سوڭعى ۋاقىتتا بالالارعا ەكپە سالۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى پىكىرتالاستار وزەكتى بولۋدا. ەكپەنى ەگۋگە قارسى ادامداردىڭ سانى قايتادان ءوسىپ جاتىر. وسى تاقىرىپقا بايلانىستى بالالار ومبۋدسمەنى اننا كۋزنەتسوۆا ءسوز سويلەدى. «مەل» سايتى دوكتور اندەرسوننىڭ ونكولوگيالىق ورتالىعى دايىنداعان ءماتىندى جاريالايدى: وندا ۆاكتسينانىڭ پايدا بولۋى ارقاسىندا تاريحتا قالعان اۋرۋلار ءتىزىمى كورسەتىلگەن.
شەشەكتى جۇقتىرۋ وڭاي بولعاندىقتان، ول تەز تارالا باستادى. ينفەكتسيانى توسەك-ورىن تىسى ارقىلى نەمەسە ناۋقاس اداممەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ تە جۇقتىرۋعا بولاتىن ەدى. باستاپقى كەزدە اۋرۋ تۇماۋ سياقتى باستالدى، سودان كەيىن تەرىدە كوپتەگەن جارالار پايدا بولدى، جارا پايدا بولعان جەردە تىرتىق قالدى. شەشەكتەن كەيىن ءتىرى قالعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى كورۋ مۇمكىندىگىنەن جارتىلاي نەمەسە تولىعىمەن ايىرىلعان.
شەشەكتىڭ تارالۋى ۆاريولياتسيا – شەشەكتى ادەيى جۇقتىرۋدى ەنگىزگەننەن كەيىن باياۋلاي باستادى. ساۋ ادامعا ناۋقاستىڭ شەشەك قۋىسىنىڭ ىشىندەگىسىن ەنگىزدى، سودان كەيىن ول شەشەكپەن جەڭىل تۇردە اۋىرعان. بۇل اۋرۋعا قارسى ۆاكتسيناتسيانىڭ وسى ءادىسىن XVIII عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپاعا وسمان يمپەرياسىنان ۇلىبريتانيا ەلشىسىنىڭ ايەلى، اريستوكرات مەري ۋورتلي مونتاگا اكەلگەن. سول كەزدەگى كاسىبي دارىگەرلەر اراسىندا بۇل ادىسكە بايلانىستى داۋ تۋىنداعان، بىراق، XVIII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن شەشەكپەن كۇرەسۋدىڭ جالعىز ءتيىمدى جولى وسى ءادىس بولىپ قالا بەردى.
ۆارياتسيانىڭ كومەگىمەن بريتاندىق كورولدىك جۇپتىڭ بالالارى ەگىلدى.
1790-شى جىلدارى اعىلشىن دارىگەرى ەدۆارد دجەننەر سيىر شەشەگىنىڭ كومەگىمەن ۆاكتسيناتسيالاۋدىڭ قاۋىپسىز ءادىسىن ويلاپ تاپتى. ول بۇل اۋرۋدى جۇقتىرعان ادامداردا سالىستىرمالى تۇردە جەڭىل فورمادا پايدا بولاتىن شەشەك اۋرۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىن اڭعارعان. 1796 جىلى شەشەك اۋرۋىن كەزدەيسوق جۇقتىرعان ساۋىنشىنىڭ قولىنداعى ءىرىڭدى سەگىز جاسار بالاعا ەگۋ ارقىلى ول سيىر شەشەگىن ەگۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسىن وتكىزدى. شەشەك تەك ەكپە ەككەن جەرگە عانا جايىلدى جانە اسقىنعان جوق. ەكى اي وتكەن سوڭ دجەننەر بالاعا قابىلدانباعان تابيعي ادام شەشەگىن ەكتى.
XIX عاسىردىڭ باسىندا ەكپە ەگۋ انگليادا جانە باسقا ەۋروپالىق ەلدەردە مىندەتتى بولدى. 1815 جىلى رەسەيدە ەكپە ەگىلمەگەن بالالاردىڭ ءتىزىمىن جاسايتىن ۆاكتسيناتسيا كوميتەتى قۇرىلدى. 1967 جىلى ەكى ميلليون ادام شەشەك اۋرۋىنان قايتىس بولعاننان كەيىن، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) شەشەك اۋرۋىن تولىعىمەن جويۋ ءۇشىن جاپپاي ەگۋدى باستاۋعا شەشىم قابىلدامايىنشا، امەريكادا، ازيادا جانە افريكادا شەشەك اۋرۋىنىڭ تارالۋى توقتامادى.
پوليوميەليت نەمەسە بالالاردىڭ جۇلىن اۋرۋى – بۇل جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن جۇقپالى اۋرۋ. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا پوليوميەليت ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا ىندەتكە اينالا باستادى، بىراق 1960-شى جىلدارى ۆاكتسينانىڭ ارقاسىندا اۋرۋ ءىس جۇزىندە جويىلدى. ونى 1952 جىلى امەريكاندىق عالىم دجوناس سالك جاساعان. ۆاكتسينانى سىناۋعا ەرىكتى رەتىندە عالىمنىڭ ءوزى، ونىڭ ايەلى مەن بالالارى قاتىسقان.
پوليوميەليتتىڭ الدىن الاتىن ەكپە جاساعاننان كەيىن اۋرۋدىڭ اسقىنۋى كۇرت تومەندەگەن. ماسەلەن، كسرو-دا ىندەت كەزىندە 1950 جىلدارى اۋرۋ ءار 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 10 مىڭ جاعدايعا جەتتى، ال 1960 جىلى جاپپاي ۆاكتسيناتسيا ەنگىزىلگەننەن كەيىن ول جاعداي 200 ەسەگە ازايعان.
اقش-تا 1979 جىلدان بەرى پوليوميەليت اۋرۋىنا قاتىستى بىردە-ءبىر وقيعا تىركەلگەن جوق. يۋنيسەف-ءتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 90-جىلداردىڭ اياعىندا الەمدەگى بالالاردىڭ 80% -ى وسى ۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەتكە يە بولدى. قازىرگى تاڭدا اۋرۋ پاكىستان مەن اۋعانستاندا عانا ەندەميالىق بولىپ قالعان (ەندەميالىق دەپ بەلگىلى ءبىر جەرگە ءتان اۋرۋلاردى ايتادى.
اقش-تا پاروتيتپەن ۆاكتسينا تاراتىلعانعا دەيىن جىل سايىن 186 مىڭعا جۋىق ادام اۋىرعان. جاپپاي ەگۋدى ەنگىزۋدەن كەيىن ءپاروتيتتىڭ تارالۋ جيىلىگى 99% - عا تومەندەگەن.
MMR ۆاكتسيناسى پاروتيتكە قارسى قولدانىلادى، ول قىزىلشا مەن قىزامىقتان دا قورعايدى. ونى امەريكاندىق ميكروبيولوگ موريس گيللەمان (Maurice Hilleman) قىزى دجەريل لينن پاروتيت اۋرۋىمەن اۋىرعاننان كەيىن 1963 جىلى ازىرلەگەن. ونىڭ اتىمەن ەپيدەميالىق پاروتيت شتاممى اتالعان، سونىڭ نەگىزىندە ۆاكتسينا جاسالعان.
قىزىلشادان بولاتىن ءولىم-ءجىتىمنىڭ تومەندەۋى پاروتيت جاعدايى سياقتى، دوكتور گيللەماننىڭ MMR ۆاكتسيناسىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى بولدى. جالپى العاندا موريس گيللەمان 36 ۆاكتسينا جاسادى، ونىڭ سەگىزى بارلىق جەردە – شەشەككە، مەنينگيتكە، ا جانە ۆ گەپاتيتىنە قارسى قولدانىلدى.
دامىعان ەلدەردە MMR ۆاكتسيناسىنىڭ ارقاسىندا قىزامىق سيرەك كەزدەسەدى. ەۋروپادا ءار ءتۇرلى ەسەپتەۋلەر بويىنشا ايەلدەردىڭ 80-نەن 95% -نا دەيىن قىزامىققا قارسى ۆاكتسيناتسيا جاسالعان. اقش-تا سوڭعى 15 جىلدا قىزامىق اۋرۋىنىڭ جيىلىگى جىلىنا 11 جاعدايعا دەيىن تومەندەگەن. 2015 جىلى ددۇ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىن قىزىلشانىڭ تارالۋىنان ازات اۋماق دەپ جاريالادى.
رەسەيدە سوڭعى جىلدارى ورتا ەسەپپەن 30-35 سىرەسپە جاعدايى تىركەلگەن. كوبىنەسە ەكپە ەكپەگەن ەگدە جاستاعى ادامدار اۋىرعان.
بالا ءومىرىنىڭ العاشقى ايلارىندا كوكجوتەلگە قارسى ۆاكتسيناتسيا الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى ۇلتتىق يممۋنداۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلگەن. دامىعان ەلدەردە ءتورت-التى جاستاعى جاسوسپىرىمدەر مەن ەرەسەكتەر اراسىندا رەۆاكتسيناتسيا جۇرگىزىلەدى،سەبەبى، ەكپە تۇراقتى تۇردە يممۋنيتەتتى قامتاماسىز ەتپەيدى.
قازىر ادامدار اراسىندا كوكجوتەلمەن اۋىرۋ جالعاسۋدا، بىراق XX عاسىرمەن سالىستىرعاندا اۋرۋ جاعدايلارى سيرەك كەزدەسەدى. مىسالى، انگليادا 1950 جىلدارى ۆاكتسينا پايدا بولعانعا دەيىن جىل سايىن 100 مىڭنان استام وقيعا تىركەلگەن، ال 1980 جىلى اۋىرعاندار سانى 1500-دەن اسپاعان.
جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ديفتەرياعا قارسى ۆاكتسينانىڭ بىرنەشە ءتۇرى قولدانىلادى. 1920 جىلدارى ديفتەريا ءورشىپ، كوبىنەسە ونىمەن بالالار اۋىرعان. بۇگىنگى كۇنى 10 جىلدان استام ۋاقىت ۆاكتسيناتسيادان وتپەگەن ەرەسەك ادامدار اۋرۋعا شالدىعۋدا.
ا گەپاتيتى سانيتارلىق جاعدايى ناشار جانە تازا سۋدى قولدانۋ مۇمكىندىگى جوق دامۋشى ەلدەردە ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. ا، ۆ جانە س گەپاتيتتەرى – ءۇش ءتۇرلى ۆيرۋستىڭ اسەرىنەن بولاتىن قابىنۋدىڭ ءارتۇرلى نىساندارى. ا جانە ۆ گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينالار بار بولعانىمەن، س گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينا ءالى كۇنگە تابىلعان جوق.
2011 جىلى ءىرى قارا مال وباسىنىڭ جويىلعاندىعى تۋرالى اقپارات جاريالاندى. سوڭعى وقيعا 2001 جىلى تىركەلگەن. ءىرى قارا مال وباسى شەشەكتەن كەيىنگى تولىعىمەن جويىلعان ەكىنشى اۋرۋ بولدى.
- شەشەك
شەشەكتى جۇقتىرۋ وڭاي بولعاندىقتان، ول تەز تارالا باستادى. ينفەكتسيانى توسەك-ورىن تىسى ارقىلى نەمەسە ناۋقاس اداممەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ تە جۇقتىرۋعا بولاتىن ەدى. باستاپقى كەزدە اۋرۋ تۇماۋ سياقتى باستالدى، سودان كەيىن تەرىدە كوپتەگەن جارالار پايدا بولدى، جارا پايدا بولعان جەردە تىرتىق قالدى. شەشەكتەن كەيىن ءتىرى قالعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى كورۋ مۇمكىندىگىنەن جارتىلاي نەمەسە تولىعىمەن ايىرىلعان.
شەشەكتىڭ تارالۋى ۆاريولياتسيا – شەشەكتى ادەيى جۇقتىرۋدى ەنگىزگەننەن كەيىن باياۋلاي باستادى. ساۋ ادامعا ناۋقاستىڭ شەشەك قۋىسىنىڭ ىشىندەگىسىن ەنگىزدى، سودان كەيىن ول شەشەكپەن جەڭىل تۇردە اۋىرعان. بۇل اۋرۋعا قارسى ۆاكتسيناتسيانىڭ وسى ءادىسىن XVIII عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپاعا وسمان يمپەرياسىنان ۇلىبريتانيا ەلشىسىنىڭ ايەلى، اريستوكرات مەري ۋورتلي مونتاگا اكەلگەن. سول كەزدەگى كاسىبي دارىگەرلەر اراسىندا بۇل ادىسكە بايلانىستى داۋ تۋىنداعان، بىراق، XVIII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن شەشەكپەن كۇرەسۋدىڭ جالعىز ءتيىمدى جولى وسى ءادىس بولىپ قالا بەردى.
ۆارياتسيانىڭ كومەگىمەن بريتاندىق كورولدىك جۇپتىڭ بالالارى ەگىلدى.
1790-شى جىلدارى اعىلشىن دارىگەرى ەدۆارد دجەننەر سيىر شەشەگىنىڭ كومەگىمەن ۆاكتسيناتسيالاۋدىڭ قاۋىپسىز ءادىسىن ويلاپ تاپتى. ول بۇل اۋرۋدى جۇقتىرعان ادامداردا سالىستىرمالى تۇردە جەڭىل فورمادا پايدا بولاتىن شەشەك اۋرۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىن اڭعارعان. 1796 جىلى شەشەك اۋرۋىن كەزدەيسوق جۇقتىرعان ساۋىنشىنىڭ قولىنداعى ءىرىڭدى سەگىز جاسار بالاعا ەگۋ ارقىلى ول سيىر شەشەگىن ەگۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسىن وتكىزدى. شەشەك تەك ەكپە ەككەن جەرگە عانا جايىلدى جانە اسقىنعان جوق. ەكى اي وتكەن سوڭ دجەننەر بالاعا قابىلدانباعان تابيعي ادام شەشەگىن ەكتى.
XIX عاسىردىڭ باسىندا ەكپە ەگۋ انگليادا جانە باسقا ەۋروپالىق ەلدەردە مىندەتتى بولدى. 1815 جىلى رەسەيدە ەكپە ەگىلمەگەن بالالاردىڭ ءتىزىمىن جاسايتىن ۆاكتسيناتسيا كوميتەتى قۇرىلدى. 1967 جىلى ەكى ميلليون ادام شەشەك اۋرۋىنان قايتىس بولعاننان كەيىن، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) شەشەك اۋرۋىن تولىعىمەن جويۋ ءۇشىن جاپپاي ەگۋدى باستاۋعا شەشىم قابىلدامايىنشا، امەريكادا، ازيادا جانە افريكادا شەشەك اۋرۋىنىڭ تارالۋى توقتامادى.
- پوليوميەليت
پوليوميەليت نەمەسە بالالاردىڭ جۇلىن اۋرۋى – بۇل جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن جۇقپالى اۋرۋ. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا پوليوميەليت ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا ىندەتكە اينالا باستادى، بىراق 1960-شى جىلدارى ۆاكتسينانىڭ ارقاسىندا اۋرۋ ءىس جۇزىندە جويىلدى. ونى 1952 جىلى امەريكاندىق عالىم دجوناس سالك جاساعان. ۆاكتسينانى سىناۋعا ەرىكتى رەتىندە عالىمنىڭ ءوزى، ونىڭ ايەلى مەن بالالارى قاتىسقان.
پوليوميەليتتىڭ الدىن الاتىن ەكپە جاساعاننان كەيىن اۋرۋدىڭ اسقىنۋى كۇرت تومەندەگەن. ماسەلەن، كسرو-دا ىندەت كەزىندە 1950 جىلدارى اۋرۋ ءار 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 10 مىڭ جاعدايعا جەتتى، ال 1960 جىلى جاپپاي ۆاكتسيناتسيا ەنگىزىلگەننەن كەيىن ول جاعداي 200 ەسەگە ازايعان.
اقش-تا 1979 جىلدان بەرى پوليوميەليت اۋرۋىنا قاتىستى بىردە-ءبىر وقيعا تىركەلگەن جوق. يۋنيسەف-ءتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 90-جىلداردىڭ اياعىندا الەمدەگى بالالاردىڭ 80% -ى وسى ۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەتكە يە بولدى. قازىرگى تاڭدا اۋرۋ پاكىستان مەن اۋعانستاندا عانا ەندەميالىق بولىپ قالعان (ەندەميالىق دەپ بەلگىلى ءبىر جەرگە ءتان اۋرۋلاردى ايتادى.
- پاروتيت
اقش-تا پاروتيتپەن ۆاكتسينا تاراتىلعانعا دەيىن جىل سايىن 186 مىڭعا جۋىق ادام اۋىرعان. جاپپاي ەگۋدى ەنگىزۋدەن كەيىن ءپاروتيتتىڭ تارالۋ جيىلىگى 99% - عا تومەندەگەن.
MMR ۆاكتسيناسى پاروتيتكە قارسى قولدانىلادى، ول قىزىلشا مەن قىزامىقتان دا قورعايدى. ونى امەريكاندىق ميكروبيولوگ موريس گيللەمان (Maurice Hilleman) قىزى دجەريل لينن پاروتيت اۋرۋىمەن اۋىرعاننان كەيىن 1963 جىلى ازىرلەگەن. ونىڭ اتىمەن ەپيدەميالىق پاروتيت شتاممى اتالعان، سونىڭ نەگىزىندە ۆاكتسينا جاسالعان.
- قىزىلشا
قىزىلشادان بولاتىن ءولىم-ءجىتىمنىڭ تومەندەۋى پاروتيت جاعدايى سياقتى، دوكتور گيللەماننىڭ MMR ۆاكتسيناسىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى بولدى. جالپى العاندا موريس گيللەمان 36 ۆاكتسينا جاسادى، ونىڭ سەگىزى بارلىق جەردە – شەشەككە، مەنينگيتكە، ا جانە ۆ گەپاتيتىنە قارسى قولدانىلدى.
- قىزامىق
دامىعان ەلدەردە MMR ۆاكتسيناسىنىڭ ارقاسىندا قىزامىق سيرەك كەزدەسەدى. ەۋروپادا ءار ءتۇرلى ەسەپتەۋلەر بويىنشا ايەلدەردىڭ 80-نەن 95% -نا دەيىن قىزامىققا قارسى ۆاكتسيناتسيا جاسالعان. اقش-تا سوڭعى 15 جىلدا قىزامىق اۋرۋىنىڭ جيىلىگى جىلىنا 11 جاعدايعا دەيىن تومەندەگەن. 2015 جىلى ددۇ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىن قىزىلشانىڭ تارالۋىنان ازات اۋماق دەپ جاريالادى.
- سىرەسپە
رەسەيدە سوڭعى جىلدارى ورتا ەسەپپەن 30-35 سىرەسپە جاعدايى تىركەلگەن. كوبىنەسە ەكپە ەكپەگەن ەگدە جاستاعى ادامدار اۋىرعان.
- كوكجوتەل
بالا ءومىرىنىڭ العاشقى ايلارىندا كوكجوتەلگە قارسى ۆاكتسيناتسيا الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى ۇلتتىق يممۋنداۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلگەن. دامىعان ەلدەردە ءتورت-التى جاستاعى جاسوسپىرىمدەر مەن ەرەسەكتەر اراسىندا رەۆاكتسيناتسيا جۇرگىزىلەدى،سەبەبى، ەكپە تۇراقتى تۇردە يممۋنيتەتتى قامتاماسىز ەتپەيدى.
قازىر ادامدار اراسىندا كوكجوتەلمەن اۋىرۋ جالعاسۋدا، بىراق XX عاسىرمەن سالىستىرعاندا اۋرۋ جاعدايلارى سيرەك كەزدەسەدى. مىسالى، انگليادا 1950 جىلدارى ۆاكتسينا پايدا بولعانعا دەيىن جىل سايىن 100 مىڭنان استام وقيعا تىركەلگەن، ال 1980 جىلى اۋىرعاندار سانى 1500-دەن اسپاعان.
- ديفتەريا
جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ديفتەرياعا قارسى ۆاكتسينانىڭ بىرنەشە ءتۇرى قولدانىلادى. 1920 جىلدارى ديفتەريا ءورشىپ، كوبىنەسە ونىمەن بالالار اۋىرعان. بۇگىنگى كۇنى 10 جىلدان استام ۋاقىت ۆاكتسيناتسيادان وتپەگەن ەرەسەك ادامدار اۋرۋعا شالدىعۋدا.
- ا گەپاتيتى
ا گەپاتيتى سانيتارلىق جاعدايى ناشار جانە تازا سۋدى قولدانۋ مۇمكىندىگى جوق دامۋشى ەلدەردە ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. ا، ۆ جانە س گەپاتيتتەرى – ءۇش ءتۇرلى ۆيرۋستىڭ اسەرىنەن بولاتىن قابىنۋدىڭ ءارتۇرلى نىساندارى. ا جانە ۆ گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينالار بار بولعانىمەن، س گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينا ءالى كۇنگە تابىلعان جوق.
- ءىرى قارا مال وباسى
2011 جىلى ءىرى قارا مال وباسىنىڭ جويىلعاندىعى تۋرالى اقپارات جاريالاندى. سوڭعى وقيعا 2001 جىلى تىركەلگەن. ءىرى قارا مال وباسى شەشەكتەن كەيىنگى تولىعىمەن جويىلعان ەكىنشى اۋرۋ بولدى.
اقپارات Mel.fm سايتىنان الىندى
ورىس تىلىنەن اۋدارعان: جانسايا سمان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
ۇقساس جاڭالىقتار
