ءبىر ءاننىڭ تاريحى... (ۆيدەو)

گەرمانيانىڭ يلمەناۋ قالاسىندا، نەمىستىڭ ۇلى اقىنى گەتەنىڭ مۋزەي ءۇيى بار كورىنەدى. سول مۋزەيگە گەتەنىڭ سوزىنە جازىلعان ابايدىڭ "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ" ءəنى ۇنەمى شىرقالىپ تۇرادى ەكەن. بۇل ءəندى العاش تىڭداعاندا المان جۇرتى "گەتە جارىقتىقتىڭ وسىناۋ ولەڭىنە وسىنداي əۋەن كەرەك ەدى" دەپ تاڭ-تاماشا بولىسقان دەسەدى. Əن قازاق ءəنشىسى ماعاۋيا كوشكىنباەۆتىڭ ورىنداۋىندا شىرقالىپ جاتادى ەكەن. ماعاۋيا كوشكىنباەۆ - قازاقتىڭ ەركە قىزى، əيگىلى ءəنشى ماقپال ءجۇنىسوۆانىڭ جəنە "قازاق حاندىعى" فيلمىندە كەرەي حاننىڭ وبرازىن سومداعان تەاتر جəنە كينو اكتەرى قايرات كەمالوۆتىڭ العاشقى ۇستازى.

كەڭەس زامانىندا 650 مىڭ تۇرعىنى بار قاراعاندى قالاسىندا ەكى عانا قازاق مەكتەبى بولعانى بەلگىلى. ونىڭ ءبىرى - 85 جىلدىق تاريحى بار جامبىل اتىنداعى 7-ءىنشى مەكتەپ، ەكىنشىسى - نۇرماقوۆ اتىنداعى 2-ءشى مەكتەپ. Əمىرە قاشاۋباەۆتىڭ شəكىرتى ماعاۋيا كوشكىنباەۆ وسى 2-ءشى مەكتەپتە ۇستازدىق قىلعان. ماعاۋيانىڭ شəكىرتتەرى əيگىلى əرتىستەر قايرات كەمالوۆ پەن ماقپال ءجۇنىسوۆا دەدىك.

مىنەكي، ماعاۋيا كوشكىنباەۆ نەمىس جۇرتىنا تامىلجىتقان سول "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپتى" بۇل كۇندە ۇلتى كəرىس، جانى قازاق دانيل شين كارانتيندە جاتقان بار قازاققا مامىرلاتا شىرقاپ وتىر.

ايتپاقشى، ماعاۋيا كوشكىنباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ" ءəنىن نەمىسكە جەتكىزگەن قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى قالمۇقان يساباەۆ. ول كىسى سوعىستان سوڭ گەرمانيانىڭ وسى يلمەناۋ قالاسىنىڭ توعىز جىل كومەندانتى بولعان. ءسىرə، قاتال زاماندا قايىرىمدى كومەندانت بولسا كەرەك - يلمەناۋ تۇرعىندارى قالمۇقان اعانى جاقسى كورگەن ەكەن. وعان دəلەل قالمۇقان اعانىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن يلمەناۋمەن قارىم-قاتىناسىن ۇزبەگەنى جəنە قالەكەڭنىڭ وسى شاھارعا قاتىستى قىزىقتى حيكايالارى. سونىڭ ءبىرى، ۇمىتپاسام 1979 جىلى گيوتەنىڭ يلمەناۋداعى مۋزەي ۇيىنە "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ" ءəنى جازىلعان كۇيتاباقتى تارتۋ ەتۋى.

ايتقانداي، كەشە دانيل ءəنشى ءوزىنىڭ فب پاراقشاسىندا مەنىڭ "اۋىلعا كەتەم" دەگەن ءəنىمنىڭ ەكى شۋماعىن جاريالادى. بۇل ءəننىڭ ءسوزىن جازعان اقىن قايرات اسقاروۆ تا وسى 2-ءشى مەكتەپتىڭ تۇلەگى ەكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. مەن قايرات اقىنمەن وسى مەكتەپكە پەدوگوگيكالىق پراكتيكاعا بارعاندا، ۇمىتپاسام 1994 جىلى تانىستىم-اۋ دەيمىن. قايراتتىڭ الماش تامشينا، گاۋھار (فاميلياسىن ۇمىتتىم) كلاستاس قىزدارى بولدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن، قايرات، الماش، گاۋھار ۇشەۋى دە قارمۋ-ءدىڭ فيلفاگىنە ءتۇسىپ، ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ ماقتانىشتارىنا اينالدى. قايرات عاجاپ جىرلار جازدى، ال گاۋھار مەن الماش دومبىرامەن ەكى داۋىستا تامىلجىتىپ əن شىرقايتىن ونەرپازدىقتارىمەن تانىلدى.

"اۋىلعا كەتەمنىڭ" ءəنى 1997 جىلى شىقتى. ءƏلى ەسىمدە قايرات ەكەۋمىز - ول ستۋدەنت، مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزمەتكەرى - ءبىر قوناققا باردىق... قوناقتان كەشتەتىپ شىققان كوڭىلدى قالپىمىزبەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ۇيگە كەلدىك. مەن ول كەزدە كارمۋ-ءدىڭ جاتاقحاناسىندا تۇراتىن ەدىم. ول كەزدە جاسپىز، ءتۇننىڭ قاي ۋاعى بولسىن ولەڭ وقىپ، əن ايتىپ دۋىلداسىپ وتىرا بەرەمىز. سول ءتۇنى قايرات ءوزىنىڭ "اۋىلعا كەتەمىن" وقىدى. بۇل ءوزى ۇزاق ءəرى كوركەم جىر ەكەن. ولەڭ مەنى ەدəۋىر تولعاندىردى. سويتسەم، بۇل قايراتتىڭ سول 2-ءشى مەكتەپتىڭ 9-شى كلاسىندا وقىپ جۇرگەندە قارقارالىداعى بەسوبا اۋىلىن ساعىنىپ جازعان جىرى ەكەن. قايرات ماعان سول جولى بۇل تاريحتى دا قىزعىلىقتى عىپ ايتىپ بەردى. وسى əسەرلەر كەلەسى كۇنى "اۋىلعا كەتەم" əنىنە اينالدى...
"بەسوبا" - بەلگىلى الاشورداشى يمام Əلىمبەكوۆتىڭ اۋىلى.

ەندى "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ" ءəنىنىڭ تاريحىنا كەلەيىك. بىردە گەتە گابالباح دەگەن تاۋلى ايماققا جاياۋ ساپار شەگەدى. وسى ولكەدە گيكەلحان اتتى ءبىر بيىك شىڭ بار ەكەن. گەتە سول تاۋدى كورۋدى ياكي شىڭىنا شىعۋدى ماقسات ەتسە كەرەك. بۇل قازاقتىڭ ابىلاي حانى ولگەن 1780 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى ەكەن. جولاي گەتە سەرى تاۋ باۋرايىنداعى ءبىر اڭشىنىڭ ۇيىنە ايالداپتى. اڭشى ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا، سۇلۋ تابيعات اياسىندا ايلى تۇندە قيالى شارىقتاعان گەتەنىڭ شابىتى ويانىپ، وسى ولەڭى تۋىپتى. "جولاۋشىنىڭ تۇنگى جىرى" اتانعان ەكى-اق اۋىز وسى ولەڭدى گەتە سەرى اڭشى بايعۇستىڭ قۇلاعالى تۇرعان ەسكى ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنا قارا قارىنداشپەن ايباق-سايباق جازا سالىپتى دا، اتتانىپ كەتىپتى.

"ەڭ ۇلى مۋزىكا، ول - تىنىشتىق" دەپتى عوي ۇلى كومپوزيتورلاردىڭ ءبىرى. Əدەتتە جاس كۇندە ايعاي-شۋدى، ىردۋ-دىردۋدى جاقسى كورەمىز. جاستىق پەن سۇلۋلىق قىردىڭ قىزىل گۇلىندەي تەز وڭادى. ادام بالاسى ءۇش نىعمەتتىڭ قادىرىن بىلمەيدى ءبىرىنشىسى دەنساۋلىق، ەكىنشىسى جاقسى əيەل، ءۇشىنشىسى، وسى - جاستىق...

مەنىڭشە جاستىق دəۋرەن قىرىققا تاياپ اياقتالادى. قىرىققا قاراي جاعىنا جىبەك بايلانعان نەبىر لۇھۋ يەك سۇلۋلار - سارى قارىن تارتىپ، جىگىتتىڭ ورتەي جايناعان نەبىر جامپوزدارى قىرقىلجىڭعا اينالادى. وسى كەزدەن باستاپ، ادام تىنىشتىق ىزدەي باستايتىن سياقتى ما، قالاي...

ۇلى ابايدىڭ دا:
"ەرجەتكەن سوڭ سىيمايسىڭ كەڭ دۇنيەگە،
تىنىشتىق پەن زار بولارسىڭ باسپاناعا" دەگەنى وسى تۇس. اباي بۇل ولەڭدى لەرمونتوۆتان اۋدارعاندا قىرىققا قادام باسقان ۋاعى ەكەن. لەرمونتوۆ بولسا بۇل ءبىر اۋىز ولەڭدى شيللەردەن قوتارسا كەرەك. ال گەتە جارىقتىقتىڭ ەلسىز تاۋدا تىنىشتىق ىزدەپ قاڭعالاقتاپ جۇرگەندە 31-دەگى شاعى ەكەن دەيدى.

سويتسە، تىنىشتىق ىزدەۋ پەندە بالاسىندا ەجەلدەن بار دەرت ەكەن. "اقىندار ايتىپ وتەدى، ارمانىن بۇكىل پەندەنىڭ" دەپ سەرىك اقسۇڭقارۇلى اعامىز ايتپاقشى، ادام بالاسى ءتىلى جەتپەگەنىن اقىننىڭ اۋزىمەن ايتقىزۋعا قۇشتار عوي، جەر بەتىندە العاش تىنىشتىق ىزدەگەن اقىن الكمان دەگەن گرەكتىڭ اقىلمانى ەكەن. الكماننىڭ تىنىشتىق ىزدەپ اھ ۇرعان ءدəۋىرى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VII عاسىر كورىنەدى. الكماننان كەيىن دۇنيەدەن تىنىشتىق ىزدەۋ تاقىرىبىن كونە دۇنيەنىڭ ۇلى ويشىلدارى ۆەرگيلي، وۆيدي، تاسسو دەگەن اقىندار جالعاستىرىپتى.

گەتە دە سۇمدىق وقىمىستى ادام بولعان عوي، 31 جاسىندا ۇيىنەن شىعىپ كەتىپ، ەلسىز تاۋدا باز كەشىپ جۇرگەنى - وسى اتتارى اتالعان كونە زاماننىڭ ۇلى ويشىلدارىنا ەلىكتەگەن ءتۇرى ەكەن.

گەتەنىڭ بۇل ولەڭى كۇللى دۇنيەگە əيگىلى ولەڭ بوپ تاراپ، تالايدى تاڭداي قاقتىرادى. XIX عاسىردىڭ باسىندا بۇل ءبəيىت ورىسقا جەتەدى. ولەڭنىڭ داڭقىنا قىزىققان ورىستىڭ تالايلارى بۇل جىردى اۋدارىپ كورۋگە تəۋەكەل ەتەدى. Əيتسە دە بىرەۋى دە كەلىستىرىپ، كەمەلىنە جەتكىزە المايدى. اقىرى بۇل ولەڭدى سول كەزدە ورىمدەي جاس لەرمونتوۆ اۋدارادى. لەرمونتوۆتىڭ اۋدارماسى عاجاپ ءسəتتى بولىپ اۋدارىلعانى سونشالىقتى - بۇدان كەيىن باسقا اقىندار تəرجىمەلەۋگە تəۋەكەل ەتپەگەن دەسەدى.

ءسويتىپ كەزەك ابايعا كەلەدى. اباي بۇل ولەڭدى اۋدارعاندا 47 جاستا ەكەن. دəل وسى ياعني 1892 جىلى اباي "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپقا" əن شىعارعانعا ۇقسايدى.

وسىلايشا ابايدىڭ بۇل ءəنى Əلماعانبەت ءəنشىنىڭ ورىنداۋىندا ەلگە تاراپ كەتەدى. 1935 جىلى وسىناۋ ءəندى كومپوزيتور لاتيف حاميدي ابايدىڭ اعاسى ىسقاقتىڭ بالاسى Əرحامنىڭ ورىنداۋىندا نوتاعا ءتۇسىرىپ الادى.

قازاقتا "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپتى" قازاقى ناقىشپەن ورنەكتەپ، كەلىستىرە سالعان ۇلى ءəنشى قالي بايجانوۆ. وتكەندە كونسەرۆوتورياعا بارسام، زامانىمىزدىڭ كورنەكتى ءəنشىسى ەركىن شۇكىمانوۆ وسىناۋ ءəندى قاليدىڭ ورىنداۋىندا ەسى كەتە تىڭداپ وتىر ەكەن. مەن دە قوسا تىڭداپ، ەكەۋمىز قالەكەڭدى ءبىراز جەرگە دەيىن اپارىپ سالىپ، ءبىر جاساپ قالدىق.

2000 جىلدارى قالي بايجانوۆتىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، دەرەكتى ەڭبەك جازدىم. سويتسەم قالي "قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپتى" راديوعا جازعاندا 78 جاستا ەكەن! ءسويتىپ ءجۇرىپ، بىردە قاليدىڭ قاراعاندىدا تۇرعان ەسكى ءۇيىن تاپتىم. ونداعى ويىم قالەكەڭ عۇمىر كەشكەن باسپانانى كوزىممەن كورىپ، تىرشىلىگىن سەزىنۋ ەدى. ەسىكتى ءبىر كورىكتى كەلىنشەك اشتى. Əلگى كەلىنشەكتىڭ سۇلۋلىعىن مەن ايتايىن، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە əنتەك كىدىرىپ قالدىم...

قالەكەڭنىڭ مال دەگەندە جالعىز قارا سيىرى بولىپتى. سول جالعىز سيىرىنا ءشوپ سالام دەپ قالي اتامىز ءۇيىنىڭ الدىنداعى قوراعا ءجيى شىعىپ كەتىپ، قىزارا ءبورتىپ قايتىپ كەلەتىن كورىنەدى. سويتسە قالەكەڭ مالعا ءشوپ سالعان بوپ قىرلى ستاقانىن قارا سيىردىڭ قيسىق مۇيىزىنە تارس سوعىستىرىپ تارتىپ جىبەرەدى ەكەن دە، مۇرتىن ءبىر سيپاپ قويىپ ۇيگە كەلەدى ەكەن.

قالەكەڭ قىرىققا كەلگەن شاعىندا شəكەن ايمانوۆتىڭ تۋعان اپاسىن العان عوي. قالەكەڭنىڭ قىز الۋعا كەلگەن وقيعاسىن شəكەن اعامىزدىڭ تۋعان ءىنىسى كəۋكەن كەنجەتاەۆ قاتىرىپ ايتۋشى ەدى. وسى اپامىز قالەكەڭدى "قاتال" ۇستاسا كەرەك، اتامىزدىڭ قوراعا بارعىشتاپ قارا سيىرعا ء"شوپ سالعىش" بوپ جۇرگەنى سول كورىنەدى.

قالي بايجانوۆتىڭ سول جىلدارى بەيىتىنە باردىم. مارقۇم قاراعاندىنىڭ ميحايلوۆكاسىنداعى ەسكى بەيىتكە جەرلەنگەن ەكەن. وندا اتاقتى الاشورداشى، قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيك عالىمى، قازاقتىڭ بەس وبلىسىن لەنيننىڭ شوۆينيست جاندارالدارىمەن كۇنى بويى داۋلاسىپ وتىرىپ امان الىپ قالعان ءƏلىمحان ەرمەكوۆپەن قاتار جاتىر ەكەن. Əلەكەڭنىڭ بەيىتى ول جىلدارى كۇتىمسىز ەدى، قازىر قولعا الىنعان شىعار...

قالەكەڭنىڭ قارا سيىرىنا قايتىپ كەلەيىن. قارا سيىردى سول جىلدارى قاراعاندىنى شۋلاتقان اتاقتى "قارا مىسىقتار باندىسى" دەگەن قاراقشىلار ءəنشىنىڭ قوراسىنا ءتۇسىپ، ۇرلاپ əكەتىپتى. ءسويتىپ قارا سيىردىڭ تاعدىرى ايانىشتى اياقتالىپتى. قارا سيىردىڭ ولىمىمەن قاللەكەڭنىڭ قوراعا بارىپ ءشوپ سالعىشتىعى دا تəمəن بولعانعا ۇقسايدى...

قالەكەڭە ەرتەرەكتە قاجىمۇقان كەلىپ تۇرادى ەكەن. بىردە ەكەۋى مونشاعا بارىپ، قاجىمۇقان قاليعا ارقاسىن ەزگىزىپتى. قالەكەڭ قانشا تىرىسسا دا، اتاقتى پالۋاننىڭ قۇج-قۇج ارقاسىنا قولى باتپاپتى. قاجەكەڭ "دۇرىستاپ ەزسەيشى" دەپ كۇڭكىلدەپتى. سول-اق ەكەن قالەكەڭ مونشانىڭ بۇرىشىندا جاتقان كىرپىشتىڭ سىنىعىن بايقاتپاي الا سالىپ پالۋاننىڭ ارقاسىن ءəرلى-بەرلى جوسىتىپ جاتسا، قاجىمۇقان: "ە، باعانادان بەرى سويتپەيمىسىڭ", - دەپ ريزا بولىپتى.

ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ جاتىرمىن. Əنگە قايتا ورالايىن. قاليدان كەيىن بۇل ءəندى بالبىراتا تامىلجىتقان قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز. ستۋدەنت كەزىمدى قايرات اعانىڭ ورىنداۋىندا تۇنىمەن تىڭداۋشى ەدىم وسى ءəندى. ول كەزدە قازىرگىدەي ينتەرنەتتەن تىڭداي سالۋ جوق، قۇشاقتاپ جاتاتىن دوسىمىز پلاستينكا ەدى عوي. سوندا وسى ءəندى كارمۋ-ءدىڭ سول كەزدەگى 4 جاتاقحاناسىندا، تەرەزەسى جاپان دالاعا قاراعان ءنومىرى 720-شى بولمەمدە، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن تىڭداپ جاتىپ، ءتəتتى ۇيقىعا كەتۋشى ەدىم...

بۇگىن دە ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتىپ، فب قاراي سالسام، وسى ءəندى سەن ايتىپ جاتىر ەكەنسىڭ، دانيلجان. قاي-قايداعىنى ەسكە ءتۇسىردىڭ عوي، قۇلىنىم. ءƏنىڭ تاماشا ەكەن! Əسەرلەنىپ، توسەگىمدە ءəرلى-بەرلى اۋناقشىپ جاتىپ وسى əن تۋرالى ويىما تۇسكەندەردى جازۋدامىن. قوي، تاڭ اتىپ قالىپتى، ۇيىقتايىن، ەندى... كارانتيندى ساقتاپ....

ەرلان تولەۋتاي،

ونەرتانۋشى