Parlamenttiń tómengi palatasy saılaý jáne saıası partııalar týraly zańdy maquldaǵany belgili. Jańa zańda saıası partııalardy tirkeý úshin olardyń múshesi 40 myńnan 20 myńǵa deıin qysqartylǵan. Partııalyq tizimge áıelder men jastarǵa 30%-dyq mindetti kvota da belgilendi. Osy ózregister jóninde saıasatkerler men qoǵam belsendileriniń pikirin bilgen edik.
"Adyrna": Zań jobasyn saılaýdyń alǵysharty dep esepteýge bola ma? Iaǵnı, bıyl saılaý óte me?
Baltash Tursynbaev, saıasattanýshy:
- 30 jyl boıǵy dıktatorlyq júıede muny saraptaý óte qıyn. Nege deseń, bir kún ishinde Elbasy bastaǵan kishkentaı ǵana top jınalady da, ekonomıkalyq qıyndyqtardy eńserdik, endi jańa depýtattar kerek dep ózderi taǵaıyndaǵan depýtattaryn tarata salady. Sonda, mezgiliniń aqyryna sheıin otyrý kerek dep bir kisi aıtpaıdy. Tym-tyraqaı qashyp ketedi. Sóıtedi daǵyny kezekti saılaýda buryn aıtylǵan «jańalar» jaıyna qalyp, taratylǵan depýtattardyń 70 paıyzy qaıtyp keledi. Bul – bizdiń memlekettiń demokratııasynyń joq ekenin kórsetedi. Saılaýlar mezgilsiz ótip kelgendikten, qashan ótetini belgisiz.
Ázimbaı Ǵalı, saıasattanýshy:
- Jalpy demokratııanyń eń basty qundylyǵy – derbes adamǵa erkindik berý jáne onyń quqyǵyn saqtaý.
Ekinshiden, menshik quqyǵyn saqtaý. Iaǵnı, eshbir sheneýnik kisi múlkine quda túspeıdi, tartyp ala almaıdy. Bul jaǵdaı jeke adamnyń ulttyq menshiktik qasıeti dep jarııalaýyna múmkindik beredi. Elde qashan dese de, qaı jerde bolsa da, qandaı sanmen bolsa da, eskertýsiz, maqsatsyz beıbit sherýge ruqsatyn berdi. Iaǵnı, tikeleı demokratııalyq múmkindikter ashylyp otyr. Muny Toqaevtyń reformalary dep aıtýǵa bolady. Saılaý ótýi múmkin.
Bekbolat Qarjan, ınjener-tehnolog, qoǵam belsendisi:
- Árıne, solaı esepteýge bolady. Men ózim qazirgi jaǵdaılarǵa, sabaqtasqan máselelerge baılanysty óz oıymdy aıtqym keledi. Qazirgi júıede qandaı jumystar men saıası tehnologııalyq proester ótse de, munyń barlyǵy bıliktiń múddesi úshin ǵana jasalady. Odan asyra eshteńe de aıtýǵa bolmaıdy. Óte uzaq otyryp qalǵan júıeniń qojaıyndary ońaılyqpen eldiń jambasyna tegis tóseletin ózgeristerdi jasaı salmaıdy. Bul olarǵa tıimsiz. Júıedegi qojaıyndardyń múddeleri eldiń múddesinen áldeqaıda bıik tur. Bul 30 jyl boıy dáleldenip keldi. Biraq halyqtyń emoııasyn esepke alyp, jan jaqty orıentaııa jasap, belgili bir toptardy tizbekteıdi. Bul da keshegi Qosanovtyń saılaýǵa túskeni sııaqty. Mine, bizde demokratııa bar degen syńaı tanytyp, batysqa kórsetedi. Keshegi prezıdent saılaýynda OBSE baıqaýshylary kelip ketti. Saılaýdyń qalaı ótkenine eldiń kózi jetti. Baqylaýshy bolyp basynda turdyq. Zańsyz ótti. Syrttan «munyń durys emes» degen eshqandaı da sóz aıtylmady. Anyǵynda, biz óz jamaýymyzdy ózimiz jamaýymyz kerek.
Qazir elde koronavırýsqa qatysty tótenshe jaǵdaıda karantındik rejım ornady. Nege dál osy saılaý zańyna ózgerister engizý máselesi karantın rejımi ýaqytynda kóterilip otyr? Karantın ýaqytynda bári tynysh, bári jýasyp, tynyshtyqty saqtaıtyn faktorlar qalyptasyp qoıdy. Karantın ýaqyty aıaqtalǵannan keıin qyzǵan temirdi sýytpaı, áreket bastalady. Halyqtyń da jany tynyshtyqqa úırenip, kónbistikke ábden tóselgen. Bul faktor da saılaýdy ótkizip jiberýge qolaıly.
"Adyrna": Jańa zań boıynsha 20 myń múshe jınaǵan partııany tirkeýge ruqsat bergen. Burynǵy 40 myńnan eki ese tómendegen. Atalǵan ózgeris partııa qurýǵa úmittilerdiń tirkelýine múmkindik bere me?
Baltash Tursynbaev, saıasattanýshy:
- 40 myńy da, 20 myńy da, 10 myńy da partııa qurýǵa áser etpeıdi. Sebebi, partııany tirkeıtin – Ádilet mınıstrligi. Onyń ústinen nusqaý túsedi. Qaıdan túsedi? Elbasydan túsedi. Nege deseń, ne degenmen Toqaev demokratııany qoldap otyr. BUU-da sóılegen sózderinen, shetelge shyqqan saparlarynan demokratııalyq ózgeris jasaǵysy kelgeni kórinip júr. Eger Ádilet mınıstrligine qandaı da bir partııany tirkeýge tapsyrma beriletin bolsa, ol eshqandaı suraqsyz oryndalady. Qazir partııa qurǵyshtar kóp. Olar qol shapalaqtap «jıyrma myńǵa deıin tústi» dep qýanady.
Ázimbaı Ǵalı, saıasattanýshy:
- Keńes úkimeti men sol kezden qalǵan partııa qaıratkerleri basym edi. Bıýrokrattar kóp, partııa qurý da qıyn etin. Sondyqtan bul úrdiske demokratııalyq ashyqtyq berý úshin olardy tirkeýge múmkindik berildi. Saıası tranzıtke jol ashylyp otyr.
Bekbolat Qarjan, ınjener-tehnolog, qoǵam belsendisi:
- Bizde sol baıaǵy KSRO kezindegi kommýnıstter áli otyr. Al saılaýǵa qatysýǵa tirkeletin partııalarǵa keler bolsaq, bul joly da ózderiniń yńǵaıyna kónetin jasandy partııalardy ótkizip, naǵyz qarsylastardy tirketpeı tastaıdy. Quramyna onsha munsha jastardy qosyp, onda da kóp emes, oppozıııa da tirkeldi, ótti degen yrymy jasalýy múmkin. Bılik ózine qarsy oppozıııalyq kúshterdi 30 jyl boıy tirkegen de emes, tirketpeıdi de. Ne bılikke, ne oppozıııaǵa senimi joq halyq osy joly da ótkelde qalyp, seniminen taǵy da aıyrylmasa eken. Saıası tranzıt bolady, demokratııalyq qundylyqtarmen jumys isteý bastalady dep oılamaımyn. Bizge áli ýaqyt kerek.
"Adyrna": Áıelder men jastarǵa 30%-dyq mindetti kvota belgilendi. Osy kvota depýtattyq mandattyń naqty kórsetkishin bildiredi me? Iaǵnı, úmitker ǵana bolyp qalmaı ma?
Baltash Tursynbaev, saıasattanýshy:
- Ondaı kvota demokratııasy damyǵan birde-bir memlekette joq. Depýtattardy saılaıtyn – saılaýshylar. Saılaýshylar álgilerdiń 30 emes, 40 paıyzyn saılaıtyn shyǵar? Halyqaralyq uıymdar arqyly saraptama jasalý kerek. Zań shyǵarýshylar ondaı qadamǵa barmaıdy. Óıtkeni, BUU-nyń komıssııasy men EQYU komıssııasy mundaı zańdy ótkizbeıdi. Bular zańdy ózgertý arqyly halyqqa tynysh otyryńdar demekshi.
Qazir QHA-dan ótken Bojko degen depýtat otyr. Qazaqstan halqynyń jetpis paıyzy ornynan ketsin dep aıqaılady. Áleýmettik jelilerde de jazdy. Onyń ishinde men de barmyn. Demalsyn dedik. Biraq, eshkim oǵan qulaq aspady. Áli otyr. Keshirim de suraǵan joq. Jýrnalıster suraq qoıaıyn dese, «joq, men jaýap bermeımin» deıdi. Kim ol sonda? Aspannan tústi me?
Muny aıtyp otyrǵan sebebim, Assambleıadan depýtat saılaý eshbir elde joq. Jaraıdy, endi depýtat bolǵan eken... Olar ózderi jınalystarynda usynystaryn Úkimet pen Parlamentke engizsin. Sonymen tarasyn. Olar nege depýtat bolý kerek? Bul – dúnıejúzi elderiniń zańyna qarama – qarsy.
Jańa zańdy joǵary palatada qabyldaýǵa asyqpaý kerek. Menińshe, adamnyń jasyna, jynysyna bólmeı, halyq qalaǵan, shyndyqty aıtqan adam depýtat bolý kerek.
Parlamentimiz inderine kirip alyp úndemeı otyrmaı, basqa elderdegideı jumys isteýi kerek.
Ázimbaı Ǵalı, saıasattanýshy:
- Bul zań jastar men áıelderdiń saılaýǵa degen qulshynysyn arttyrýǵa múmkindik beredi. Iaǵnı, bosqa júrmeısińder, ýaqyty kelgende saılanasyńdar degen ýáde. Belsendilik kórsetse depýtat atanýy yqtımal.
Bekbolat Qarjan, ınjener-tehnolog, qoǵam belsendisi:
- Resmı solaı aıtylady. Bul kvota depýtattyq mandattyń naqty kórsetkishi dep aıtýǵa erte. Tipti olaı bolmaýy da múmkin. Mine, senderge de oryn bar, biraq sender kúte turyńdar, senderdiń áli de ýaqyttaryń kelmedi, ýaqyty kelgen sátte kórersińder degendeı bolady. Biraq, saıası praktıkada júıeniń panasyndaǵylar kóptep sol mandattardy ıelenip alady. Bul halyqtyń qazirgi saıası belsendiligine baılanysty. Salystyrmaly túrde qarasaq, bári aıdan anyq dúnıe.
Jasulan Naýryzáli,
"Adyrna" ulttyq portaly
