانر دەۋگە كەلەر مە، كەلمەس پە قايدام، بىراق «مايدان حاتتارى» دەپ اتالاتىن، سوعىس تاريحىندا ەلەۋگە، ەسكەرۋگە تۇرارلىق قاعازعا تاڭبالانعان اسكەري-ادەبي قۇبىلىس بار. ادەتتە ونىڭ ءار جولىنان قايسار دا قاعىلەز جاۋىنگەردىڭ جىگەرىن جانىعان جۇرەك ءدۇرسىلى، جان ءدىرىلى الدەبىر الەۋەتپەن بۋىرقانىپ، بۇرسانىپ تۇرادى. وق بوراعان، وت وراعان قاندى قىرعىندا كولگىر سەزىمگە، كوپتىرمە سوزگە ورىن جوق. جۇپ-جۇقا، جەپ-جەڭىل پاراقتار شويىنداي اۋىر شىندىقتىڭ سالماعىنان ءاپ-ساتتە جىرتىلىپ، جۇلمالانىپ كەتەتىندەي كورەسىڭ. بىراق تاريحتىڭ تەزىنە ولار دا سارباز ەتىگىنىڭ سىرىسىندەي توتەگەن، توزگەن; ءسويتىپ، سان شەجىرەنى ساقتاعان.
الاساپىران سوعىستىڭ اقيقاتى: قازاق سوۆەت سولداتى ستالينگە سىيىنعان، جامبىلعا جۇگىنگەن. جانپيدا جەرلەردە «تەمىر تيراننىڭ» اتىن ۇرانداي ايقايلاپ، تانكىنىڭ استىنا تۇسۋدەن تايىنباسا، تاعات تۇستاردا ەلىنە قاراي ەلەڭدەگەن جاس جىگىتتەر ءجۇز جاساعان جىراۋعا سالەمىن جولداپ، سىرىن جايعان.
سولاردىڭ ءبىرى – 2-ءشى ەكپىندى ارميانىڭ كالينين اتىنداعى، قىزىل تۋلى روپشيندىك 48-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 268-ءشى اتقىشتار پولكىنىڭ مينومەت ۆزۆودىنىڭ كومانديرى، لەيتەنانت دۇيسەنباي شىنىبەكوۆ بولاتىن.
جامبىل اتاسىنا جۇرەكجاردى لەبىزىن ول بىلاي جەتكىزەدى:
«لەنينگراد – بۇل جاڭا ءداۋىردىڭ باسى، بوستاندىقتىڭ باستاماسى. مەن وسىلاي تۇسىنەمىن، جامبىل اتا! ءسىزدىڭ ماعان جازعان ولەڭىڭىزدى وقىدىم. سىزگە كوپ-كوپ راحمەت! “لەنينگرادتىق ورەنىم” اتتى ولەڭىڭىز ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ باستى ۇرانىنا اينالدى. ءبارىمىز جاتقا ايتامىز. قازىر دە ولەڭىڭىز لەنينگراد كوشەلەرىنىڭ كورنەكتى ورىندارىنا ءىلىنىپ قويىلعان. بۇل – ولەڭ جاۋىنگەرلەرگە رۋحاني جىگەر بەرىپ، قاندى قول مايدانعا ەرىكسىز ۇمتىلدىق. ءفاشيستىڭ وعى جانىمداعى ءجۇسىپوۆ دەگەن قازاقتى جازىم ەتتى. ول ەلۋ ءفاشيستى وققا ۇشىرىپ ەدى. ونىڭ قابىرىنىڭ باسىندا كوماندير ۆينتوۆكاسىن ماعان بەرىپ تۇرىپ، “كەگىن قايتار دوسىڭنىڭ” دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتتى. مەن وسى ورىندا بكپ(ب) مۇشەلىگىنىڭ كانديداتتىعىنا قابىلدانىپ، سەرت بەردىم، ءارى سول سەرتىمدە تۇرامىن. الداعى ۋاقىتتا بىزدەرگە “كۇيرەتىڭدەر ءفاشيستى” دەگەن ولەڭ جازىڭىزشى، جامبىل اتا! سالەممەن، دۇيسەنباي شىنىبەكوۆ دەگەن بالاڭىز. 1942 جىل، 4 قاراشا، لەنينگراد قالاسى».
بۇدان بىلەتىنىمىز – جامبىلدىڭ سايىپقىران ساربازعا ولەڭمەن تىلەك ورگەنى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ناقتى ءماتىنى مەن مازمۇنى قانداي بولعانىنان بەيحابارمىز. بىراق جالىنىنا جالىن، جىگەرىنە جىگەر قوسقانى انىق. نامىسىن قايرايتىن، ءناتىن قولدايتىن تاعى ءبىر جىر سۇراۋى دا تەگىن ەمەس.
وعان ابىز اقىن بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:
«قادىرمەن ۇلىم، دۇيسەنباي! قانىشەر فاشيستەردى اياماي سوعا بەر. سەن جاۋدى نەعۇرلىم كوپ جۋساتقان سايىن ۇلى جەڭىسكە جول قىسقارا بەرمەك. سەن قورعاپ جاتقان لەنين قالاسى تۋرالى الگى ماعان ايتقان “كۇيرەتىڭدەر ءفاشيستى” دەگەن جىرىمدى كەشىكتىرمەي جازىپ جىبەرەمىن. كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن، مەنىڭ جاس جەرلەسىم! جەڭىسپەن ورالاتىن بول! اتاڭ جامبىل».
دۇيسەنبايعا دەم بەرگەن – جىر الىبى جامبىل
ال دۇيسەنبايدىڭ قولعا ىلىككەن كەلەسى حاتى – سوزبە-ءسوز سايكەس بولماعانىمەن، كەيبىر دەرەگى مەن دالدىگىنىڭ ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان، الدىڭعىسىنا ۇندەس، ۇيلەس جازىلعان. بالكىم، تىڭ مالىمەتتەرمەن تولىقتىرىلىپ، دالالىق پوشتا ارقىلى قايتا جونەلتىلگەن بولار...
«سىزگە لەنين قالاسىن قورعاپ جاتقان جاۋىنگەر قازاقتىڭ حاتى قۇستاي ۇشىپ جەتسىن، - دەيدى ول، - مەن سىرداريانىڭ جاعاسىنداعى جۋانتوبە اتتى كىشكەنتاي اۋىلدا تۋدىم. «لەنينگراد» دەگەن ءسوزدى العاش رەت ەستىگەنىمە دە كوپ بولا قويعان جوق. قازىر بۇل قالاعا جاۋ باسىپ كىردى. مەن ونىڭ قورعانىسىندا ءجۇرىپ، ەكى رەت جاراقات الدىم. جارادار بولعان مەنى الىپ كەلگەندە، ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنان «لەنينگرادتىق ورەنىم» دەگەن سوزدەرىڭىزدى وقىدىم، جامبىل اتا! ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىز مەنىڭ جۇرەگىمدى جاندىردى، مەن مايدانعا جەتكەنشە اسىقتىم. شايقاس كەزىندە فاشيست وعى ءجۇسىپوۆ دەگەن قازاق جاۋىنگەرىن مەرت قىلدى. ول 119 ءفاشيستى ولتىرگەن بولاتىن. بەيىتىنىڭ باسىندا كومانديرىمىز ونىڭ ۆينتوۆكاسىن جوعارى كوتەردى دە، ماعان بەرىپ، «كەك قايتار!» دەدى. مەن ءوز دوستارىم – قىرعىز شاميروۆكە، تاتار حارۋتديموۆكە، ۋكراين ماتەنكوعا فاشيستەردى نىساناعا ءدال ىلىكتىرۋدى ۇيرەتتىم».
مايدانگەردىڭ جازباسىنان وزىنە عانا ەمەس، وزگەلەرگە دە قاتىستى جايتتاردى جولىقتىرامىز.
مىسالى، حاتتارىنىڭ بىرىنشىسىندە – 50, ەكىنشىسىندە – 119 گيتلەرشىنىڭ كوزىن جويعان دەلىنەتىن جويقىن مەرگەن ءجۇسىپوۆ كىم بولدى ەكەن؟ ول تۋرالى تام-تۇم دەرەك تابۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كاكاشكۋر(قۇجاتتا قاتە جازىلعاندىقتان، شىن اتىن بىلە المادىق – ا.ش.) ەسىمدى بۇل بوزداق پاۆلودار وبلىسىنىڭ ۋسپەنسك اۋدانىنىڭ تۋماسى بولىپ شىقتى. دۇنيەگە كەلگەن جىلى – 1917. اسكەري شەنى – ەفرەيتور. 1942 جىلعى 15 اقپاندا ەرلىكپەن قازا تاپقان. مايداندىق «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، ونىڭ جولىن جالعاستىرۋشى دۇيسەنباي شىنىبەكوۆ «قىسقا ۋاقىت ىشىندە دوسىنىڭ سنايپەرلىك ۆينتوۆكاسىنان 68 ءفاشيستى جەر جاستاندىرعان».
قازاق مەرگەنىنەن ءدوپ اتۋدىڭ ءدارىسىن العان ۋكراين ماتەنكوعا قاتىستى مالىمەت ۇشىراستىرا قويماساق تا، قالعان ەكى دوسىنىڭ ءارى قارايعى تاعدىر-تالايى جونىندە دە ءسوز ساباقتاۋدىڭ رەتى بار.
1918 جىلى قىرعىزستاننىڭ فرۋنزە وبلىسىنىڭ كاگانوۆيچ اۋدانىنا قاراستى بەلوگوركا سەلوسىندا تۋىپ، 1940 جىلعى قازاندا وش وبلىسىنىڭ قىزىلقيا قالاسىنان اسكەرگە شاقىرىلعان اعا سەرجانت يشەنالى شاميروۆ اتقىشتار بولىمشەسىنىڭ كومانديرى بولىپتى. 1944 جىلعى اقپاندا اكەسى وسمانقۇلدىڭ قولىنا تيگەن، 51441-ءشى دالالىق پوشتادان جولداعان سوڭعى حاتىنان كەيىن مۇلدە حابار-وشارسىز كەتكەن.
تاتارستاننىڭ بونديۋجسك اۋدانى پلەەۆو دەرەۆنياسىنان 1942 جىلى ون توعىز جاسىندا مايدانعا اتتانعان ميحايل يۆانوۆيچ حارۋتديموۆ 269-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا پۋلەمەت ۆزۆودىنا جەتەكشىلىك جاساپ، كىشى لەيتەنانت شەنىن يەمدەنگەن. 1945 جىلدىڭ قاڭتارىندا شاھيد كەشەدى. اكەسىنىڭ اتى – يسلاموۆ نارۋتدين (بالاسىمەن اتى-جوندەرىندەگى سايكەسسىزدىكتىڭ سەبەبىن بىلە المادىق).
ءسويتىپ، «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى ايبىندى تولعاۋدىڭ اۆتورىمەن «ايشىلىق الىس جەرلەردەن» قاعاز بەن قالام ارقىلى تەبىرەنە تىلدەسۋى دوسقا قامقور، دۇشپانعا قاتال جاۋىنگەر دۇيسەنباي شىنىبەكوۆتىڭ بويىنداعى قازاقى ورلىك پەن وجەتتىكتى شيرىقتىرا، شىڭداي تۇسكەنى ءسوزسىز.
سەرتىندە تۇرعان سنايپەر
جانجىگىت شالدىڭ ناعىز باتىر نەمەرەسى جورىق داۋىلپازى جامبىلعا بەرگەن انتىنان ولە-ولگەنشە اينىعان جوق.
سىر وڭىرىندەگى شيەلى اۋدانىنىڭ اقتوعان اۋلىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان دۇيسەنباي جيىرما جاسىندا، ياكي 1940 جىلعى 20 قازاندا قىزىلوردا مەديتسينالىق ۋچيليششەسىنىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن جەرىنەن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، بالتىق بويىنداعى تاللين قالاسىندا ىرگە تەپكەن كىشى كومانديرلەر مەن سۇرمەرگەندەر دايارلايتىن ءبىر جىلدىق ارناۋلى كۋرسقا قابىلدانادى. سودان كوپكە سوزباي سوعىس باستالىپ كەتىپ، قورشاۋدا قالعان لەنينگرادتىڭ قورعانىس شەبىنەن ءبىر-اق شىعادى. بلوكادانىڭ العاشقى كەزەڭىنەن اقىرعى كۇنىنە دەيىن سول قاندى قاساپتىڭ ىشىندە بولادى. بۇرىنعى «قازاق سسر تاريحى» كىتابىندا كەلتىرىلگەن ەسەپ بويىنشا، ۇزىن سانى 172 نەمىس وفيتسەرى مەن سولداتىن وققا بايلاپ، قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن، «ەرلىگى ءۇشىن»، «لەنينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ناگرادتالعان.
ورانيەنباۋم پلاتسدارمىن قورعاۋشىلارعا ارنالعان مەدال
جالپى، تاريحشىلاردىڭ كوبى 1941 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن 1944 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن سوزىلعان ورانيەنباۋم پلاتسدارمىنداعى تىنىمسىز تابانتىرەستى برەست قامالىنداعى ۇلى جانتالاسقا ۇقساتادى. ۇزىندىعى 65, ەنى 20-25 شاقىرىم، بىلايشا ايتقاندا، توقىمداي عانا جەردە «ءۇش رەۆوليۋتسيا بەسىگى» - لەنينگرادتىڭ تاعدىرى شەشىلگەنى راس. بالتىق فلوتىنىڭ بىرەگەي بازاسى - كرونشتادقا قاراي جاۋدى اتتاپ باستىرماعانىمەن قويماي، نەمىس ارمياسىنىڭ ۇدەرە كەرى شەگىنۋى دە وسى ارادان باستاۋ الدى. سنايپەر دۇيسەنباي شىنىبەكوۆتىڭ اتاعى سول الاپتى شارپىعان شايقاستار كەزىندە جايىلدى.
ونىڭ ءباھادۇر بەينەسىنە مايدانگەر زامانداستارى دا، مارتەبەلى زەرتتەۋشىلەر دە بيىك باعا بەرگەن.
ماسەلەن، تاريحشى پ.س.بەلان دۇيسەنباي شىنىبەكوۆتى «كورنەكتى مەرگەن» دەيدى. ونىڭ جازۋىنشا، 1943 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ بۇل سنايپەرى 172 نەمىستى اجال قۇشتىرعان جانە مينومەتشى ماماندىعىن ۇزدىك مەڭگەرگەن، سونداي-اق جاۋ شەبىنە ەتپەتتەپ بارىپ گراناتا لاقتىرۋدىڭ شەبەرى اتانعان.
«وتان داڭقى ءۇشىن» مايداندىق گازەتىنىڭ 1941 جىلعى 21 قاراشاداعى سانىندا دۇيسەنبايدى ماراپاتتاعان مازمۇندى ماقالا باسىلسا، «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ كەزەكتى نومىرىندە «اعا سەرجانت شىنىبەكوۆ روتا مينومەتىمەن 97 ءفاشيستى جەر جاستاندىرىپ، باقىلاۋ پۋنكتىن، ەكى تىركەمەلى ارباسىن، اسحاناسىن، موتوتسيكلىن تالقاندادى جانە جاۋدىڭ جيىرما شاقتى وق اتاتىن نۇكتەسىن جويدى»، - دەگەن جولدار جارىق كورىپ، ول ولتىرگەن گيتلەرشىلەردىڭ سانى 165-كە جەتتى دەگەن مالىمەت ۇسىنىلادى.
قىزىلوردا وبلىستىق «لەنين جولى» گازەتىنىڭ 1942 جىلعى 5 جەلتوقسانداعى سانىندا جاريالانعان ساعىنىش حاتىندا مەرگەننىڭ ءوزى: «مەنىڭ سەرتىم – وتاندى قورعاۋ جولىنداعى مىندەتىمدى ابىرويمەن ورىنداۋ. وسى كۇننىڭ وزىندە ۆينتوۆكاممەن 74 ءفاشيستى، مينومەتپەن 100-دەن ارتىعىن كەلمەسكە جىبەردىم»، - دەيدى.
ال 1944 جىلعى ناگرادا پاراعىندا بىلاي دەلىنەدى: “دۇيسەنباي شىنىبەكوۆ لەنينگراد مايدانىندا اۋىر جارالى بولدى. ول ءوزىنىڭ سنايپەرلىك ۆينتوۆكاسىمەن 172 نەمىس سولداتى مەن وفيتسەرىن جويدى. 1944 جىلعى 13 ناۋرىزدا سووكيۋل دەرەۆنياسى ماڭىنداعى بيىكتىك ءۇشىن ايقاستا جاۋ جاعىنىڭ باسىم كۇشىنە قاراماستان، قارسى شابۋىلعا شىعىپ، دۇشپاننىڭ ءبىر ستانوكتى پۋلەمەتىن جانە جيىرمادان اسا گيتلەرشىل اۆتوماتشىنى جويىپ جىبەردى. ءىس جۇزىندەگى جانە جاۋىنگەرلىك ۇلكەن تاجىريبەسى بار دۇيسەنباي اسكەري قۇرامدى سوعىسقا مۇقيات ازىرلەپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ ۆزۆودى ەڭ ۇزدىك اتانىپ ءجۇر. شىنىبەكوۆ بولىمشەسىن شايقاستا وتە شەبەر باسقارادى، ءوزى ەرلىك، باتىرلىق جانە تاپقىرلىق كورسەتىپ وتىرادى”.
مىنە، وسى مىسالداردىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ قانشالىقتى مىقتى مايدانگەر بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك.
... ايتا كەتەرلىك نارسە، دۇيسەنباي شىنىبەكوۆتىڭ جاۋىنگەرلىك جولى ەستونيادا باستالىپ، ەستونيادا ءبىتىپتى.
1944 جىلعى 28 شىلدەدە جاۋ وعىنان ءجانتاسىلىم ەتكەن ەسىل ەرگە نارۆا اۋدانىنا قارايتىن كوريا دەرەۆنياسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنا قاراي ءبىر شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ورمانشىنىڭ ءۇيى ماڭىنان باقيلىق توپىراق بۇيىرىپتى.
«باتىردىڭ باسى قايدا قالماعان» دەسەڭىزشى...
امانتاي ءشارىپ
