ەجەلگى ساۋدا كەزىندە ەڭ العاش قازاقتىڭ كىلەمى اقشاعا ساتىلعان. ال بەرتىن كەلە كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ قالى كىلەمى اشحابادتا مۇراجايدا ساقتالعان.
ەجەلگى ساۋدانىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرى ساۋدانىڭ ايىرباس تۇرىنە ىڭعايلى بولعان. جەڭىل ونەركاسىپ ساۋداسىندا ەجەلگى ساۋدادا قازاق-رەسەي ساۋداسى ۇنەمى تابىستى بولىپتى. ول كەزدەگى قازاقتار بازارعا مال باسىمەن قوسا استىق، جارما، كەزدەمە ماتالار، شۇعا-ءماۋىتى، يلەنگەن تەرى جانە مەتالل بۇيىمدارىن شىعارىپ وتىرعان.
مۇنداي ساۋدانىڭ ەكۆيۆالەنتتىك تەپە-تەڭ بالاما باعالارى بولماعان. مىسالى، باعاسى 75 تيىن تۇراتىن 18 مەتر كەنەپتى ءبىر جىلقى مەن وگىزگە ايىرباس جاساعان جايتتار دا كەزدەسكەن. سونداي-اق رەسەي بازارىنا ورتا ازيادان جىبەك، ماقتا-ماتا جانە شاپان، كىلەم، توسەنىش، كورپە باسقا دا كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى بۇيىمدار اكەلىنگەن. دەسەك تە، سول كەزدىڭ وزىندە قازاق شەبەرلەرىنىڭ توقىعان كىلەمدەرى ءوتىمدى بولعان دەسەدى. اسىرەسە قازاقتىڭ كىلەمى مەن تەكەمەتى قوزعالمالى ايىرباس ساۋداسىنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، العاش رەت تاۋار-اقشا قاتىناستارىن دامىتقان ەكەن.
بۇل رەتتە ەكونوميست-عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆ «قازاق تەكەمەتىنە كوزى تۇسكەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ شەبەرلەرى رەسەي بازارىندا ەڭ العاش تەكەمەتتى 1875 جىلى قولما-قول اقشاعا ساتىپ الىپتى. ونداعى تەكەمەتتىڭ باعاسى 820 سوم بولعان ەكەن» دەسەدى.
«قازاقتىڭ كونە دۇنيەلەرى قازىردىڭ وزىندە كادەگە جاراپ جاتىر. مىسالى، الماتى قالاسىندا بىرقاتار جيھاز ساتاتىن دۇكەندەر قازاقتىڭ ەسكى كونەرگەن قالى كىلەمدەرىن ساتىپ الىپ جاتىر دەگەن اقپاراتتى ۇزىنقۇلاقتان ەستىدىم. نەگىزىندە، كەز كەلگەن كاسىپ يەسى وزىنەن اقشا الىستاپ، تابىسى توقىراي باستاماسىن دەسە كونەنىڭ كوزى اسىل دەگەن قاعيدانى ۇستانادى. زامانىندا العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىندە ءبىر تاۋاردىڭ باسقا ءبىر تاۋارعا كەزدەيسوق ايىرباستالۋى بارىسىندا، ايىرباس قۇننىڭ جاي نەمەسە كەزدەيسوق فورمالارى قولدانىلعان. مىسالى، 1 بالتا – 5 قۇمىرا، 1 قوي – 1 قاپ بيداي جانە تاعى باسقا. سولتۇستىك حالىقتارى تاۋار رەتىندە ايىرباس ءۇشىن ءجۇندى پايدالانىپتى. ءجۇندى اقشالاۋ مونعوليادا، تيبەتتە جانە پاميردە كەڭ كولەمدە تارالدى. سونداي-اق ەجەلگى رۋستاردىڭ، ارابتار مەن جازارلاردىڭ ۆيزانتيامەن ساۋدا ساتتىق جاساۋى بارىسىندا تەرى-ءجۇن ەڭ باستى قۇرالداردىڭ ءبىرى بولدى.
جاپونيادا تەمىر، مىرىش، قورعاسىن، مىس، كۇمىس، التىن تۇرىندە اقشالار پايدالاندى. مەتالل اقشانىڭ ارتىقشىلىعى، ول – بىركەلكى، ءتوزىمدى ەدى. كەيىن مەتالداردىڭ اراسىندا باستى ءرول التىن مەن كۇمىسكە وتە باستادى. التىن، كۇمىسپەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋدى قازاقتار دا ىسكە اسىرا باستادى. جالپى، تاريحي دەرەكتەر قازاقتاردىڭ ايىرباس ساۋداعا بەيىم بولعانىن العا تارتادى. بۇل رەتتە قازاقتىڭ توقىعان قالى كىلەمدەرى، توقىما ونىمدەرى، سىرماقتارى، كەستەلەرى، تەكەمەتتەرى ءوتىمدى بولعان»،-دەيدى جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.
وسىلايشا ماماننىڭ پايىمداۋىنشا، ءوز زامانىندا قازاقتىڭ جەڭىل ونەركاسىبى ۇقساتقان كىسىنىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ تۇرعان «ال قازىردە ءبىز وسى جايتقا اسا ءمان بەرمەي وتىرمىز» دەيدى مامان.
«نەگىزىندە، كىلەم توقۋ – قازاققا جات ءۇردىس ەمەس. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاق شەبەرلەرىنىڭ توقىعان كىلەمدەرى اشحاباد مۇراجايىندا نەشە جىل ساقتالعانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار. كەڭەس وداعى تۇسىندا تۇرىكمەنستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ، قىرعىزستاننىڭ، قازاقستاننىڭ كىلەمدەرى وزدەرىنىڭ ءسان-سالتاناتىمەن كوش ىلگەرى بولدى. قازىردە وزبەك ەلى دە، ىرگەمىزدەگى قىرعىز ەلى دە، تۇركىمەنستان دا كىلەم توقۋ وندىرىسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. كەڭەستىك كەزەڭدە ورتا ازيا بويىنشا تۇرىكمەن كىلەمدەرىنىڭ 10 پايىزدىق ساۋدا ۇلەسى بولسا، ودان كەيىن 8 پايىزدىق مەجەمەن قازاقستان كىلەمدەرى كوش باسىنان كورىندى. ال قازىر كىلەم وندىرۋدە ءوزىمىزدىڭ وتاندىق تۇتىنۋشىلارىمىزدى مۇلدە قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعانىمىز قىنجىلتادى»،-دەيدى جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.
جالپى، ماماننىڭ پايىمداۋىنشا، كىلەم وندىرىسىندە جەكەلەگەن شەبەرلەرگە قولداۋ كورسەتۋ قازىر ماڭىزدى بولىپ وتىر.
«مىسالى، يراندا كىلەم توقۋمەن اينالىساتىن شەبەرلەر ۇنەمى وكىمەت نازارىنان تىس قالمايدى. ولاردا كىلەمنىڭ اۆانگارد، كلاسسيكالىق، ۇلتتىق تۇرلەرىن توقۋمەن اينالىساتىن شەبەرلەرگە بەلگىلى ءبىر سالىقتىق جەڭىلدىكتەر دە قاراستىرىلعان. ال بالالارعا ارناپ كىلەم توقيتىن شەبەرلەرىنە دەگەن يراندىقتاردىڭ ىقىلاسى ءتىپتى ەرەكشە. ءتىپتى ەسكەرتكىشكە كىشكەنتاي كىلەمشە توقيتىن شەبەرلەرىن دە ولار اسا قادىرلەيدى ەكەن. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى قولونەردى باعالاعاننان كەيىن تۋىندايتىن قۇرمەت ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە، ءبىز نەگە وسىنداي شەبەرلەردى نازاردان تىس قالدىردىق»،-دەيدى مامان،
قارلىعاش زارىققانقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
