جازۋشى، فولكلورشى، باسپاگەر، تاريحشى-ەتنوگراف زەينوللا مۇباراكۇلى سانىك ارامىزدا بولسا بۇگىن 85 جاسقا تولار ەدى.
قالامگەر 1935 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تارباعاتاي ايماعىنا قاراستى شاعانتوعاي اۋدانىندا بارلىق تاۋىنىڭ باۋرايىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1957 – 1970جج. ۇرىمجىدەگى «جاستار باسپاسىندا» رەداكتورلىق قىزمەت اتقارادى. 1970 – 1978جج. «حالىق جاۋى» اتانىپ بۇراتالا وبلىسىنىڭ جىڭ اۋدانىندا ەڭبەكپەن وزگەرتۋدە بولادى. سول كەزدە جيناعان ماتەريالدارىن 1980 جىلى جازۋشى ورازبەك قاناپين ەكەۋى قۇراستىرىپ، باسپادان شىعاردى. «قازاق ەرتەگىلەرى»(2 كىتاپ) «قازاق بالالار ەرتەگىلەرى»(2 كىتاپ), «قابانباي باتىر»، «قاراكەرەي قابانباي»، «قازاق ەمشىلىگى مەن دارىگەرلىگى»(العىسوزىن جازىپ، باسپاعا دايىنداعان) سىندى كىتاپتار سول جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى ەدى.
1978-جىلى اقتالعاننان كەيىن، «حالىق باسپاسىندا» رەداكتور، 1980 جىلى «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ» قازاق رەداكتسياسىنا رەداكتور، 1982 جىلى تەتە-اعا رەداكتور، 1986 جىلى اعا-رەداكتورلىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق اتاق العان، 1992-1999جج. «شىڭجاڭ جاستار ورەندەر» باسپاسىندا جەتەكشى مامان رەتىندە اعا رەداكتور بولىپ ەڭبەك ەتتى.
الماتىدان ءار جىلدارى «حان باتىر قابانباي»، «باسپاي»، «سەرگەلدەڭ»، «قازاق ەتنوگرافياسى»، «سۇلەيمەن بي» كىتاپتارى جارىق كوردى. 2017-جىلى «ان ارىس» باسپاسىنان 15 تومدىق شىعارمالار جيناعى قالىڭ قاۋىمعا جول تارتتى. ز.سانىك شىعارماشىلىعى تۋرالى «ماڭگىلىك جول»، «زەينوللا سانىك شىعارماشىلىق مۇرالارى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ، ەستەلىك ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. جازۋشىنىڭ ۇشان-تەڭىز مۇرالارى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتاردىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىنا اينالىپ، عىلىمي اينالىمعا ەندى.
قىتاي مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
2018-جىلى قۇرىلعان «زەينوللا سانىك اتىنداعى مادەنيەت قورى» – قالامگەردىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋ، زەرتتەۋمەن قاتار ادەبي-مادەني، عىلىمي باعىتتاعى ءىس-شارالاردى وتكىزىپ كەلەدى.
وقىرمانعا قالامگەردىڭ بەلگىلى شەجىرەشى، ولكەتانۋشى بەيسەنعالي سادىقانۇلىمەن بىرىگىپ جازعان قابانباي تۋرالى تاريحي-ەسسەلەرىنىڭ ءبىر پاراسىن ۇسىنامىز.
رەداكتسيادان
قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارى
جانە ەر قابانباي
قازاق حالقى ءوزىنىڭ قالىپتاسۋ ساپارىندا تايپالىق، حالىقتىق، ۇلتتىق داۋىرلەردى باستان وتكەرگەنى سياقتى، ونىڭ باتىرلىق جىرلارى دا تايپالىق، حالىقتىق، ۇلتتىق داۋىرلەردى باسىپ ءوتىپ، بىرتىندەپ دامىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتىپ وتىر. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ باتىرلىق جىرلارىنا ۇزاق تاريحتى باستان كەشىرىپ، تالاي زامانالاردى اتتاندىرىپ سالىپ، ءوز بويىنا بىرقىدىرۋ داۋىرلەردىڭ تاڭباسىن باسىپ، ءدامىن ءسىڭىرىپ كەلگەن اسىل مۇرا رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك.
«قازاق ەپوسى بىرنەشە عاسىرلاردان بەرى جاسالىپ كەلەدى. ونىڭ العاشقى جاسالۋ تاريحى قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن بايلانىستى. قازاق حالقى ەسكىدەگى باتىس تۇرىك قاعاندار ء(ۇ–Vىى ع.), قىپشاق، وعىز رۋلارى ء(ۇىىى–ح عاسىرلار), اق وردا جانە نوعايلى ورداسىنىڭ جۇرتشىلىعى، وزبەك حاندارىنىڭ تايپالارىنا ء(حىىى–حۇى ع.) كىرگەن رۋلاردان تارالادى. قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرى وسى تايپالار جونىندەگى اڭىز-اڭگىمەلەرمەن بايلانىستى».1
مىنە، مۇنان ءبىز قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ تەگى تىم ارىدا جاتقاندىعىن، ونان تالاي ءداۋىردىڭ تاڭباسىن كورۋگە بولاتىندىعىن، بۇعان قاراپ ونى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ دا وتە مۇشكىل جۇمىس ەكەندىگىن بىلە الامىز.
قازاق حالقىنىڭ اراسىنا ەجەلدەن بەرى كەڭىنەن تارالعان جانە ەرتەرەك زەرتتەلىپ، بۇكىل دۇنيەگە تانىلعان باتىرلىق جىرلارىنان – «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «قامبار باتىر» جىرلارىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. مۇنىڭ ىشىندە «الپامىستى» وزبەك، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، ت.ب. حالىقتار دا ءوز باتىرى رەتىندە جىرلايدى. مىنە، مۇنان «الپامىستىڭ» شىعۋ تەگىنىڭ ءتىپتى ۇزاقتا جاتقاندىعىن، ول ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدان بۇرىنعى ورتاق باتىرلىق جىرى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.
ال وعۋز تايپاسىنا ء(ۇىىى–ىح ع.) كىرەتىن قىپشاق رۋىنىڭ «ەپوستىق ءداستۇرى نوعايلى رۋلارىنىڭ اراسىندا كوبىرەك تارايدى. وسىدان نوعايلى، قىپشاق رۋلارىنا بايلانىستى قازاق باتىرلار جىرىنىڭ بىرنەشەۋى شىعادى. مىسالى، «قوبىلاندى باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن»، «قامبار باتىر»، ت.ب. شىعارمالاردىڭ ەڭ باستى كەيىپكەرلەرى دە، ولاردىڭ توڭىرەگىندەگىلەر دە نوعايلى مەن قىپشاق بولىپ كەلەدى». 2
قىرعىز حالقىنىڭ «ماناسى»، قاراقالپاق حالقىنىڭ «قىرىق قىزى» سياقتى قازاق حالقىنىڭ باتىرلىق جىرى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن اتپەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. مۇندا قىرىققا جۋىق باتىردىڭ ەرلىگى تىزبەكتەلە، تۇتاس الىنىپ جىرلانادى. وعان ەرتەدەگى باتىرلارمەن قاتار، ورتا عاسىر – قىرىم حاندىعىنىڭ بىرەن-ساران باتىرلارىنىڭ ەرلىگى دە ەنگەن.
جىر سوناۋ التىن وردا داۋىرىنەن باستاپ ءحىح عاسىرعا دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق تاريحىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن ايقىن بەينەلەگەن.
جىردى مازمۇنىنا قاراي ۇشكە بولۋگە بولادى.
- اڭشىباي باتىردىڭ ۇرپاقتارى – «اڭشىباي»، «پارپاريا»، «ەدىگە باتىر»، «نۋرادين»، «مۇساحان»، «وراق-ماماي»، «قاراساي-قازي»، ت.ب.
- «قارادوڭ» باتىردىڭ ۇرپاقتارى: «قارادوڭ»، «جۇبانىش»، «ءسۇيىنىش»، «ەر بەگىس»، «كوگىس»، «توگىس» «تاما»، ت.ب.
- بولەك-بولەك جەكە جىرلار: «اقجوناسۇلى ەر كەڭەس»، «ماناشاۇلى تۇياقباي»، «قىدىربايۇلى قوبىلاندى»، «ايسانىڭ ۇلى احمەت»، «الاۋ باتىر»، «شىنتەمىرۇلى تورەحان»، «قوساي باتىر»، «تەلاعىس»، «ابات»، «توعان»، «اسانقايعى»، «امەت باتىر»، «كوكشە باتىر»، «قازتۋعان»، «كورعۇلى سۇلتان»، ت.ب.
بۇلاردىڭ ىشىندە «ەر كوكشە»، «ەر قوساي»، «ەر توستىك»، «ەر ەدىگە»، ت.ب. باتىرلىق جىرلارى قىرعىز حالقىنىڭ «ماناس» ەپوسىندا دا ءسوز بولادى.
قازاق حالقىندا مۇنان باسقا دا قىرۋار باتىرلىق جىرلار بار. مۇنىڭ ىشىندە ءحۇ – ءحۇى عاسىرلارداعى وقيعالارعا بايلانىستى تۋعان باتىرلىق جىرلارى «شورا باتىر»، «قارابەك»، «تورەحان»، «ەر كوكشە»، «ەر قوساي»، ت.ب. ءحۇىى – ءحىىى عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ جوڭعار فەودالدارىنىڭ شابۋىلىنا قارسى كۇرەسىنە بايلانىستى تۋعان جىرلار: «سابالاق»، «ەر قابانباي»، «ولجاباي باتىر»، «بوگەنباي باتىر»، «جيدەباي باتىر»، «شاقشاقۇلى جانىبەك»، «شالكەز»، «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»، «ەسەنكەلدى باتىر»، ت.ب. ءحىح عاسىرداعى رەسەيدىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسكە قاتىستى تۋعان جىرلار: «كەنەسارى-ناۋرىزباي»، «بازار باتىر»، «ساتبەك»، ت.ب.
قازاق ايەلدەرىنىڭ فەودالدىق تارتىپكە قارسى تۇرىپ، باس بوستاندىعىن الۋ جولىنداعى كۇرەسىنە قاتىستى تۋعان جىرلار: «قاراشاش باتىر»، «نار قىز»، ت.ب.
قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى زورلىق تارتىسىنا قاتىستى تۋعان جىرلاردان «بوران باتىر»، «ساسىق باتىر»، «ەرمەك باتىر»، «كارىم باتىر مەن تىلەكسە باتىر»، ت.ب. ءبىر رۋدىڭ ىشىندەگى حان مەن بۇحارا، باي مەن كەدەي اراسىنداعى جاعدايلاردى كورسەتەتىن جىرلاردان «ارقالىق باتىر»، «جولامان باتىر»، «ەلقوندى باتىر»، ت.ب. بار. ال قازاق حالقىنىڭ اراسىنا كوپ تاراعان ەرتەگى-اڭىزداردى قيسسالاستىرۋدان تۋعان جىرلاردان «اۋەز باتىر»، «بوكەن باتىر»، «ورالبەك باتىر»، «قۇلا مەرگەن»، «دوتان باتىر»، «ءانۋار باتىر»، «بۇقارباي باتىردىڭ حيكاياسى» سياقتى جىرلار، شىعىس حالىقتارىنىڭ كوبىنە ورتاق بولعان حيكايالار مەن داستانداردان الىنعان جىرلاردان «كورۇعلى سۇلتان»، «قالدارحان باتىر»، ت.ب. جىرلار بار.
قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىن بىردەن تىزىمدەسەك، جۇزدەن اسۋى مۇمكىن. بىراق ولاردى جىككە ايىراتىن بولساق، وسى جوعارىدا ايتىلعان بىرنەشە توپتىڭ ىشىنە كىرەدى. ال ولاردى ءبىر-بىردەن رەتتەۋ، ارينە، الداعى مىندەت. سونىمەن قازاق باتىرلىق جىرلارىنا شولۋ جاساعاندا جانە ەر قابانبايدىڭ باتىرلىق جىر-اڭگىمەلەرىن وسىعان ۇشتاستىرعاندا ونىڭ باستى-باستى ەرەكشەلىكتەرىن مىناداي بىرنەشە تۇرگە بولۋگە بولادى:
- قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى شەتەلدەردىڭ، شەت تايپالاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ نەمەسە ولاردىڭ كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىعى ءۇشىن كەك الۋ، سولاردىڭ قۇلدىعىنان حالىقتى قۇتقارۋ نەگىزىنە قۇرىلعان، وسىلاردىڭ ىشىندە، كوبىرەك اۋىزعا الىناتىنى، باستى جاۋ بولىپ كورىنەتىنى – موڭعول فەودالدارى مەن جوڭعار شونجارلارى. بۇلاي بولۋى دا تاريحي شىندىققا ابدەن ۇيلەسىمدى، ويتكەنى سوناۋ ءحى – ءحىى عاسىرلاردا، شىڭعىسحان قازاق ساحاراسىنا شابۋىل جاساپ، بارلىق قازاق تايپالارىن، سونداي-اق بۇكىل ورتا ازيا مەن ەۋروپانىڭ كوپ بولەگىن وزىنە قاراتىپ، بيلىك جۇرگىزگەننەن، ءحۇىىى عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعىندا جوڭعار فەودالدارىنىڭ شاپقىنشىلىعى تۇبەگەيلى جويىلۋعا دەيىنگى ارالىقتا، ياعني وسى ەكى ورتاداعى التى-جەتى عاسىر بويىنا قازاقتار مەن موڭعولدار جاۋلاسىپ وتكەن. سوندىقتان «الپامىس» جىرىندا قالماق حانى تايشىققا قارسى كۇرەس سۋرەتتەلسە، «قوبىلاندى» جىرىندا قىزىلباستارعا (باسىنا قىزىل بايلاعان موڭعولدارعا) قارسى كۇرەس سۋرەتتەلەدى: ال «ەر تارعىن» جىرىندا نوعايلى ەلىنىڭ ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىتتىڭ وللالاي، بۇللالاي اتتى حاندارىنا قارسى كۇرەسى ءسوز بولسا، «قامبار باتىر» جىرىندا قالماق حانى قارامانعا قارسى كۇرەس اڭگىمەلەنەدى. ءتىپتى ءحۇىى – ءحۇىىى عاسىرلاردا تۋعان «سابالاق» (ابىلاي حان تۋرالى جازىلعان باتىرلىق جىر), «ەر قابانباي»، «ەسەنكەلدى باتىر»، ت.ب. جىرلاردىڭ ءبارى دەرلىك جوڭعار فەودالدارىنا قارسى كۇرەستى نەگىز ەتەدى. مۇنداي جاعداي ورتا ازيادا جاساۋشى باسقا حالىقتاردىڭ باتىرلىق جىرلارىندا دا كەزدەسەدى. مىسالى، قاراقالپاقتىڭ باتىرلىق جىرى «قىرىق قىزدا» كۇلايىم باستاعان قاراقالپاقتىڭ قىرىق قىزىنىڭ قالماق حانى سۇرتايشاعا قارسى كۇرەسى ايتىلعان.
- قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋى قاشان دا وسال بولمايدى. ولار كوبىندە كەرەمەت الىپ ادام نەمەسە الىپ ديۋ-تاجال پەرى، ايداھار، جەزتىرناق بولىپ كەلەدى. سوندا دا وسى باتىرلار جەڭىپ شىعادى. مىسالى، «قوبىلاندى» باتىردىڭ جاۋى بارسا بىلاي سۋرەتتەلەدى:
«بۋداقتاپ ءتۇتىن شىعادى،
مۇرنىنىڭ تىنىس لەبى ەكەن.
سىرعاۋىلدان كەم ەمەس،
بارسانىڭ تارتقان شىلىمى».
«ءبىر جەگەندە ەكى وگىزدىڭ ەتى، ەكى باتپان نان، ەكى كولدىڭ سۋىن ىشەتىن» وسىنداي الىپتى قوبىلاندى اقىرى جەڭىپ شىعادى.
بوران باتىردىڭ اڭگىمەسىندە حالىقتى اپاتقا ۇشىراتقان جەزتىرناقپەن ايقاسپاق بولعان بوران باتىر بوز اتىنا ءمىنىپ، ونىڭ مەكەنىنە كەلىپ بەكىنىپ جاتادى. باتىر اڭ اتىپ، وتقا قاقتاپ جەپ وتىرعاندا، جەزتىرناق كەلىپ وتىرا قالىپ، الاقانىن جايادى. بوران باتىر قىلىشىنىڭ ۇشىنا ەت شانشىپ، جەزتىرناققا ۇسىنادى. سوندا جەزتىرناق ۇسىنعان ەتكە قوسىپ، قىلىشتىڭ ۇشىن دا بىرگە كەرتىپ الىپ قالادى. بۇل، ارينە، جەزتىرناقتىڭ باتىرعا كورسەتكەن سەسى ەدى. بىراق باتىر مۇنى قاپەرىنە دە المايدى. تۇندە ءوز بويىمەن بىردەي ۇلكەن ءبىر توماردى اكەلىپ، كيىمىن جاۋىپ جاتقىزىپ قويادى. جەزتىرناق جاتقان توماردى بوران باتىر ەكەن دەپ، باسسالىپ ۇزىن تىرناقتارىمەن كۇتىرلەتىپ جىبەرگەندە بارىپ الدانعانىن ءبىر-اق بىلەدى. اقىرى بوران باتىر ءوزىنىڭ كۇشى مەن اقىلىنىڭ ارقاسىندا جەزتىرناقتى جەڭەدى. كەيىن كەك الماق بولىپ كەلگەن جەزتىرناقتىڭ ۇرپاعىن بوران باتىردىڭ قىزى اكەسىنىڭ اقىلى بويىنشا «قاتقان سانمەن» ۇرىپ ولتىرەدى.
قابانباي تۋرالى ايتىلاتىن ءبىر اڭىزدا دا قابانبايدىڭ جاۋى كەرەمەت الىپ ادام دەپ سۋرەتتەلەدى.
جوڭعارلاردىڭ ەڭ ۇلكەن باتىرى مىقتىم دالادا جۇرگەن جەرىندە قابانبايعا جولىعىپ قالادى دا، «مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى سىرتتاي ەستىپ، اتتەڭ، ءبىر سايىسسام دەپ ءجۇر ەدىم، بۇگىن جاقسى كەزىكتىك، ماعان ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت رۇقسات بەرىڭىز، ساۋىت-سايمانىمدى كيىپ، سىزبەن جەكپە-جەك ءبىر ايقاسام» دەيدى. بۇعان قابانباي ماقۇل بولادى. مىقتىم ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان دا تەز بارىپ، ساۋىت-سايمانىن كيىنىپ كەلەدى دە، دەرەۋ ەكى باتىر جەكپە-جەككە شىعادى. ءارى الىسىپ، بەرى الىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جەڭە المايدى. سۇراپىل شايقاستىڭ ناتيجەسىندە اقىرى ەكى باتىردىڭ دا ساۋىت-سايماندارى قاۋساپ جەرگە ءتۇسىپ، اتتارىنىڭ اياقتارى تىزەدەن جەرگە كىرىپ كەتەدى. ەڭ سوڭىندا مىقتىم باتىردىڭ اتى جىعىلىپ، قابانباي ونى ارەڭ جەڭەدى. سونىمەن مىقتىم «قازاقتى جەڭۋ قيىن ەكەن، ەندىگى جەردە ەكى جاق سوعىستى توقتاتىپ، تاتۋ-ءتاتتى وتەلىك» دەگەن كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولادى. سودان بىلايعى جەردە قازاق-موڭعول سوعىسپاي وتكەن ەكەن دەيدى.
قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارى مەن اڭگىمەلەرىندە جاۋ جاقتىڭ باتىرىن وسىنداي كۇشتى، الىپ، كەرەمەت ەتىپ كورسەتۋ جاعىمسىز جاقتى اسىرەلەگەندىك بولماسا كەرەك، قايتا وسىنداي الىپتى جەڭدىرۋ ارقىلى ءوز باتىرىنىڭ كۇشى مەن ابىرويىن ونان ءارى ايگىلەيدى.
- قازاق باتىرلارىنىڭ كوبى بالا كەزىنەن-اق باتىرلىقتىڭ بەلگىسىن كورسەتەدى. حالقىمىزدىڭ «بولار بالا بوعىنان» دەۋى دە وسىنى مەڭزەسە كەرەك. الپامىس باتىر دۇنيەگە كەلەردە شاشتى ءازيز دەگەن اۋليە، ونىڭ اكە-شەشەسىنە ايان بەرەدى. اياندا الپامىس اتتى ۇل بالا كورەتىندىگى، ونىڭ «نايزالاساڭ وتپەيتىن، قىلىش شاپشاڭ كەسپەيتىن»، «قالماققا قارسى قاس باتىر» بولاتىندىعى ايتىلادى. ال قوبىلاندى باتىردىڭ شەشەسى قوبىلاندى قۇرساقتاعى كەزدە جەرىك بولىپ:
– ايداھاردىڭ باسىن الدىرادى،
جەرىگىن سونىمەن قاندىرادى.
جەرىك ايى كەزىندە:
قاتىر-قاتىر قارا تاستى شاينادى،
جالاڭاش قارعا اۋناپ ەدى، توڭبادى.
سونىمەن ون بەس كۇن تولعاتىپ، بالا تۋعاندا ونىڭ كىندىگى «كىندىك كەسكەن ايەلدىڭ قولىن تالدىرادى». قوبىلاندى التى جاسقا كەلگەندە قارۋ الىپ قاراۋىلعا شىعادى.
«ۋاقتا1 ون ءتورت جاسار قامبار دەگەن بالا، قۇلان-كيىكتى اتىپ بەرىپ، ەلىن اسىراعان».
ەر قوساي بالا كەزىندە-اق وزىمەن بىرگە اسىق ويناپ جۇرەتىن قىرىق بالانى ەرتىپ، اكەسى ەر كوكشەنى ولتىرگەن جاۋدان كەك الۋعا اتتانادى. قابانباي دا بالا كەزىنەن ەل كوزىنە تۇسەدى. جەتى جاسىندا اكەسى قوجاقۇل باتىردى جوڭعارلار ءولتىرىپ، جەتىم قالادى. بۇل جاعداي ونى قارشادايىنان جاۋگەرلىك ومىرگە باۋليدى. ون بەس جاسىندا اعاسى ەسەنبايدى جارىپ كەتكەنىن كوزى كورگەننەن كەيىن ول اعاسىنىڭ ساۋىت-سايمانىن كيىپ، كەك الۋعا اتتانادى. سول كەزدەگى جاعداي «قابانبايدىڭ جارالىمىشى» دەگەن قيسسادا بىلاي سۋرەتتەلەدى:
– مامبەتتەن ءومىر، داۋلەن، ەر قوجاقۇل،
ەل بولىپ، قىزىق كورگەن ءبىر تالاي جىل.
ءومىر، داۋلەن ءوزى باي، ءوزى باتىر،
بۇلاردىڭ ماقتاۋىنا جەتپەيدى ءتىل.
قوجاقۇلدان ەسەنباي، ەسەنامان،
ەراسىل2 دەيتىن تاعى تۋدى ءبىر ۇل.
سول كەزدە جەرگە تالاس قازاق-قالماق،
ادامدى قويشا قىرعان وسىدان ءبىل.
الدى ون بەستە، ال ارتى جەتى جاستا،
اكەسى ءولىپ، شەشەسى قالىپتى تۇل.
قامبار، ەر كوكشە، ەر قوسايلاردىڭ ۇرپاق جالعاپ، باتىر بولعانى، سونداي-اق قارادوڭ باتىردىڭ جەتى اتاسىنا دەيىن باتىر بولعان سياقتى، قابانبايدىڭ باتىرلىعى دا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان. قابانبايدىڭ جاس كەزىندە «ەراسىل»، «ءىزباسار»، «دارابوز»، ودان «قابانباي» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى – جەكە-جەكە ۇلكەن اڭگىمە.
ءبىر اڭىزدا بىلاي دەلىنەدى: قابانبايدىڭ اسىلىنداعى اتى ءىزباسار ەكەن. قابانبايدىڭ ناعاشىسىنىڭ اۋىلىندا جۇرگەن كەزى بولسا كەرەك، ءبىر كۇنى سول اۋىل كوشىپ، ءبىر كولدىڭ جاعاسىنان وتكەندە شوشقانىڭ قالىڭ قابانى كوشتى جۇرگىزبەي قويادى. وسى كەزدە ون نەشە جاستاعى ءىزباسار قولىنا نايزا الىپ، قالىڭ قابانمەن ايقاسادى دا، ونىڭ ولايعىسىن ولاي، بۇلايعىسىن بۇلاي جايراتىپ، كوشتى باستاپ، امان-ەسەن وتە شىعادى. بالا جيەنىنىڭ باتىرلىعىنا سۇيسىنگەن ناعاشىسى ىزباسارعا باتاسىن بەرىپ، «اي، قاراعىم-اي! قابانىم-اي» دەپ اتايدى. سودان باستاپ ءىزباسار دەگەن ات قالىپ قابانباي اتانىپ كەتكەن ەكەن. بۇلاي بولۋى دا سول كەزدەگى جاعدايعا ۇيلەسەدى. ويتكەنى ول كەزدە تاعى جانۋارلار وتە كوپ. باتىرلاردىڭ كوبى الدىمەن ارىستان، جولبارىس، قابان، ايداھار سياقتى ماقۇلىقتارمەن ايقاسۋ بارىسىندا ەل كوزىنە تۇسەدى. سونىمەن بىرگە وسىنداي الىپتارعا ۇقساتقان بۇقا، بۋرا، ارىستان، جولبارىس، ايعىر، قابان، ءبورى، توبەت، ت.ب. اتتاردى قازاق حاندارى مەن بي-باتىرلارىنان كوپ كەلتىرۋگە بولادى.
ءسويتىپ ون بەس جاسىندا سوعىسقا ارالاسقان بالا باتىر قابانباي وتىز جاسقا كەلگەندە بۇكىل «ءۇش ءجۇزدىڭ ۇرانىنا» اينالادى.
بۇل جەردە مىناداي ءبىر تاريحي فاكتىنى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك: بۇقا، قابان، بۋرا، توبەت، ءبورى، ت.ب. سوزدەردىڭ قازىرگى كۇندە پالەندەي ۇلكەن ءمانى بولماعانىمەن، ءوز كەزىندە ول ءىرى حاندىقتىڭ، ۇلكەن باتىرلىقتىڭ، الىپ ايبىننىڭ سيمۆولى ەدى. مىسالى، «ءبورى – ەجەلگى تۇرىك قاعاندارىنىڭ دەربەس جاساعىنا بەرىلەتىن اتاق» بولعان. بۇقا – ح عاسىرلاردا وتكەن ءىرى نايمان حاندىعىنىڭ پاتشاسى ەدى. نايماننىڭ ۇلكەن حانى، بىلىگى بۇقاحان، ونىڭ بالاسى بي بۇقاحان (تابان) دەگەن حاندار بولعان. جالايىر رۋىنان شىققان مۇقالى دەگەن قازاق «موڭعول بۇقا اسكەرلەرىن باستاپ... جىڭجۋعا شابۋىلعا وتكەن». وسى يۋان حاندىعى تاريحىنىڭ 10-11-تومدارىن اقتارساڭىز، ونان باس بۇقا، تاي بۇقا، اس بۇقا، ۇسەيىن بۇقا، بالا بۇقا، تاس بۇقا، قوس بۇقا، بويان بۇقا، جەمىر بۇقا، قالى بۇقا، ت.ب. دەگەن اتتاردى ۇشىراتاسىز. مۇقالى سول كەزدە مونعول جاساقتارى مەن حانزۋ جاساقتارىن باستاپ، شىڭدۋ قالاسىنا دەيىن بارعان، ونىڭ جىڭدۋ قالاسىن باسقارۋعا قويعان اكىمى «جىندۋ بۇقا» دەپ اتالعان. جوعارىدا اتالعان «بۇقالاردىڭ» ءبارى دە ءبىر-ءبىر ورىننىڭ ءىرى مانساپ يەلەرى نەمەسە اسكەر باسىلارى بولعان.
مىنە، مۇنان ءبىز «بۇقا» ءسوزىنىڭ ەجەلگى حان، باتىر، بي، ءىرى مانساپ يەلەرىنىڭ ەسىمىمەن بايلانىسىپ كەلگەندىگىن كورە الامىز. مۇنداي اتتاردى قازاقتىڭ كەيىنگى تاريحىنان دا ۇشىراتۋعا بولادى. ءحۇىىى عاسىرداعى ابىلاي داۋىرىندە ءدورتۋىلدىڭ توبەت دەگەن ءبيى بولعان، ال قاسقىرباي، ءبورىباي، بۇعىباي، قوشقارباي، ت.ب. ەسىمدەردى قازىرگى قازاقتاردىڭ اراسىنان دا كوپ كەزىكتىرۋگە بولادى.
- قازاق باتىرلارىنىڭ ايەلدەرى كوبىندە باتىردىڭ ادال جارى، جاۋىنگەر سەرىگى بولىپ كەلەدى. قيىن-قىستاۋ كۇندەردە باتىرعا اقىل بەرۋشى، ازاپتان قۇتقارۋشى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. كەيدە باتىرمەن بىرگە سوعىسقا قاتىناسىپ، قان مايداندا ەرلىك كورسەتەدى. سان عاسىر قازاق ەلىنىڭ جۇرەگىن جايلاعان فەودالدىق ءتارتىپ ايەلدەردى ىسكە العىسىز ەتىپ كەمسىتىپ، وت باسى، وشاق قاسىنان شىعارماعانىمەن، حالىق ءوزىنىڭ ادال، ەرجۇرەك قىزدارىنا باتىرلىق جىرلاردىڭ تورىنەن ورىن بەرگەن.
الپامىس باتىردىڭ ايەلى گۇلبارشىن – باتىرعا شىن كوڭىلىمەن بەرىلگەن «ايداي سۇلۋ»، «الماداي قىزىل ءجۇزدى» ادال جار بولۋمەن بىرگە، اقىلدى، ەرجۇرەك ادام. ول الپامىس جورىققا كەتكەندە ۇلتاننىڭ ىستەگەن زورلىعىنا لاعىنات ايتىپ قارسى شىعادى، بالاسى جادىگەرگە ءوزىنىڭ:
– قۋات، جاردەم پىرلەردەن،
سونداي بۇگىن ءتۇس كوردىم.
جىبەك باۋلى اق سۇڭقار،
قوندىرىپپىن قولىما، – دەگەن ءۇمىتتى ءتۇسىن ايتىپ، جۇبانىش بىلدىرەدى.
قوبىلاندى باتىردىڭ ەرلىگى قۇرتقانى الۋدان باستالادى. قۇرتقا – الىپ داۋلەردىڭ پاتشاسى كوكالاننىڭ قىزى، قوبىلاندى شارت بويىنشا شويىن دىڭگەكتى ساداقتىڭ وعىمەن قاق ايىرىپ بارىپ، قۇرتقانى الادى. قوبىلاندى جىرىندا قۇرتقا زەردەلى، بىلگىر، باتىردىڭ جان سەرىگى رەتىندە جىرلانادى. جورىققا اتتاناردا قوبىلاندى ودان اقىل سۇراپ وتىرادى. جورىقتىڭ قانداي بولاتىندىعى جونىندە كۇنى بۇرىن جورامال ايتادى، باتىردىڭ ساۋىت-سايماندارىن دايىنداپ، تۇلپارىن باپتايدى...
ەر تارعىننىڭ ايەلى اقجۇنىس تارعىن قايدا بولسا، سوندا بارادى. سوعىسقا بىرگە قاتىناسادى. تارعىن بۇلعار تاۋدىڭ باۋىرىندا اس-سۋسىز قالعاندا باتىردى باعىپ-قاعىپ، قايرات بەرىپ، مەرتىككەن بەلىنىڭ جازىلۋىنا سەبەپشى بولادى. تارعىندى ولتىرمەك بولعان قارت قوجاقتى اقىلمەن قايتارىپ، اجالدان اراشالاپ قالادى.
نازىم قىز دا بايلىقتان، حاننان قامبار باتىردى ارتىق كورىپ، وعان عاشىق بولادى. بىراق قالماق حانى قارامان زورلىققا باسادى.
– قىز نازىمعا تالاسىپ،
ەكى باتىر سوعىستى.
بۇلت شايناپ، مۇز بۇركىپ،
ۇركەرمەن ايداي توعىستى.
اقىرى قامبار قاراماندى جەڭەدى، نازىم قامبارعا ومىرلىك جار بولىپ، «باتىردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، رۋحىن كوتەرىپ وتىرادى».
«ەر قوساي» جىرىنداعى اياۋكەش جونىندە دە، «تورەحان» جىرىنداعى مارجان قىز، ساۋلە جونىندە دە وسىنداي ەرلىك پەن ىزگىلىكتى ايتۋعا بولادى.
ال قابانباي باتىر مەن ونىڭ ايەلى گاۋھار باتىردىڭ ەرلىگى ءوز الدىنا ءبىر توبە. گاۋھاردىڭ اسىرەسە، 1723 جىلدان 1750 جىلعا دەيىنگى ەرلىكتەرىنىڭ ەلدەن ەرەك شوقتىعى بيىك تۇرادى. گاۋھار باتىر قارتايعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا ۇلكەن قىزى نازىم سوعىسقا اتتانىپ، قابانبايدىڭ قاسىندا بولادى. بۇعان قاراعاندا جوڭعارلارمەن بولعان كەيىنگى 40 جىلدىق سوعىسقا گاۋھار باستان-اياق قاتىناستى دەۋگە بولادى. گاۋھار – ءوز ءومىرىن ءوز ۇلتىنىڭ ازاتتىعى جولىنا ارناپ، كوك ساۋىت كيىپ، قولىنا قارۋ الىپ، جاۋمەن تىكە ايقاسقان، ەڭ كورنەكتى ايەل باتىرلاردىڭ ءبىرى، ءارى قابانبايدىڭ جاۋىنگەر سەرىگى. بۇدان سىرت بەردىقوجا جىرىندا: قابانبايدىڭ ايەلى ايگىلى قۇمالاقشى، باتىردىڭ جولىن كۇنى بۇرىن بولجاپ وتىرادى. باتىرعا ات تاڭداپ بەرەدى دەپ جىرلانادى. ال باتىر جانىبەك جونىندەگى ءبىر اڭىزدا جانىبەكتىڭ ايەلى قۇمالاق سالىپ، باتىردىڭ جولىن بولجاۋدى قابانبايدىڭ ايەلىنەن ۇيرەنگەندىگى ايتىلادى.
سايىپ كەلگەندە، الپامىس پەن گۇلبارشىن، قوبىلاندى مەن قۇرتقا، ەر تارعىن مەن اقجۇنىس، قامبار مەن نازىم، قابانباي مەن گاۋھار باتىر – ءبارى دە شىن تابىسقان جار، جاۋىنگەر دوس، ەرلى-زايىپتى باتىرلار.
- قازاق باتىرلىق جىرلارىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن ەرەكشەلىگى – باتىرعا ساي ات تۋادى. باتىردىڭ اتى وزىنە جان سەرىك، جەبەۋشى، قۇتقارۋشى، قاسيەتتى جانۋار رەتىندە سۋرەتتەلەدى. كەيدە باتىردىڭ اتىنىڭ شابىسىنا قيال-عاجايىپ ارالاسىپ، ونىڭ جۇرىسىنەن حالىق قۇدىرەتىنىڭ، ەل ايبىنىنىڭ ءدۇمپۋى، قاتۋلى عازاپ، ىزالى كەكتىڭ كەرەمەت ەكپىنى بىلىنەدى.
بايشۇبار الپامىسقا لايىقتى ات ەكەنىن ءوزى بىلدىرەدى، قىسىلتاياڭدا جاناشىر-جاردەمشى بولادى. الپامىستى زىنداننان قۇتقارادى. الپامىستىڭ جاۋى جىبەرگەن زالىم مىستان كەمپىر بايشۇباردى مىنبەك بولعاندا:
– قوس اياقتاپ تەبەدى،
سوندا كەمپىر قۇلادى،
ۇزىنىنان سۇلادى, – دەلىنەدى. «جيىرما كۇندىك جەردى جەتى كۇنگە شاق- تايتىن»، «قولتىعىندا قاناتى بار» شۇبار اتتىڭ شابىسى مەن ەكپىنى:
– ويىندى ەتى بۇلتىلداپ،
ءتورت اياقتان شىققان وت
شاقپاق تاستاي جىلتىلداپ،
كەلەدى جەلدەي زۋىلداپ،
اتقان وقتاي زىرىلداپ.
قۇيىنداي ۇشىپ كەلەدى،
جال-قۇيرىعى سۋىلداپ، – دەپ سۋرەتتەلەدى.
مىنە، وسىنداي تۇلپارعا ءمىنىپ، ايبىنمەن اتتانعان الپامىسقا ەشقانداي جاۋ شاق كەلمەي، كۇيرەپ قالادى، قاراجان، تايشىق، ۇلتان، مىستان كەمپىرلەر ارت-ارتىنان جەڭىلىپ، جەرمەن-جەكسەن بولادى.
قوبىلاندىنىڭ تايبۋىرىلى دا باتىرعا جاۋىنگەر جولداس رەتىندە جىرلانادى. باتىرعا لايىق تۇلپار ەكەنى كەر بيەنىڭ ىشىندە-اق بەلگىلى بولادى. ادام ءتىلىن بىلەدى، ايتقاندى تۇسىنەدى. اداسقاندا جول تاۋىپ بەرەدى. قىرىق كۇنشىلىك قازانعا ءبىر كۇندە جەتكىز دەگەندە تايبۋرىل «ءيا، جەتكىزەم» دەپ ۋاعدا بەرەدى. ونىڭ شابىسى:
– ارشىنداپ بۋرىل گۋلەدى،
تابانى جەرگە تيمەدى.
تاۋ مەن تاستى ورلەدى،
كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى
تىكتەپ تيگەن تۇياعى،
ساز بالشىقتاي يلەدى،
سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردان
سەكىرىپ بۋرىل جونەدى، – دەپ سۋرەتتەلەدى. سودان كەشكە تامان ونان ارى ۇدەپ، قۇلان «قۇلجانىڭ الدىن توساتىن»، «كوك قۇتان مەن قاراعاي كوتەرىلىپ ۇشقانشا بەلىنەن باسىپ اساتىن» دارەجەگە جەتەدى.
دەمەك، تايبۋرىلدىڭ شابىسىنا دا حالىق قيالى، حالىق تىلەگى ارالاسىپ جاتقانى بايقالادى.
تارعىننىڭ تارلانى مەن قامباردىڭ قارا قاسقاسىندا دا ءدال وسىنداي ەكپىن، وسىنداي ەرەكشەلىك بار. مۇنداي قيال ارالاس ەرلىكتى باسقا باتىرلاردىڭ جىرلارىنان دا كورە الامىز. مىسالى، سامەن باتىردى سايىنبۋرىلى ولىمنەن قۇتقارادى. قارابەك باتىردىڭ قۇلاشا اتى باتىردى تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ وياتىپ، جاۋدىڭ كەلە جاتقانىن بىلدىرەدى، اقىل ايتادى. ەر قوساي ءوزىنىڭ سارى اتىمەن تىلدەسەدى. تورەجان باتىردىڭ «قارعا ءجۇندى قارا اتىنان» تايبۋرىلعا ۇقساس شابىس شىعادى.
قابانبايدىڭ قۋباس اتىندا دا وسىلارعا ۇقساس ەرەكشەلىك بار. «قۇنانىندا قۇنداقتاي»، «دونەنىندە دوڭبەكتەي»، «بەستىسىندە بەلگىلى تورى» بولعان قۋباس اتتى باتىر قىرىق جىلعا جۋىق وزىنە جاۋىنگەر جولداس ەتەدى. قۋباس ات تا «كىسىنەپ»، «ەلەڭدەپ» جاۋدىڭ كەلە جاتقانىن بىلدىرەدى:
– جۇگىرىپ شىقتىم بەلەڭگە،
قۋباس ات ءشوپ جۇلمايدى دەگەنگە، –
دەپ حابارلايدى.
– اتەكە ۇلى سادىر قالىڭ قولمەن:
كەلىپ ءتۇستى وزەنگە،
ساستىم عوي، اعا، ساستىم عوي.
قابانبايدىڭ كوزى تىرىسىندە،
ەلىن شابام دەگەندە!
مەن كەلدىم جەتپىس سەگىزگە،
سەن كەلدىڭ وتىز سەگىزگە،
سەنەن باسقا ات مىنسەم،
مىنگەندەي بولدىم وگىزگە.
سەنى ءمىنىپ شاپقاندا،
تارتىنباي ءتۇستىم تەڭىزگە.
ەي، قۋباسىم، قۋباسىم،
قابانباي ءولدى دەگىزبە.
ساقالىمنىڭ اعىندا،
ولەرىمنىڭ شاعىندا
ونەرىڭ بولسا اياما.
قان مايداندا قاسقايىپ،
جابىرانباسام ماعان سەرت!
توپتى جارماي تۇيعىنداي،
تولاۋلاساڭ ساعان سەرت!
قارسى كەلگەن جاۋىما
قارا تاماق نايزامدى
قاداماسام ماعان سەرت!
ەڭ سوڭىندا قابانباي دا، قۋباس ات تا دەگەنىنە جەتىپ، سەرتىن ورىندايدى. ونىڭ شابىسىندا دا كەرەمەت ەكپىن بار:
– باتپان دا باتپان شابادى،
تۇسكە دەيىن شابادى.
تۇستە ارتىنا قاراسا،
ءۇش كۇندىك جەر قالادى.
اتەكە جىرىققا قارسى جورىقتا ءبىر اي ءجۇرىپ، ارىپ-اشىپ، قالىڭ باتىر قازىرگى تەكەس وڭىرىنە جەتكەندە:
– باتىرلار بۇل اراعا زورعا جەتتى،
جاۋىنا جىبەرمەس بوپ وردا كەتتى.
جانۋار شىن تۇلپاردىڭ ءوزى ەمەس پە،
قۋباس ات ءدال بابىنا سوندا كەپتى، –
دەپ قۋباس اتتىڭ «ءبىر اي سۋىت جۇرىستە بابىنا كەلەتىن» ەرەكشەلىگى سۋرەتتەلگەن. بۇدان باسقا قۋباس اتقا ءبىر تەڭدەگەندە قىرىق قاپ اششى تەڭدەيتىندىگى، ونىڭ تاسقا اياعى تيسە، ويىلىپ ءىزى قالاتىندىعى، قازىر تەكەستەگى ءبىر تاۋدا «قۋباس اتتىڭ ءىزى» بار ەكەندىگى اڭىز بولىپ ايتىلادى. دەمەك، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، تارعىننىڭ تارلانى، قامباردىڭ قارا قاسقاسى، قابانبايدىڭ قۋباس اتى – ءبارى دە باتىرعا لايىق تۇلپار رەتىندە باتىرمەن بىرگە جىرعا قوسىلىپ، تاماشا سۋرەت، تارتىمدى وبرازدار تاپقان.
كەيبىر جىر-اڭگىمەلەردە باتىرعا لايىق بۋرا، اتان بولادى دەپ اڭىز ەتىلەدى. قابانبايدىڭ جىرىندا ونىڭ «باسى استاۋداي»، «كوزى تاسباقاداي»، «ەكى بۇتىنىڭ اراسىنان ەل كوشكەندەي» الىپ اق باس اتانى بار ەكەندىگى ايتىلادى. ول دا باتىرعا كوپ كومەك كورسەتەدى. ءدال سول سياقتى باتىر ابىلاي حاننىڭ دا وزىنە تيەمەل اق اتان دەگەن اتانى بولعان. ول تۋرالى مىناداي اڭىز بار:
«قوقان حاندىعى مالىك دەگەن ادامدى جىبەرىپ، ابىلاي حانعا قاستىق جاساپ، ءولتىرۋدى تاپسىرادى. مالىك ابىلايدىڭ قولىنا كەلىپ، بىرنەشە جىل جۇرەدى دە، ابدەن سەنىمگە يە بولعاننان كەيىن ءبىر كۇنى تۇندە ابىلايدى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ولتىرمەك بولىپ دايىندالىپ شىققاندا، مۇنى سەزە قويعان اق اتان مالىكتىڭ ۇستىنە قونا ءتۇسىپ، جانشىپ ولتىرەدى».
- قازاق باتىرلارىنىڭ كوبى جاۋىن جەكپە-جەك سايىستا جەڭەدى. جەكپە-جەك سايىس ول كۇندەگى باتىرلىقتىڭ ءبىر شارتى جانە سىنالار جەرى بولسا كەرەك. ەكى جاقتىڭ سايىسى قاشان دا نانىمدى، سۇراپىل، قيان-كەسكى ەتىپ سۋرەتتەلەدى. جاۋ باتىرى قانشالىق الىپ، كەيىپ-كەسپىرى قانشالىق كەرەمەت بولسا دا، اقىرى جەڭىلىپ تىنادى. قازاق باتىرلارىنىڭ كۇش-قۇدىرەتىنە اسىرەلەۋلەر قوسىلىپ، ادام سۇيسىنەرلىك دارەجەدە تاماشا وبرازدى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. سونىمەن بىرگە جاۋ جاقتىڭ جاعىمسىز وبرازى دا بەرىلەدى.
الپامىستىڭ قاس جاۋى ۇلتان – ادام بالاسىنا جانى قاس، زورلىقشىل، قاتىگەز جان. ول الپامىس جوق كەزىندە ونىڭ جەتى جاسار بالاسىن كوكپارعا تارتىپ، ەلگە «ادام كورمەگەن قىزىقتى كورسەتەدى». سونداي ۇلتاننىڭ كەسپىرى:
– كەۋدەسى بولدى كەبەدەي،
مۇرتى بولدى توبەدەي.
كۇرەك ءتىسى كەتپەندەي،
كەڭىردەگىنىڭ تەسىگى
جۇگىمەن تۇيە وتكەندەي.
قۇلاعى بولدى قالقانداي،
مۇرنىنا قاراساڭ
سىعىمدالعان تالقانداي.
كوزى تەرەڭ زىندانداي،
باسقان ءىزىن قاراساڭ
كورىنەر وتتىڭ ورنىنداي،
اۋزى ۇلكەن وشاقتاي،
ازۋ ءتىسى پىشاقتاي.
وسىنداي الىپ جاۋدى، سونداي-اق وسى تەكتەس مونعول اكىمى قاراجان، مىستان كەمپىرلەردى الپامىس جەكپە-جەكتە ءبىر-بىرلەپ جەڭىپ شىعادى.
قوبىلاندى مەن قازان باتىردىڭ جەكپە-جەگى مۇنان دا قيىن بولعان. قوبىلاندىعا: «اشۋىما كەزىكپەي، كەل بەرى، بۋرىل اتىڭمەن اق ساۋىتتى قول تيگىزبەي بەر» دەپ ايبات، سەس كورسەتەدى ول. بۇلار ءبىرىن-ءبىرى سوزبەن شەنەسىپ العان سوڭ، ۇرىسقا كىرىسەدى.
سوندا ەكى باتىر:
– قارماق بولىپ قابىستى،
ات تىزەسىن بۇگىستى،
بۇگىسە-بۇگىسە تۇرىستى.
تەبىنگىگە تەر قاتىپ،
قاقىرعانى قان تاتىپ،
تۇكىرگەنى جىن تاتىپ،
قاقىرعاندا قان ءىشتى،
تۇكىرگەندە جىن ءىشتى.
قانجارمەنەن قارماستى،
سەمسەرمەنەن سەرمەستى.
قانجار قالدى قايىسىپ،..
ەرلەر جاننان ءتۇڭىلدى،
ەكەۋىنىڭ اق ساۋىت
شىعىرشىقتان سوگىلدى.
وسىلايشا ەكەۋى كوپ الىسىپ بارىپ، اقىرىندا قوبىلاندى قازاندى جەڭەدى.
سونداي-اق:
– قولىنداعى نايزاسى
قارا تاسقا تيگەندە
قارىس سۇيەم بويلاعان
الشاعىر مەن قوبىلاندى جەتى كۇن الىسادى. بارلىق امالدار قولدانىلسا دا، ءبىرىن-ءبىرى الا المايدى. اقىرى وعان قوبىلاندىنىڭ كۇشى جەتپەي، ايلامەن الادى. كوبىك، بارسا سياقتى الىپتاردى دا قوبىلاندى اقىرى جەكپە-جەكتە جەڭەدى.
ەر تارعىن دومباۋىل باتىرمەن جەكپە-جەك سايىسقا تۇسكەندە ەڭ العاشقى كەزەكتى جاۋ جاققا بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى وققا كەۋدەسىن توسەپ، اجالدىڭ اپانىنا قاراي ۇمتىلعاندىق. سونداي-اق ەردىڭ ەرلىگىن سىنايتىن ەڭ ۇلكەن كەزەڭ. تاپ بەرمەدە ارينە جاۋ ءوزىنىڭ بار قۇدىرەتىن ىسكە سالادى. ەردىڭ ەرى جاۋ قۇمارىنان شىققانشا شىداپ تۇرادى. ءوز قايراتىن ەڭ سوڭىندا كورسەتەدى. وسى بارىستا تارعىننىڭ تەڭدەسى جوق الىپ ەر ەكەندىگىن سيپاتتايدى.
قامبار باتىردىڭ قاراماندى جەڭگەندەگى جەكپە-جەك سايىسى بىلاي سۋرەتتەلەدى:
– قارامان ءداۋ مەن قامباربەك
قارسىلاسىپ قىلىش شابىستى.
اق نايزاسى ايقاسىپ،
نار بۋراداي الىستى.
قالماقتىڭ حانى قارامان
سول جاعىنان قۇلادى...
بۇدان باسقا، قامبار باتىر – اسىلىندا ءوز توبىرىن «قۇلان، كيىك اتىپ اسىراعان»، ازۋلىمەن ايقاسقان ەر. ونىڭ «ۇلكەندىگى نارداي، باسى قازانداي جولبارىستى» نايزامەن ءىلىپ الىپ، باسىنان اينالدىرىپ، قىرىق قادام جەرگە لاقتىرۋى دا قاپتال قارۋلى باتىر ەكەندىگىن سيپاتتايدى.
قابانباي دا ارسالاڭ، ارقاۋىل، دولانقارا، اتەكە جىرىق قاتارلى قاستاستارىن وسىنداي جەكپە-جەكتە جەڭەدى. اتەكەگە ەڭ اۋەلى داۋلەتباي، بوكەنباي، بارلىق باتىر جەكپە-جەك كەلىپ، جەڭىلىپ شىعادى. بۇعان شىداماعان قابانباي سوڭىندا جەكپە-جەككە ءوزى تۇسەدى:
– قابەكەڭ ايباتتانا اتتان سالدى،
اق نايزا التى قىرلى قولىنا الدى.
اشۋ مەن كارىن توگىپ، ەر قابانباي
جەكپە-جەك اتەكەگە ءوزى باردى.
تىرەسىپ ەكى باتىر ايقاسادى،
قاعىسىپ نايزامەنەن شايقاسادى.
الا الماي ءبىرىن-ءبىرى ءارى-بەرى،
اڭدىسىپ ارباسادى، بايقاسادى.
نايزالار قاعىسادى، شارقىلدايدى،
تەبىنگى ءبىر-بىرىنە سارتىلدايدى.
قاھارلى ەر قابانباي قايراتتانىپ،
كەكتى اشۋ كەۋدە كەرنەپ القىمدايدى.
قابەكەڭ قۋباس اتتى جانىپ الدى،
كۇپاردى بۇعانادان پەرىپ قالدى.
قۇلاتىپ اتەكەنى قۇرىستىرىپ،
قاڭباقتاي ءۇش كوتەرىپ جەرگە سالدى.
سوڭىنان جەڭىلگەن شاقتا اتەكەنىڭ قىزى قابانبايدان ساۋعا سۇراپ، اكەسىنىڭ سۇيەگىن الىپ قايتادى. ال قابانبايلار قىرعىزدى شاۋىپ، اقباس تايلاقتى بارىمتالاپ، ەلىنە جەڭىسپەن ورالادى.
قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ كوبىندە قازاق باتىرلارى تايسالماس، جەڭىمپاز رەتىندە سۋرەتتەلەدى. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، حالىق تىلەگىن بىلدىرسە; ەكىنشىدەن، تالان-تاراجعا تاپ بولعان، قورلانعان، شابىلعان ەلدىڭ شاپقىنشىلارعا قارسى كۇرەسى، جاۋعا كەكتى جالىندى ەرلىگى وسى جىرلارعا ارقاۋ بولعان. سوندىقتان دا مۇنداي كۇرەس ادىلەتتى، اقىلعا سىيىمدى، حالىقتىڭ قولداۋىنا يە كۇرەس بولىپ تابىلادى. قالماقتىڭ حانى تايشىقتىڭ قوڭىرات ەلىنە شابۋىلىنان «الپامىس» جىرى تۋسا، قىزىلباستاردىڭ قىپشاق ەلىنە شابۋىلىنان «قوبىلاندى» جىرى تۋعان. قاراماننىڭ نوعايلى ءازىمباي اۋىلىنا شابۋىلىنان «قامبار» جىرى تۋسا، ويماۋىت پەن تورعاۋىتتىڭ نوعايلى ەلىندەگى اقشا حانعا شابۋىلىنان «ەر تارعىن» جىرى تۋىپ وتىر. ءدال سول سياقتى اتەكە جىرىقتىڭ قابانبايدىڭ ءىنىسى قاراقۇرساقتىڭ اۋىلىن شاۋىپ اكەتۋىنەن بارىپ «قابانباي» جىرى تۋىپ وتىر.
سوندىقتان قابانباي جىرىندا:
– جاتۋشى ەك ەلىمىزدە سارى قاز جەپ،
شاباتىن ءبىز قىرعىزعا نە قىلىپ ەك.
نامىسىن قابانبايدىڭ اپەرەم دەپ،
كەرەيدەن ىزدەپ كەپتى ەر جانىبەك، –
دەپ بەيبىت جاتقان ەلگە قىرعىزداردىڭ ورىنسىز سوقتىققانىن، حالىق قىنجىلىسىن جانىبەك باتىردىڭ اۋزىنان وتە جاقسى بەرگەن. قيسسادا قابانبايدىڭ مارتتىگى، جاۋ بولسا دا، ونىڭ بالا-شاعالارىنا قابانبايدىڭ جاناشىرلىعى، قامقورلىعى نانىمدى باياندالعان. كەيىن قابانبايدىڭ كوزى تىرىسىندە ەلىن شابام دەپ كەلگەندەر دە اۋىر سوققى جەپ، جەڭىلىپ قايتادى. بۇعان قاراعاندا قازاق ءوزىنىڭ ادىلەتتى ءىسىن، ءادىل كۇرەسىن عانا جىرعا قوسىپ، ارتىنا مۇرا رەتىندە قالدىرعان. ال باسقا ەلگە شابۋىل جاساپ بارىپ، بەيكۇنا حالىقتى قاراداي قىرعىنداۋشىلىقتى حالىق باتىرلىق دەپ ەسەپتەمەگەن. سونداي-اق بىرەن-ساران جىر بولسا دا، ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراماي، سول جەردىڭ وزىنەن ءورىپ شىعا الماعان.
- قازاق باتىرلارىنىڭ تاماشا وبرازدارى، مىنەزدەمەلەرى جاسالىپ، قيال ارالاس ەرلىگى مەن ايبىنى ايقىن سۋرەتتەلگەن.
قوبىلاندى جىرىندا ونىڭ وبرازى:
– قوبىلاندىداي باتىردىڭ
تەرى تامىپ يەكتەن،
تۇگى شىعىپ بىلەكتەن،
جانى ءبىر تۋلاپ جۇرەكتەن،
توبىلعى اتقا ەر سالدى،
اق الماستى قولعا الدى.
قامشى باسىپ ساۋىرعا،
ەكپىنى ۇساپ داۋىلعا.
توبىلعى مەڭدى تورى اتپەن،
قوبىلاندى شاپتى اۋىلعا، –
دەپ بەرىلەدى.
ال «ەر تارعىن» جىرىنداعى تارعىننىڭ وبرازى بىلاي بەرىلگەن:
قارسى الدىنا قاراسا،
ادام شىدار ەر ەمەس.
قار جاۋدىردى قاباقتان...
وزىندە جوق تارعىننىڭ
اللادان باسقا تۋىسقان.
مۇنداي، مۇنداي جاۋلارعا
نەشە دۇركىن جۋىسقان.
جۋىسقان جاۋدىڭ جۇرەگى
مۇز قۇيعانداي سۋىسقان.
بۇل جىرلاردا «بىلەگىنەن تۇگى شىعىپ، قاباعىنان قار جاۋدىرعان» باتىرلاردىڭ كەلە جاتقاندىعى، ەكپىنىنەن «داۋىل» تۇرىپ، جاۋ جۇرەگىن «مۇز قۇيعانداي» سۋىتاتىن كەرەمەت ايبىن جار سالىپ تۇر. «قابانبايدىڭ سيپاتى» دەگەن قيسسادا باتىردىڭ كەلبەتى بىلاي جىرلانادى:
– ادامنان تۇسىنداعى وزگەشە قىپ،
جاراتقان قۇدىرەتى مەن پارۋاردىگەر.
بار ەكەن ماڭدايىندا قويىن توبىق،
مۇنى جۇرت باتىرلىقتىڭ بەلگىسى دەر.
قاڭتاردا تۋعان ەكەن شەشەسىنەن
ەرلىكتىڭ ۇلەس الا ەسەسىنەن.
دەنەسى ءبىر جاستاعى بالاداي بوپ،
بايقالعان عالاماتى مۇشەسىنەن.
جان بوپتى ەڭگەزەردەي الىپ دەنە،
سايما-ساي كەلگەن سىمبات بارلىق دەنە.
جاسىنان ەر ءمۇسىنى بايقالماسا،
اتايدى «نار بالا» دەپ حالىق نەگە؟!
ماڭدايى كەرە قارىس، جالپاق ەكەن،
تاناۋى دوڭەس كەلگەن، جالپاق ەكەن.
بۇركىتتەي تويات العان تۇعىرداعى،
شىعىڭقى ءتوس سۇيەگى شالقاق ەكەن.
دوڭگەلەك توبەسىنە مارجان تۇيگەن،
كيگەنى قوس شاشاقتى قالپاق ەكەن.
جان ەكەن بيىك قاباق، قويۋ قاستى،
كونەك پە دەگەندەيسىڭ كورسەڭ باستى.
ىشىنەن قالىڭ توپتىڭ تانىلاتىن
اقىرسا ارىستانداي داۋىسى اششى.
بار ەكەن قىزىل قالى يەگىندە،
ءبىر ءمىن جوق جۇمىر بىتكەن سۇيەگىندە.
تاس بار ما دەسەتىن ەل جۇرەگىندە،
بەستى اتتى قۇيرىقتان اپ جەرگە ۇراتىن
قايراتى بولعاندىقتان بىلەگىندە.
ءارى ەتتى، ءارى كوركەم، بويى بيىك
كەلىسەر ۇستىنە السا ساۋىت كيىپ،
قىراننىڭ ۇشارداعى توپشىسىنداي
تۇراتىن كوتەرىڭكى قوس ەكى يىق...
قابانبايدىڭ جاۋ توبىنا نايزاعايداي ءتيىپ، تالقانداپ بارا جاتقان سۋرەتى ءتىپتى تاماشا بەرىلگەن:
– قايراتقا مىنگەن قابانباي،
ساداق جەتەر جەرلەردى
تارتىپ كەتىپ بارادى.
قىلىش جەتەر جەرلەردى
قىرىپ كەتىپ بارادى.
ۇستاراداي جاۋ توبىن
ءتىلىپ كەتىپ بارادى.
جەكپە-جەك كەلسە نايزامەن
ءىلىپ كەتىپ بارادى.
ولەكسەسىن جاۋىنىڭ
ءۇيىپ كەتىپ بارادى.
الپىس اتاننان ءار جەرگە
ءتۇيىپ كەتىپ بارادى.
جەتپىس اتتان ءار جەرگە
جيىپ كەتىپ بارادى.
كەز كەلگەنىن قۇلاتىپ،
ۇرىپ كەتىپ بارادى.
ويسىراتىپ دۇشپانىن،
ءتۇرىپ كەتىپ بارادى.
وسىنداي ەرلىككە قيال-عاجايىپ ارالاسقان اسىرەلەۋدى قوسىپ، حالىق ءوز باتىرىنىڭ وبرازىن ونان ارى ارتتىرا تۇسەدى. مىسالى، قوبىلاندى باتىردىڭ قاسيەتتى بۇلتتارى بولادى. ول «جاز بولسا، كۇن جاقتان، قىستا جەل جاقتان، جاۋ كەلسە، جاۋ جاقتان شىعىپ»، قوبىلاندىعا جاۋ جاعدايىنان حابار بەرىپ تۇرعان. سول سياقتى قابانبايدىڭ اق تۋى «جەل جوقتا اسپان كەرنەي كۇرىلدەپ»، جاۋ كەلىپ قالعانىن حابارلاعان. كەيبىر اڭىزداردا قابانبايدىڭ اق تۋى جاۋ كەلە جاتقاندىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ساندىقتىڭ اۋزىن وزدىگىنەن اشىپ شىعاتىندىعى، جەڭىسكە جەتەردە دە جەبەۋشى بولىپ «كۇرىلدەپ» بەلگى بەرەتىندىگى ايتىلادى. قابانباي حال ۇستىندە جاتقاندا «اراسانعا ات ايتتىم، قوراسانعا قوي ايتتىم، تاڭىرىمە تاي ايتتىم، بۋىنىمدى بەكىتە كور!» دەپ اللاعا سيىنادى. اللا قابانبايدىڭ تىلەگىن قابىل الىپ، «تۇسكە دەيىن بۋىنىن قاتايتادى».
– وسى كەزدە قابەكەڭ
باتىر بوپ قايتا تۋادى.
التى قۇلاش بەلبەۋىن
بەلىنە اكەپ بۋادى.
سول بەتىندە قابانباي قۋباس اتقا ءمىنىپ، جاۋعا اتتانىپ، ەڭ سوڭىندا جاۋىن جەڭىپ، اۋىلعا امان ورالادى. بۇل ونىڭ سوعىسقا ەڭ سوڭعى رەت قاتىناسۋى بولادى. مۇنداي اسىرەلەۋ حالىق تىلەگىنىڭ اسقان مۇراتىنان، حالىقتىڭ باتىرعا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان.
- باتىرلىق جىرلار ءداۋىر وتە كەلە وزگەرگەن. كەيبىرەۋى تىم ەرتەدە تۋسا دا، وعان كەيىنگى داۋىرلەردىڭ ءدامى، بوياۋى ءسىڭىپ وتىرعان. ءتىپتى كەيبىر باتىرلىق جىرىن ءار اقىن وزىنشە جىرلاپ، ءبىر جىردىڭ بىرنەشە ءتۇرىن، ياعني ۆاريانتىن تۋدىرعان. «قوبىلاندى» جىرىنىڭ ون بەس ۆاريانتى، «قامبار» جىرىنىڭ ءتورت ۆاريانتى، «ارقالىق» جىرىنىڭ ءتورت ۆاريانتى، مىنە، وسىلاي تۋعان. مىسالى، بىزدە – «ارقالىق» جىرىنىڭ اسقار نۇسقاسى، سولتان نۇسقاسى، التاي نۇسقاسى، قابا نۇسقاسى دەگەن ۆاريانتتارى بار. بۇلاردىڭ ءبارى دە ارقالىقتىڭ ەرلىگىن وزەك ەتكەن. بىراق وقيعا جەلىسى، شىعارما قۇرىلىسى جاعىنان ءبىرى بىرىنە ۇقسامايتىن بولعاندىقتان، ارقايسىسى ءبىر-ءبىر ۆاريانتقا جاتادى.
كەيبىر باتىرلىق جىرلارعا زەر سالا قاراساق، ونىڭ تىم ەرتەدە تۋعاندىعىن بىلۋگە بولادى. مىسالى، «قوبىلاندى» جىرىندا قوبىلاندىنىڭ «قاسيەتتى بۇلتتارى» وعان قولداۋشى، جەبەۋشى، حابارشى بولىپ، وزىمەن بىرگە جۇرەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ يسلام دىنىنە كىرمەي تۇرعانداعى، ياعني سوناۋ ەرتە كەزدەگى بۇلتقا، كۇنگە تابىنعان ءداۋىردىڭ سۋرەتى ەكەنى ايدان انىق. قازاق حالقى يسلام دىنىنە ءحىى – ءحىۇ عاسىرلاردىڭ ارالىعىندا كىردى دەپ ەسەپتەسەك، وندا «قوبىلاندى» جىرىنىڭ نۇسقاسى ءحىىى عاسىردان بۇرىن پايدا بولعان دەۋگە تۋرا كەلەدى. مىنا ءبىر جىر شۋماقتارى وسى كوزقاراستى ونان ءارى سيپاتتاي تۇسەتىن سياقتى:
– جەلى تولعان جىلقىمدى
جاسانعان جاۋعا تاپسىردىم.
قورام تولعان قويىمدى
اش بورىگە تاپسىردىم.
ازۋ ءتىسى بولعانداي
جاس بورىگە تاپسىردىم!
ەگەر وسى جىر قازاق حالقى يسلام دىنىنە كىرگەننەن كەيىن تۋعان بولسا، وندا وسىنىڭ ءبارىن جيىپ، «ءبىر قۇدايعا تاپسىرعان» بولار ەدى. بۇعان قاراپ قوبىلاندى جىرىندا قازاق حالقىنىڭ يسلام دىنىنە كىرگەننەن كەيىنگى ومىرىنەن ەلەس جوق دەۋگە دە بولمايدى. ءبىز قوبىلاندى جىرىنان:
– كولگە بىتكەن جوكەنىڭ،
بۇرشىگى جوق تىكەنىڭ.
ارتىق اسقان باعاڭ جوق،
قۇدايدان سۇرار شاماڭ جوق،
وزىڭە بىتكەن مال-جاندى
ساۋعادان جيعان ەكەنسىڭ، –
دەگەن ولەڭ جولدارىن دا وقيمىز. بۇل – ارينە، ءبىر قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىن حالىقتىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز. ولاي بولسا، «قوبىلاندى» جىرى قازاق حالقىنىڭ شامان دىنىنە سەنىپ جۇرگەن داۋىرىندە پايدا بولىپ، يسلام دىنىنە كىرگەننەن كەيىن تالاي رەت جاڭعىرتىلىپ، تالاي زاماندى باسىنان كەشىرىپ، تالاي اقىننىڭ اۋزىندا مالتاداي مايدالانىپ بارىپ، بۇل كۇنگە ون بەس ۆاريانت بولىپ جەتىپ وتىر.
«قوبىلاندى» جىرى باسىپ وتكەن جولدى باسقا جىرلار دا باسقان بولۋى، كەيبىرى بۇل داۋىرگە تولىقتانىپ، اجارلانىپ جەتكەن بولۋى، كەيبىرى بۇل داۋىرگە جەتۋ ساپارىندا ارىپ-اشىپ، ۇمىتىلىپ، شىرپىلىپ، شالا-شارپى جەتكەن بولۋى: ەندى ءبىر ءبولىمى جولشىباي اپاتقا شالدىعىپ، ءوز ءىزىن قالدىرا الماي، مۇراتىنا جەتە الماي ارماندا كەتكەن بولۋى مۇمكىن.
- ەل نامىسى، جەر نامىسى، اتا مەكەننىڭ بۇتىندىگى مەن ۇلت بوستاندىعى ەجەلدەن بەرى قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىنە جەبەۋ، قايراتىنا دەمەۋ بولىپ كەلگەن. الپامىستىڭ ەرلىگى قوڭىرات ەلىنىڭ اماندىعىن قورعاۋ، بالا-شاعاسىن قۇلدىقتان قۇتقارۋ، شەتەل شاپقىنشىلارىنىڭ قۇلدانۋىنان قۇتقارۋ جولىنداعى ەرلىك بولسا، قوبىلاندىنىڭ ەرلىگى قىپشاق ەلىنىڭ بوستاندىعى جولىنداعى ەرلىك، قامبار مەن ەر تارعىننىڭ ەرلىگى اسىل جارلارى نازىم مەن اقجۇنىسكە دەگەن شىن سۇيىسپەنشىلىگىنەن باستالىپ، اقىرى نوعايلى ەلىن شاپقىنشىلاردىڭ شالماسىنان ازات ەتۋ جولىنداعى ۇلى كۇرەسكە سايادى.
قابانباي ءوزىنىڭ بۇكىل ەرلىك ءومىرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى تۇرىسىپ، قازاق ۇلتىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان. سوندىقتان دا ول ءوز كەزىندە اسقان ابىرويعا يە بولعان. قابانباي جىرىن- دا الاكول، توقتا، بارلىق، ەمىن، قىزىل ءتۇز، كۇركىلدەك (سايرام بويىندا كۇركىلدەك دەگەن جەر بار، سول بولۋى مۇمكىن), كوك باستاۋ (قاي جەر ەكەنى بەلگىسىز), اتتىڭ تاۋى، قابانباي شوقىسى، تەكەس، ت.ب. جەر اتتارى بار. بۇعان قاراعاندا ول، شىڭجاڭ وڭىرىندە كوپ جۇرگەن سەكىلدەنەدى. كەيبىر اڭىزداردا قابانباي ءۇرىمجى وڭىرىنە دە كەلگەن. باتىر ءوز كەزىندە بارقىت بەلدەن (قازىرگى ەرەنقابىرعانى كەزىندە سولاي اتايدى ەكەن) اسىپ كەلىپ، ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى جەلوزەك، شيلىوزەك دەگەن جەرلەردە قامالىپ جاتقان قالىڭ قازاق تۇتقىنداردى جوڭعارلاردىڭ قولىنان ازات ەتىپ، ولگەندەرىنە اس بەرگەن دەيدى. بۇل دا شىندىققا جاناسادى. ويتكەنى سول كەزدە شيلىوزەك دەپ اتالعان جەردى قازىر جيجيساۋزى ء(شيلى جەر) دەپ اتايدى. بۇل جەر كەزىندە جوڭعارلاردىڭ ۇلكەن پاتشالىق قورعانىنىڭ ءبىرى بولعان، ورنى قازىر دە بار. تاريحي مۇرا رەتىندە وكىمەت جاعىنان قورعالىپ وتىر. ال جەلوزەك دەپ وتىرعانى كادىمگى جەل اۋزى – ساياپىل بولۋى مۇمكىن.
وسىنداي جايت باسقا قازاق باتىرلارىنىڭ باسىنان دا وتكەن. مىسالى، «ناۋرىزباي قۇتبانبەتۇلى (1706 – 1781) – جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن باتىر. ۇلى ءجۇز شاپىراشتى تايپاسىنىڭ تولەمىس رۋىنان، ابىلاي حاننىڭ تۋ ۇستاۋشى ءۇش باتىرىنىڭ (قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي) ءبىرى، قولباسشى، ونىڭ ءومىرى جوڭعارعا قارسى كۇرەستە وتكەن –... ونىڭ 1729 جىلى شامالعان مەن قاسكەلەڭدە جەكپە-جەكتە ولتىرىلگەندىگى قازاق دالاسىنا كەڭ تاراعان. 1750 – 1752 جىلدارى ول باسەنتيىن مالايسارى، قىستىق مالاي، شاپىراشتى قاسقارى باتىرلارمەن بىرگە جوڭعارلاردى تۇرپاننان اسىرا قۋىپ، جەڭىسكە جەتكەن. كوپ قازاقتى تۇتقىننان بوساتقان.» 1
قابانباي تۋرالى جىر-داستان ءبىرشاما كوپ. باتىرلىق جىرلاردىڭ ءبىرتالايىندا قابانباي «ءۇش ءجۇزدىڭ ۇرانى» رەتىندە اۋىزعا الىنادى. «ەسەنگەلدى باتىر» جىرىندا شىڭعىس تاۋى بوكتەرىندە ابىلاي باستاعان قازاقتىڭ قالىڭ قولىمەن قالماقتار اراسىندا قاتتى سوعىس بولادى. قالماقتىڭ قامالىن الا الماي، ابىلاي ىشتەي قاتتى ناليدى، شيرىعىپ، امالسىز داعدارادى. ەشكىم بۇزۋعا ءداتى شىداماعان كەزدە قابانباي مەن ەسپەنبەت شىعىپ، بۇزادى. وسى كورىنىس جىردا بىلاي سۋرەتتەلەدى:
– بۇزاتىن ءبىر ءادىستى تاپتى باتىر،
بۇزعاندا ايعايلادى قاتتى باتىر.
نەشە مىڭ بولسا داعى كەيىنگى اسكەر،
قاپتادى «قابانبايلاپ» ارتقى باتىر.
قىسقاسى قازاق جەڭىپ قالماقتى الدى،
قابانباي «حانداي» بولىپ ارداقتالدى.
ابىلاي قابانبايدى «حان» دەپ قاقتى،
قىمباتتى ەسپەنبەتكە تونىن جاپتى.
وسىدان كەيىن قابانباي «حان باتىر» دەپ اتانىپ، ابىرويى-اتاعى بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسەدى. قابانباي ماداقتالاتىن وسىنداي جىر شۋماقتارىن «ەسپەنبەت»، «بوگەنباي»، «بەردىقوجا» ت.ب. باتىرلار تۋرالى جىرلاردان دا كەزىكتىرۋگە بولادى. دەمەك، قابانباي بىرقىدىرۋ باتىرلار جىرلارىندا وسىلايشا قوسا جىرلانىپ وتىرعان. ال قابانبايدىڭ ءوزى تۋرالى دا بىرنەشە قيسسانىڭ بار ەكەندىگى ءمالىم بولدى. 1981 جىلى «شالعىن» جۋرنالىنىڭ 2-سانىنا «ەر قابانباي» اتتى قيسسا جاريالانعان. شاعانتوعاي اۋدانىنداعى مەكەباي اقساقال مەن شاۋەشەك اۋدانىنداعى ءانۋار قوڭقاقۇلى «قابانبايدىڭ جارالمىشى» اتتى تاعى ءبىر قيسسانىڭ بار ەكەنىن ايتادى. قابانباي تۋرالى جانە ءبىر قيسسانىڭ پاريج مۇراجايىنىڭ، شىعىس قولجازبالار بولىمىندە ساقتاۋلى تۇرعانى جونىندە دە مالىمەت بار. مۇنىڭ ءوزى قابانباي جانە ول تۋرالى قيسساعا شەتەلدەردىڭ دە نازار اۋدارىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.1
قابانبايدىڭ اتەكە جىرىقپەن سوعىسى – ونىڭ ءومىرىنىڭ اقىرىندا بولعان وقيعا. بىراق ول قابانبايدىڭ ءىنىسى قۇرساقتىڭ شابىندىعا، تالان-تاراجعا ۇشىراۋى سەبەبىنەن تۋعان. سوندىقتان ول ۇلتتىق مازمۇن الىپ، بۇكىل قازاق بولىپ اتتانعان. بۇل جىردىڭ «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «قامبار» ت.ب. جىرلارىنان ەرەكشەلىگى دە مىنە، وسى جەردە، ولار بىرەر تايپا نەمەسە رۋ توڭىرەگىندە ارەكەت جاساعان. ال قابانبايدىڭ داۋىرىندە بۇكىل تايپالار ۇلت تۋى استىندا باس قوسقاندىعى ءۇشىن تۇتاس قازاق قوزعالادى. سوندىقتان قابانباي اتتاناردا بارلىق تايپانىڭ باتىرلارى جينالادى. اتاپ ايتقاندا، «ءوزى باتىر حان ابىلاي»، «قانجىعالى ەر بوگەنباي» «كەرەيدەن ەر جانىبەك»، «ءوزى جادىق جانتاي»، «كوكجارلىدان كوكجالباراق»، «مۇرىنتايدان بي بورانباي»، «شانىشقۇلدان بەردىقوجا»، «بايعانادان باتىر شورەك»، «توقپاقتان ەر قاساباي»، «توعاس قاساي»، «جۇمىق ەر داۋلەتباي»، «قاز داۋىستى قازىبەك»، «ۇيسىننەن رايىمبەك»، «قاپتاعايدان قارا شوقاي»، «تەرىس تاڭبالىدان جالعىز قاراق»، ت.ب. كەلەدى. جىڭ اۋدانىنداعى شەشەن قاريا مۇقامەتقان بىلاي دەدى: «بۇل قيسسانى بالا كەزىمدە جاتتاعان ەدىم. سوندا بۇل توپقا كەلەتىن باتىرلاردىڭ سانى بۇدان دا كوپ ەدى. تەك كەرەي ەلىنىڭ وزىنەن ون ءبىر باتىر بولاتىن. تالايىن ۇمىتىپ قالىپپىن». بۇعان قاراعاندا ءالى دە تالاي باتىر ۇمىتىلعان سياقتانادى.
تەگىندە قازاققا پالە رۋشىلدىقتان كەلگەن. رۋلاردىڭ باسى قوسىلىپ، «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس» شىعارا الماعاندىعى ءۇشىن كەزىندە ونى كىم كورىنگەن ولجالاپ كەتىپ وتىرعان. ال مىنا ءبىر داۋىردە ابىلاي حاننىڭ باسشىلىعىندا قازاق تايپا رۋلارى باس قوسىپ، تەڭ جۇمىلعاندىعىنان ءوز قارسىلاسىن قاپىسىن تاۋىپ جەڭىپ وتىرعان.
قابانباي جىرىندا وسىنداي بىرلىكتىڭ سيمۆولى تۇرعانداي سەزىلەدى. ءار ەلدىڭ ايعاي-ۇرانىنىڭ باسى بولعان وسىناۋ ەسىل ەرلەر جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستىڭ وت-جالىنىندا وسىلايشا تالاي-تالاي باس قوسقان بولسا كەرەك. ولاردىڭ اتەكە جىرىققا قارسى باس قوسۋىن سوڭعى باس قوسۋلاردىڭ ءبىرى دەپ مەجەلەمەكپىز.
- سۇراپىل سوعىسقا قاتىناسىپ، قارا توپىر قالىڭ قولمەن ايقاسقان باتىرلاردىڭ جارالانباي قالۋى مۇمكىن ەمەس. وسىنداي جاعدايدا باتىرلاردىڭ قانداي توزىمدىلىك ىستەگەنىن كورەلىك. كەيبىر باتىرلار – «وتقا سالسا كۇيمەيتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن»، «وق وتپەيتىن، قىلىش كەسپەيتىن» ادام (قوبىلاندى). ال ەر تارعىن بۇلعار تاۋىنىڭ باۋىرىندا بەلىنەن مەرتىگىپ، دالادا قالادى دا، اقجۇنىستىڭ باعىپ-قاعۋىمەن قايتا قايراتىنا مىنەدى.
قابانباي باتىر تۋرالى مىناداي اڭىز تارالعان: ىلە وڭىرىندە «قابانباي شوقىسى» دەگەن شوقى بار. بۇل وڭىردە قازاق پەن جوڭعاردىڭ قاتتى سوعىسى بولادى. سوعىس كەزىندە قابانباي جارالانىپ، ونىڭ ءبىر اياعىن ساداقتىڭ وعى ءۇزىپ كەتەدى. مۇنى ميزەمەي، ءبىر اياعىن سالاقتاتىپ شابا بەرسە كەرەك. سوندا جانىنداعى ءبىر سەرىگى «باتىر، ءبىر اياعىڭىز سالاقتاپ بوس ءجۇر عوي» دەگەندە قابانباي «قانجىعاعا بايلاي سالشى» دەپ جاۋدى جايپاي بەرىپتى-مىس. كەشكە جاقىن سوعىس اياقتالعاننان كەيىن، قابەكەڭ ۇزىلگەن اياعىن ورنىنا سالدىرىپ، ءبىر ءتۇن ەم-دوم جاساپ، سورپالانىپ، ەرتەڭىندە اتتانىپ كەتەدى. سودان بىلاي وسى تاۋ «قابانباي شوقىسى» اتانىپتى.
باتىرلارىمىزدىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ قاھارمان ەرلىگى، ۇلتىمىزدىڭ قايسار قاسيەتى سىڭىرىلگەن. بۇرىنعى اقىن-جىراۋلارىمىز اسقان شەبەرلىكپەن بۇكىل ۇلتىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن حالىق سۇيگەن باتىردىڭ باسىنا جيناقتاي بىلگەن. ولاردىڭ باسىنان وتكەن ايانىشتى، قيان-كەسكى، شىتىرمان ەرلىك وقيعالار – حالقىمىزدىڭ باسىپ وتكەن جولى.
بۇل جەردە زەرتتەۋگە ءتيىستى مىناداي جايتتى ەسكە سالماقپىز. «ەر قابانباي» جىرىندا ءسوز بولاتىن قىرعىز جانە ونىڭ باتىرى اتەكە جىرىق قازىرگى ءبىز ايتىپ جۇرگەن قىرعىز بولماسا كەرەك. قالماقتاردىڭ ءبىر بولىگى بولۋى مۇمكىن. بۇعان مىناداي دالەل كەلتىرمەكپىز: بىرىنشىدەن، بىرقىدىرۋ قىرعىز جولداستار قىرعىز تاريحىندا اتەكە جىرىق دەگەن ادامنىڭ بارىن ەستىمەگەندىكتەرىن ايتادى: ەكىنشىدەن، ەرتە كەزدە قازاقتاردىڭ مونعولداردى قىرعىز دەپ قوياتىن ادەتى دە بار ەدى. مەنىڭ بالا كەزىمدە ۇلكەندەر تولى اۋدانىنداعى مامىربەك تورەنىڭ اۋىلىن قىرعىزدىڭ اۋىلى دەپ اتاۋشى ەدى. مۇنىسى تورەنىڭ تەگى مونعول دەگەندىك ەدى. ۇشىنشىدەن، مونعولداردىڭ ىشىندە قازاقشا سويلەيتىن، بىراق ءدىنى مەن سالتى مونعولدارمەن ۇقساس حالىق بار. ولار ءوزىن «قىرعىز» دەپ اتايدى. ال قاراپايىم قازاق ولاردى «كاپىر قىرعىز» نەمەسە «قالماق قىرعىز» دەيدى. مۇنداي قىرعىزداردى دۇربىلجىڭ، شاۋەشەك اۋداندارىنان قازىر دە كەزدەستىرۋگە بولادى. «ەر قابانباي» جىرىندا ابىلايدىڭ اۋزىنان:
– ءورىستى بۇزىپ جىلقى العان،
كۇيمەنى بۇزىپ، قىز العان.
قىناداي قىرىپ ەلىڭدى،
بۇل جوڭعار نە قىلماعان، – دەگەن سوزدەر بار. بۇعان قاراعاندا قابانباي سوعىسقان بۇل قىرعىزداردى جوڭعارلاردىڭ ءبىر بولىگى دەۋگە بولادى.
ال قىرعىز حالقىنىڭ اڭىزدارىندا قابانباي ولاردىڭ ۇلكەن قامقورشىسى رەتىندە اڭگىمەلەنەدى. قىزىلسۋ قىرعىزدارىنىڭ ىشىندە مىناداي اڭىز تارالعان. قىرعىزدىڭ ايگىلى باتىرى اجىبەك جوڭعارلارمەن بولعان ءبىر رەتكى سوعىستا ۇلكەن ساتسىزدىككە ۇشىراپ، تۇتقىنعا تۇسەدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كۇندەردە ونى قازاقتىڭ قابانبايى كەلىپ قۇتقارىپ، جانىنا وتىز ادام قوسىپ، ەلىنە اپارىپ سالادى. بۇعان قاتتى رازى بولعان اجىبەك باتىر ەلىنە بارعاننان كەيىن الگى وتىز قازاققا ۇلكەن قوشامەت كورسەتەدى. ارقايسىسىنا بىردەن ايەل اپەرىپ، قورالاپ ەنشى بەرىپ، وتاۋلاپ ءۇي تىككىزەدى. اقىرى بۇل قازاقتار قايتپاي، قىرعىز ەلىنە ءسىڭىپ كەتەدى دە، كەيىن ءۇرىم-بۇتاعى وسە كەلە قىرعىز ىشىندە قازاق رۋى اتانادى. بۇلاردىڭ ۇرپاعىن قازىرگى قىزىلسۋ وبلىسىنىڭ اقشي اۋدانىنان كەزىكتىرۋگە بولادى. قابانبايدىڭ قىرعىز بالا ەردەنەمەن دوستىعى دا تاماشا دوستىق.
قابانباي باتىردىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن ەرەكشەلىگى ايبىنىندا. ونىڭ ايبىندى ەرلىگى ادامدار جۇرەگىندە تەرەڭ ىقپال، وشپەس ءىز قالدىرعان. قابانبايدىڭ ءوزى عانا ەمەس، ءتىپتى ونىڭ ەسىمى دە ەل ءۇشىن ماقتانىش بولعان. «ەڭلىك – كەبەك» جىرىندا:
ناعاشىم بايجىگىتتە ەر قابانباي،
بەرگەن جوق شەشەمدى دە باي تابا الماي، – دەۋى دە، مىنە، وسىنداي ماقتانىش سەزىمىنەن تۋسا كەرەك. ءوز كەزىندە قابانبايدىڭ كەرەمەت ەرلىگىن كورگەندەر ارتىنا مىناداي اسىل سوزدەر قالدىرعان. قاراقىپشاق ەرنازار باتىر جانىبەك باتىردان:
– ومىرىڭدە كىمنىڭ ەرلىگى ەرەن دەپ بىلەسىڭ؟ – دەپ سۇراعان ەكەن. سوندا جانىبەك:
– قابانبايداي باتىر بولعان ەمەس، قابانباي ارۋاقتى باتىر ەدى، ءبىر ءوزى كەلە جاتقاندا ەكپىنىنەن 400 – 500 ادامنىڭ ءدۇمپۋى ءبىلىنۋشى ەدى. قابانباي قارا ءنوپىر جاۋعا تيىسكەندە كىرگەن جاعى ەسىك، شىققان جاعى جول بولىپ قالا بەرۋشى ەدى، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
قابانبايدىڭ ەسىمى ءوز كەزىندە قازاقتارمەن قاتتى جاۋلاسقان جوڭعارلاردىڭ جۇرەگىندە سۇراپىل كۇش پەن سەستى ايباردىڭ جويقىن ءىزىن قالدىرعان. كەزىندە جوڭعارلار:
– قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي
اتقا ءمىندى دەگەندە
جۇرتىڭدى تاستاپ قاشا بەر، –
دەپ ماتەلدەيدى ەكەن. ءتىپتى بۇل جوڭعارلاردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى ەسەپتەلەتىن قازىرگى بايىنعۇلى مونعولداردىڭ ىشىندە دە قابانباي كەرەمەت كۇشتى الىپ رەتىندە اڭگىمەلەنەدى ەكەن.
سايىپ كەلگەندە، الپامىس، قوبىلاندى، ەر تارعىن، قامبار باتىرلار ءوز ءداۋىرىنىڭ ورەسى بيىك باتىرى بولعانى سياقتى، قابانباي دا جوڭعارعا قارسى سوعىس ءداۋىرىنىڭ الىبى، حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى، ءارى ارۋاقتى ۇرانى دەۋگە بولادى. الپامىس، قوبىلاندى، نارىن، قامبار سياقتى ونىڭ ەسىمى ەل جۇرەگىنەن وشپەس ورىن العان.
جوعارىدا ايتقاندارىمىز – قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ، سونداي-اق قابانباي جونىندەگى باتىرلىق جىر-اڭىزداردىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى.
