Ejelgi saýda kezinde eń alǵash qazaqtyń kilemi aqshaǵa satylǵan. Al bertin kele Keńes Odaǵynyń tusynda qazaqtyń qaly kilemi Ashhabadta murajaıda saqtalǵan.
Ejelgi saýdanyń tarıhyna úńilsek, jeńil ónerkásip ónimderi saýdanyń aıyrbas túrine yńǵaıly bolǵan. Jeńil ónerkásip saýdasynda ejelgi saýdada Qazaq-Reseı saýdasy únemi tabysty bolypty. Ol kezdegi qazaqtar bazarǵa mal basymen qosa astyq, jarma, kezdeme matalar, shuǵa-máýiti, ılengen teri jáne metall buıymdaryn shyǵaryp otyrǵan.
Mundaı saýdanyń ekvıvalenttik tepe-teń balama baǵalary bolmaǵan. Mysaly, baǵasy 75 tıyn turatyn 18 metr kenepti bir jylqy men ógizge aıyrbas jasaǵan jaıttar da kezdesken. Sondaı-aq Reseı bazaryna Orta Azııadan jibek, maqta-mata jáne shapan, kilem, tósenish, kórpe basqa da kúndelikti turmysqa qajetti buıymdar ákelingen. Desek te, sol kezdiń ózinde qazaq sheberleriniń toqyǵan kilemderi ótimdi bolǵan desedi. Ásirese qazaqtyń kilemi men tekemeti qozǵalmaly aıyrbas saýdasynyń kórigin qyzdyryp, alǵash ret taýar-aqsha qatynastaryn damytqan eken.
Bul rette ekonomıst-ǵalym Jańabaı Aldabergenov «Qazaq tekemetine kózi túsken Orta Azııa elderiniń sheberleri Reseı bazarynda eń alǵash tekemetti 1875 jyly qolma-qol aqshaǵa satyp alypty. Ondaǵy tekemettiń baǵasy 820 som bolǵan eken» desedi.
«Qazaqtyń kóne dúnıeleri qazirdiń ózinde kádege jarap jatyr. Mysaly, Almaty qalasynda birqatar jıhaz satatyn dúkender qazaqtyń eski kónergen qaly kilemderin satyp alyp jatyr degen aqparatty uzynqulaqtan estidim. Negizinde, kez kelgen kásip ıesi ózinen aqsha alystap, tabysy toqyraı bastamasyn dese kóneniń kózi asyl degen qaǵıdany ustanady. Zamanynda alǵashqy qaýymdyq qurylys kezinde bir taýardyń basqa bir taýarǵa kezdeısoq aıyrbastalýy barysynda, aıyrbas qunnyń jaı nemese kezdeısoq formalary qoldanylǵan. Mysaly, 1 balta – 5 qumyra, 1 qoı – 1 qap bıdaı jáne taǵy basqa. Soltústik halyqtary taýar retinde aıyrbas úshin júndi paıdalanypty. Júndi aqshalaý Monǵolııada, Tıbette jáne Pamırde keń kólemde taraldy. Sondaı-aq Ejelgi rýstardyń, arabtar men jazarlardyń Vızantııamen saýda sattyq jasaýy barysynda teri-jún eń basty quraldardyń biri boldy.
Japonııada temir, myrysh, qorǵasyn, mys, kúmis, altyn túrinde aqshalar paıdalandy. Metall aqshanyń artyqshylyǵy, ol – birkelki, tózimdi edi. Keıin metaldardyń arasynda basty ról altyn men kúmiske óte bastady. Altyn, kúmispen saýda-sattyq jasaýdy qazaqtar da iske asyra bastady. Jalpy, tarıhı derekter qazaqtardyń aıyrbas saýdaǵa beıim bolǵanyn alǵa tartady. Bul rette qazaqtyń toqyǵan qaly kilemderi, toqyma ónimderi, syrmaqtary, kesteleri, tekemetteri ótimdi bolǵan»,-deıdi Jańabaı Aldabergenov.
Osylaısha mamannyń paıymdaýynsha, óz zamanynda qazaqtyń jeńil ónerkásibi uqsatqan kisiniń sharýasyn dóńgeletip turǵan «Al qazirde biz osy jaıtqa asa mán bermeı otyrmyz» deıdi maman.
«Negizinde, kilem toqý – qazaqqa jat úrdis emes. Keńes ókimeti kezinde qazaq sheberleriniń toqyǵan kilemderi Ashhabad murajaıynda neshe jyl saqtalǵany týraly da derekter bar. Keńes Odaǵy tusynda Túrikmenstannyń, Ózbekstannyń, Qyrǵyzstannyń, Qazaqstannyń kilemderi ózderiniń sán-saltanatymen kósh ilgeri boldy. Qazirde Ózbek eli de, irgemizdegi Qyrǵyz eli de, Túrkimenstan da kilem toqý óndirisine erekshe kóńil bólip otyr. Keńestik kezeńde Orta Azııa boıynsha túrikmen kilemderiniń 10 paıyzdyq saýda úlesi bolsa, odan keıin 8 paıyzdyq mejemen Qazaqstan kilemderi kósh basynan kórindi. Al qazir kilem óndirýde ózimizdiń otandyq tutynýshylarymyzdy múlde qamtamasyz ete almaı otyrǵanymyz qynjyltady»,-deıdi Jańabaı Aldabergenov.
Jalpy, mamannyń paıymdaýynsha, kilem óndirisinde jekelegen sheberlerge qoldaý kórsetý qazir mańyzdy bolyp otyr.
«Mysaly, Iranda kilem toqýmen aınalysatyn sheberler únemi ókimet nazarynan tys qalmaıdy. Olarda kilemniń avangard, klassıkalyq, ulttyq túrlerin toqýmen aınalysatyn sheberlerge belgili bir salyqtyq jeńildikter de qarastyrylǵan. Al balalarǵa arnap kilem toqıtyn sheberlerine degen ırandyqtardyń yqylasy tipti erekshe. Tipti eskertkishke kishkentaı kilemshe toqıtyn sheberlerin de olar asa qadirleıdi eken. Árıne, munyń barlyǵy qolónerdi baǵalaǵannan keıin týyndaıtyn qurmet ekeni belgili. Endeshe, biz nege osyndaı sheberlerdi nazardan tys qaldyrdyq»,-deıdi maman,
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
"Adyrna" ulttyq portaly
