پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى سايلاۋ جانە ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭدى ماقۇلداعانى بەلگىلى. جاڭا زاڭدا ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءۇشىن ولاردىڭ مۇشەسى 40 مىڭنان 20 مىڭعا دەيىن قىسقارتىلعان. پارتيالىق تىزىمگە ايەلدەر مەن جاستارعا 30%-دىق مىندەتتى كۆوتا دا بەلگىلەندى. وسى وزرەگىستەر جونىندە ساياساتكەرلەر مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
"ادىرنا": زاڭ جوباسىن سايلاۋدىڭ العىشارتى دەپ ەسەپتەۋگە بولا ما؟ ياعني، بيىل سايلاۋ وتە مە؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتتانۋشى:
- 30 جىل بويعى ديكتاتورلىق جۇيەدە مۇنى ساراپتاۋ وتە قيىن. نەگە دەسەڭ، ءبىر كۇن ىشىندە ەلباسى باستاعان كىشكەنتاي عانا توپ جينالادى دا، ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى ەڭسەردىك، ەندى جاڭا دەپۋتاتتار كەرەك دەپ وزدەرى تاعايىنداعان دەپۋتاتتارىن تاراتا سالادى. سوندا، مەزگىلىنىڭ اقىرىنا شەيىن وتىرۋ كەرەك دەپ ءبىر كىسى ايتپايدى. تىم-تىراقاي قاشىپ كەتەدى. سويتەدى داعىنى كەزەكتى سايلاۋدا بۇرىن ايتىلعان «جاڭالار» جايىنا قالىپ، تاراتىلعان دەپۋتاتتاردىڭ 70 پايىزى قايتىپ كەلەدى. بۇل – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ دەموكراتياسىنىڭ جوق ەكەنىن كورسەتەدى. سايلاۋلار مەزگىلسىز ءوتىپ كەلگەندىكتەن، قاشان وتەتىنى بەلگىسىز.
ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:
- جالپى دەموكراتيانىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى – دەربەس ادامعا ەركىندىك بەرۋ جانە ونىڭ قۇقىعىن ساقتاۋ.
ەكىنشىدەن، مەنشىك قۇقىعىن ساقتاۋ. ياعني، ەشبىر شەنەۋنىك كىسى مۇلكىنە قۇدا تۇسپەيدى، تارتىپ الا المايدى. بۇل جاعداي جەكە ادامنىڭ ۇلتتىق مەنشىكتىك قاسيەتى دەپ جاريالاۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ەلدە قاشان دەسە دە، قاي جەردە بولسا دا، قانداي سانمەن بولسا دا، ەسكەرتۋسىز، ماقساتسىز بەيبىت شەرۋگە رۇقساتىن بەردى. ياعني، تىكەلەي دەموكراتيالىق مۇمكىندىكتەر اشىلىپ وتىر. مۇنى توقاەۆتىڭ رەفورمالارى دەپ ايتۋعا بولادى. سايلاۋ ءوتۋى مۇمكىن.
بەكبولات قارجان، ينجەنەر-تەحنولوگ، قوعام بەلسەندىسى:
- ارينە، سولاي ەسەپتەۋگە بولادى. مەن ءوزىم قازىرگى جاعدايلارعا، ساباقتاسقان ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتقىم كەلەدى. قازىرگى جۇيەدە قانداي جۇمىستار مەن ساياسي تەحنولوگيالىق پروتسەستەر وتسە دە، مۇنىڭ بارلىعى بيلىكتىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا جاسالادى. ودان اسىرا ەشتەڭە دە ايتۋعا بولمايدى. وتە ۇزاق وتىرىپ قالعان جۇيەنىڭ قوجايىندارى وڭايلىقپەن ەلدىڭ جامباسىنا تەگىس توسەلەتىن وزگەرىستەردى جاساي سالمايدى. بۇل ولارعا ءتيىمسىز. جۇيەدەگى قوجايىنداردىڭ مۇددەلەرى ەلدىڭ مۇددەسىنەن الدەقايدا بيىك تۇر. بۇل 30 جىل بويى دالەلدەنىپ كەلدى. بىراق حالىقتىڭ ەموتسياسىن ەسەپكە الىپ، جان جاقتى وريەنتاتسيا جاساپ، بەلگىلى ءبىر توپتاردى تىزبەكتەيدى. بۇل دا كەشەگى قوسانوۆتىڭ سايلاۋعا تۇسكەنى سياقتى. مىنە، بىزدە دەموكراتيا بار دەگەن سىڭاي تانىتىپ، باتىسقا كورسەتەدى. كەشەگى پرەزيدەنت سايلاۋىندا وبسە بايقاۋشىلارى كەلىپ كەتتى. سايلاۋدىڭ قالاي وتكەنىنە ەلدىڭ كوزى جەتتى. باقىلاۋشى بولىپ باسىندا تۇردىق. زاڭسىز ءوتتى. سىرتتان «مۇنىڭ دۇرىس ەمەس» دەگەن ەشقانداي دا ءسوز ايتىلمادى. انىعىندا، ءبىز ءوز جاماۋىمىزدى ءوزىمىز جاماۋىمىز كەرەك.
قازىر ەلدە كوروناۆيرۋسقا قاتىستى توتەنشە جاعدايدا كارانتيندىك رەجيم ورنادى. نەگە ءدال وسى سايلاۋ زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ماسەلەسى كارانتين رەجيمى ۋاقىتىندا كوتەرىلىپ وتىر؟ كارانتين ۋاقىتىندا ءبارى تىنىش، ءبارى جۋاسىپ، تىنىشتىقتى ساقتايتىن فاكتورلار قالىپتاسىپ قويدى. كارانتين ۋاقىتى اياقتالعاننان كەيىن قىزعان تەمىردى سۋىتپاي، ارەكەت باستالادى. حالىقتىڭ دا جانى تىنىشتىققا ۇيرەنىپ، كونبىستىككە ابدەن توسەلگەن. بۇل فاكتور دا سايلاۋدى وتكىزىپ جىبەرۋگە قولايلى.
"ادىرنا": جاڭا زاڭ بويىنشا 20 مىڭ مۇشە جيناعان پارتيانى تىركەۋگە رۇقسات بەرگەن. بۇرىنعى 40 مىڭنان ەكى ەسە تومەندەگەن. اتالعان وزگەرىس پارتيا قۇرۋعا ۇمىتتىلەردىڭ تىركەلۋىنە مۇمكىندىك بەرە مە؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتتانۋشى:
- 40 مىڭى دا، 20 مىڭى دا، 10 مىڭى دا پارتيا قۇرۋعا اسەر ەتپەيدى. سەبەبى، پارتيانى تىركەيتىن – ادىلەت مينيسترلىگى. ونىڭ ۇستىنەن نۇسقاۋ تۇسەدى. قايدان تۇسەدى؟ ەلباسىدان تۇسەدى. نەگە دەسەڭ، نە دەگەنمەن توقاەۆ دەموكراتيانى قولداپ وتىر. بۇۇ-دا سويلەگەن سوزدەرىنەن، شەتەلگە شىققان ساپارلارىنان دەموكراتيالىق وزگەرىس جاساعىسى كەلگەنى كورىنىپ ءجۇر. ەگەر ادىلەت مينيسترلىگىنە قانداي دا ءبىر پارتيانى تىركەۋگە تاپسىرما بەرىلەتىن بولسا، ول ەشقانداي سۇراقسىز ورىندالادى. قازىر پارتيا قۇرعىشتار كوپ. ولار قول شاپالاقتاپ «جيىرما مىڭعا دەيىن ءتۇستى» دەپ قۋانادى.
ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:
- كەڭەس ۇكىمەتى مەن سول كەزدەن قالعان پارتيا قايراتكەرلەرى باسىم ەدى. بيۋروكراتتار كوپ، پارتيا قۇرۋ دا قيىن ەتىن. سوندىقتان بۇل ۇردىسكە دەموكراتيالىق اشىقتىق بەرۋ ءۇشىن ولاردى تىركەۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. ساياسي ترانزيتكە جول اشىلىپ وتىر.
بەكبولات قارجان، ينجەنەر-تەحنولوگ، قوعام بەلسەندىسى:
- بىزدە سول باياعى كسرو كەزىندەگى كوممۋنيستتەر ءالى وتىر. ال سايلاۋعا قاتىسۋعا تىركەلەتىن پارتيالارعا كەلەر بولساق، بۇل جولى دا وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا كونەتىن جاساندى پارتيالاردى وتكىزىپ، ناعىز قارسىلاستاردى تىركەتپەي تاستايدى. قۇرامىنا ونشا مۇنشا جاستاردى قوسىپ، وندا دا كوپ ەمەس، وپپوزيتسيا دا تىركەلدى، ءوتتى دەگەن ىرىمى جاسالۋى مۇمكىن. بيلىك وزىنە قارسى وپپوزيتسيالىق كۇشتەردى 30 جىل بويى تىركەگەن دە ەمەس، تىركەتپەيدى دە. نە بيلىككە، نە وپپوزيتسياعا سەنىمى جوق حالىق وسى جولى دا وتكەلدە قالىپ، سەنىمىنەن تاعى دا ايىرىلماسا ەكەن. ساياسي ترانزيت بولادى، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارمەن جۇمىس ىستەۋ باستالادى دەپ ويلامايمىن. بىزگە ءالى ۋاقىت كەرەك.
"ادىرنا": ايەلدەر مەن جاستارعا 30%-دىق مىندەتتى كۆوتا بەلگىلەندى. وسى كۆوتا دەپۋتاتتىق مانداتتىڭ ناقتى كورسەتكىشىن بىلدىرەدى مە؟ ياعني، ۇمىتكەر عانا بولىپ قالماي ما؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتتانۋشى:
- ونداي كۆوتا دەموكراتياسى دامىعان بىردە-ءبىر مەملەكەتتە جوق. دەپۋتاتتاردى سايلايتىن – سايلاۋشىلار. سايلاۋشىلار الگىلەردىڭ 30 ەمەس، 40 پايىزىن سايلايتىن شىعار؟ حالىقارالىق ۇيىمدار ارقىلى ساراپتاما جاسالۋ كەرەك. زاڭ شىعارۋشىلار ونداي قادامعا بارمايدى. ويتكەنى، بۇۇ-نىڭ كوميسسياسى مەن ەقىۇ كوميسسياسى مۇنداي زاڭدى وتكىزبەيدى. بۇلار زاڭدى وزگەرتۋ ارقىلى حالىققا تىنىش وتىرىڭدار دەمەكشى.
قازىر قحا-دان وتكەن بوجكو دەگەن دەپۋتات وتىر. قازاقستان حالقىنىڭ جەتپىس پايىزى ورنىنان كەتسىن دەپ ايقايلادى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە جازدى. ونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. دەمالسىن دەدىك. بىراق، ەشكىم وعان قۇلاق اسپادى. ءالى وتىر. كەشىرىم دە سۇراعان جوق. جۋرناليستەر سۇراق قويايىن دەسە، «جوق، مەن جاۋاپ بەرمەيمىن» دەيدى. كىم ول سوندا؟ اسپاننان ءتۇستى مە؟
مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، اسسامبلەيادان دەپۋتات سايلاۋ ەشبىر ەلدە جوق. جارايدى، ەندى دەپۋتات بولعان ەكەن... ولار وزدەرى جينالىستارىندا ۇسىنىستارىن ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە ەنگىزسىن. سونىمەن تاراسىن. ولار نەگە دەپۋتات بولۋ كەرەك؟ بۇل – دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ زاڭىنا قاراما – قارسى.
جاڭا زاڭدى جوعارى پالاتادا قابىلداۋعا اسىقپاۋ كەرەك. مەنىڭشە، ادامنىڭ جاسىنا، جىنىسىنا بولمەي، حالىق قالاعان، شىندىقتى ايتقان ادام دەپۋتات بولۋ كەرەك.
پارلامەنتىمىز ىندەرىنە كىرىپ الىپ ۇندەمەي وتىرماي، باسقا ەلدەردەگىدەي جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:
- بۇل زاڭ جاستار مەن ايەلدەردىڭ سايلاۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني، بوسقا جۇرمەيسىڭدەر، ۋاقىتى كەلگەندە سايلاناسىڭدار دەگەن ۋادە. بەلسەندىلىك كورسەتسە دەپۋتات اتانۋى ىقتيمال.
بەكبولات قارجان، ينجەنەر-تەحنولوگ، قوعام بەلسەندىسى:
- رەسمي سولاي ايتىلادى. بۇل كۆوتا دەپۋتاتتىق مانداتتىڭ ناقتى كورسەتكىشى دەپ ايتۋعا ەرتە. ءتىپتى ولاي بولماۋى دا مۇمكىن. مىنە، سەندەرگە دە ورىن بار، بىراق سەندەر كۇتە تۇرىڭدار، سەندەردىڭ ءالى دە ۋاقىتتارىڭ كەلمەدى، ۋاقىتى كەلگەن ساتتە كورەرسىڭدەر دەگەندەي بولادى. بىراق، ساياسي پراكتيكادا جۇيەنىڭ پاناسىنداعىلار كوپتەپ سول مانداتتاردى يەلەنىپ الادى. بۇل حالىقتىڭ قازىرگى ساياسي بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، ءبارى ايدان انىق دۇنيە.
جاسۇلان ءناۋرىزالى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
